به مناسبت سالروز درگذشت شیخ عباس قمی؛
بر آستان سفینةالبحار
خبرگزاری رسا ـ اول بهمن ماه هر سال در تقویم شمسی مصادف است با سالروز رحلت یکی از اساطین علم حدیث و روایت و یکی از عاشقان کلام و مأثر معصومین(ع)، شیخ عباس قمی(ره).
درآمد
به همین بهانه و برای تدقیق بهرهمندی از فیض روحانی شیخ عباس قمی، نگاه مختصری خواهیم داشت به یکی از آثار سترک این محقق خبیر؛ اثری که به عنوان فهرست بر کتاب سترگ بحارالانوار مرحوم محمد باقر مجلسی نوشتهاند. "سفینة البحار" چنان که نامش اشاره می‌نماید، چون کشتی برق سیر و امن و امین است در دریای پر در و گوهر کتاب عظیم بحار الانوار، که اگر کتاب مرحوم مجلسی دریای ذخائر است، کتاب مرحوم شیخ عباس قمی کشتی است که محدثی خبیر سکان‌دار آن است.
دریای اعظم
احادیث اهل بیت پیامبر گرامی اسلام(ص) یکی از منابع معرفت شیعی و اسلامی است.(ن.ک: شیعه در اسلام) چه اینکه شیعه، اهل بیت را یکی از مصادر نصب شده به انتصاب الهی به عنوان اعلام هدایت میداند و به همین مناسبت کلام ایشان را اولا به عنوان تفسیر کلام الهی که کلامی است قطعی الصدور و ظنی الدلاله، میداند و ثانیا این کلام و این کلماتی که بر زبان معصومین(ع) جاری میگردد به علاوه فعل و تقریر ایشان، به عنوان منبع معرفت دینی محسوب می‌نماید.(ن.ک: ادب فنای مقربان)
بنابراین تفسیر و تفصیل احادیث پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) آن حضرت، دارای ارج و اهمیت فراوان میگردند؛ چه اینکه این کلمات دارای بار تشریعی هستند؛ یعنی وظایف و دستوراتی که هدایت و رستگاری بندگان در گرو آن است، به اذن الهی از مصدر این ذوات مطهر و معصوم، به بندگان میرسد و همین تفسیر، خود باعث ایجاد علمی مهم و بسیار سترگ در تاریخ حیات مسلمین میگردد که خود به شعب مختلف و مذاقهای متفاوت تقسیم میگردد که وظیفه آن صیانت و نقل امینانه احادیث معصومین و تلاش در روشن کردن درجه اعتبار احادیث مختلف است.
این علم سترگ که در دو شعبه مذهبی اسلام، شیعه و سنی، دارای دانشمندان بزرگی است و تا کنون این علم فخیم خود را در کتب و موسوعههای پر عظمت و کبیری به نمایش نهاده است که در مذهب شیعه، بی‌گمان کتاب بحار الانوار مرحوم محمد باقر مجلسی عظیمترین جامع احادیث شیعه است.
بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمة الاطهار، تألیف مرحوم محمد باقر بن محمد تقی بن مقصود علی مجلسی اصفهانی است. این کتاب بزرگترین کتاب حدیثی شیعه است که مرحوم مجلسی آن را برای حفظ مواریث حدیثی شیعه که امکان از میان رفتن آنها در حوادث ایام وجود داشته است، تألیف نمود.
یکی از خصوصیات مهم کتاب عظیم بحار الانوار گستردگی دامنه آن در نقل روایات ائمه(ع) است. «به حق می توان بحار الانوار را بزرگترین موسوعه حدیثی شیعه نامید که با تألیف آن صدها و هزارها حدیث از گزند اتلاف و امحاء و محو و تحریف محفوظ مانده است و در گستره گسترده معارف اسلامی کمتر مبحثی را می‌توان یافت که کتاب بحار الانوار در باب آن سخن نگفته باشد».(فرهنگ کتب حدیثی شیعه ج2 ص1066)
علامه سید محسن امین جبل عاملی، درباره این مجموعه بزرگ بی‌نظیر در کتاب سترگ اعیان الشیعه می گوید: «بحار الانوار دایرة المعارف شیعه است که مانندی ندارد. اکثر روایات شیعه و علوم اهل بیت در آن گردآوری شده است».(همان ص1066)
مرحوم آیة الله آقابزرگ طهرانی که خود به حق امام کتابشناسان شیعه نام گرفته است، در کتاب مهم خود در علم کتابشناسی شیعه، الذریعه الی تصانیف الشیعه در باب کتاب بحار مجلسی می‌گوید: «بحار الانوار جامع حدیثی است که پیش از آن و پس از آن، مانند آن نگاشته نشده است؛ زیرا در بر دارنده همه روایات، همراه با تحقیقات دقیق و بیانات و شرح هایی است که غالبا در غیر این کتاب یافت نمی شود و این فضل الهی است که خداوند اسباب آن را برای علامه مجلسی فراهم آورده است». (همان ص1066)
مرحوم آقا بزرگ طهرانی در باب شاخصه‌های دیگر این کتاب عظیم می‌گوید: «بحار الانوار منبع و مرجع برای هر کسی شد که در ابواب علوم آل محمد پژوهش می‌کرد و اکثر کسانی که پس از ان آمدند، در تألیفات خویش از آن بهره برده‌اند؛ مثل جامع المعارف و الاحکام، حدائق الجنان، معارج الاحکام و غیر این‌ها؛ زیرا اکثر منابع بحارالانوار کتب مورد اعتقاد و اصول معتبری بود که کمیاب بود و دسترسی هر کسی به آنها میسر نبود.
حتی استاد ما علامه نوری با آن‌که خداوند کتابخانه نفیسی برای او مهیا فرموده بود، به برخی مصادر بحارالانوار دست نیافت و به ناچار در کتاب مستدرک الوسایل به واسطه بحار الانوار از آن کتب نقل نمود. چنان‌که خود در ابتدای کتاب مستدرک الوسایل یادآوری نموده است. بنابراین اکثر تصنیفات علمای شیعه متاخر از کتاب بحارالانوار، از این کتاب استفاده کرده‌اند.
این کتاب با عظمت که امروزه در 110 جلد به چاپ رسیده است، از کتاب‌هایی است که یکی از مهمترین مسایل مربوط به آنها نحوه دسترسی به معارف آن است؛ چه اینکه احادیث و معارف فراوان این کتاب سترگ در 110 جلد آن پراکنده است و همین مهم یکی از پرکار‌ترین و مخلص‌ترین محدثین سده اخیر را به کاری بزرگ تشویق می‌نماید که حاصل آن کشتی سترگ است در گستره دریای نورانی بحار الانوار، کتاب شریف و خوش تألیف سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار شیخ عباس قمی.
کشتی‌بان سفینة البحار
آن‌چنان که گذشت، یکی از مهمترین فهرست‌های نوشته شده بر کتاب بحار، کتاب شریف سفینة البحار شیخ عباس قمی است. شیخ عباس قمی کیست؟ شیخ عباس قمی کسی است که علاوه بر توفیق تألیفات عدیده در حدیث شیعه، توفیق آن را داشته است که یکی از پر مخاطبترین کتاب‌های ادعیه را تألیف نماید؛ کتاب شریف مفاتیح الجنان.
شیخ عباس قمی در سال 1294 هجری قمی در خانواده‌ای مذهبی و با فضیلت در شهر مقدس قم به دنیا آمد. پدرش محمدرضا قمی فردی متدین و آگاه به مسائل دینی و مرجع مردم برای آگاهی از وظایف شرعی بود و مادر شیخ عباس نام «بانو زینت» نیز از زنان متدینه و پارسا بود. محدث قمی درباره وی می‌گوید: من هر موفقیتی که دارم از برکت مادرم است؛ زیرا ایشان سعی داشت همیشه مرا با طهارت کامل شیر دهد.
شیخ عباس تحصیلات دوران کودکی و نوجوانی را در قم گذراند. برخی اساتید وی در این شهر عبارتند از: میرزا ارباب قمی و میرزا ابوالقاسم قمی. شیخ عباس قمی پس از گذراندن مقدمات برای گسترش معارف خود به عتبات عالیات سفر کرد.
در نجف اشرف به مدت شش سال در درس بزرگانی از جمله صاحب عروه شرکت نمود؛ ولی اصلی‌ترین استاد ایشان در علم حدیث، مرحوم علامه نوری است که تأثیر بسیاری بر شیخ عباس می‌گذارد.
محدث قمی پس از درگذشت محدث نوری در سال 1322 هجری قمری نجف را ترک کرد و به ایران بازگشت. وی در مدت اقامت در ایران، چند بار به زیارت عتبات رفت و مجددا به حج مشرف شد.
شیخ عباس قمی در روز جمعه اول ربیع الثانی1331هجری قمری به قصد اقامت وارد شهر مشهد شد. علت اقامت وی در مشهد به تقاضای حاج آقا حسین قمی بود و تا سال 1329 هجری قمری در آن جا سکونت داشت. وی در مقدمه کتاب "فوائد الرضویة" می‌نویسد: به جهت شدت ابتلا و گرفتاری و کثرت هموم و غموم که بر این داعی روی داد و شرح آن طولانی است، به خاطرم رسید که پناه برم به امام اتقیا و پناه غربا حضرت ابوالحسن علی بن موسی الرضا(ع). ایشان در مشهد دست به تألیفات عدیدهای زد، که میراثی است گرانقدر از ایشان به برکت تربت پاک رضوی.
مرحوم شیخ عباس قمی پس از واقعه گوهرشاد برای همیشه به نجف هجرت نمود و در آنجا در شب سه شنبه 22ذی الحجه سال 1359 هجری قمری مصادف با اول بهمن ماه 1319 هجری شمسی و در سن 65 سالگی در نجف رحلت کرد. نماز بر پیکر او را سید ابوالحسن اصفهانی در صحن حرم امیرمؤمنان علی(ع) اقامه کرد و پیکرش در جوار استادش محدث نوری در حرم دفن گردید. سید محسن امین می‌نویسد: سه مجلس برزگداشت برای وی در نجف، کربلا و کاظمین برگزار شد.
محدث قمی آثار بسیاری در علوم حدیث از خود به یادگار نهاد که بی‌شک مهمترین آنها کتاب سفینة البحار است که ایشان سی سال برای آن زحمت کشید.
کشتی بحر پیما
کتاب سفینة البحار کتابی است که فهرستی است بر معارف و احادیث بحار که مستدرکی نیز بر آن توسط شیخ علی نمازی شاهرودی به چاپ رسیده است.
مرحوم شیخ عباس قمی در مقدمه این کتاب پس از آن‌که از اهمیت و جایگاه احادیث سخن می‌راند و از وجوب بسط و صیانت از آن سخن می‌گوید، خود را از عاشقان احادیث معصومین از عنفوان جوانی می‌شمرد و از وجه همت قرار دادن همه کتب حدیثی برای خود یاد می‌نماید و سپس می‌گوید پس از مطالعه تمام کتب حدیثی، به این نتیجه رسیدم که کتاب بحارالانوار کتابی است جامع المقاصد و دارای فواید و حسن اسلوب و مشتمل بر انواع علوم و حکم و اسرار به همین خاطر فهرست کردم آن را بنا بر حروف معجم.
از ویژگی‌های کتاب سفینة البحار می‌توان به ویژگی‌های زیر اشاره کرد:
.1 موضوعات کتاب بحار به ترتیب حروف الفبا و بر اساس ماده و ریشه ثلاثی مجرد موضوع مرتب شده است؛ به نحوی که خواننده به آسانی میتواند به بیش از هزار و هفتصد موضوع دست یابد که طبعاً هر کدام شامل مدخلهای گوناگون و متعددی خواهد بود.
.2 این اثر گزیدهای بسیار دقیق و حساب شده از سراسر یک دائره المعارف بزرگ به نام بحار است که مایه صرفهجویی فراوان در وقت و مانع اتلاف عمر طلاب است.
مؤلف که خود استادی زبردست است که با ذوق سرشار روایی و رجالی و حسن سلیقه، بهترین‌ها را برگزیده و هر آن‌چه را آورده یک خصوصیت و ویژگیهایی داشته است. مثلاً اگر به ماده «علم» بنگرید، از باب اول کتاب العلم بحار تنها آیات آغاز و انجام باب را آورده و نوبت به احادیث که رسیده است، از 122 روایت تنها دو تا را انتخاب کرده و تا باب ششم هیچ نقل نکرده و از باب ششم تنها یک آیه و باز باب هفتم را رها کرده و از باب هشتم از بین سیزده آیه یک آیه و از بین 92 روایت تنها به یکی بسنده کرده است. معیارش در گزینش، تناسب بیشتر با عنوان باب، اتقان روایت، کوتاه و پرمحتوا بودن و... است.
.3 یکی از امتیازات مهم سفینه آن است که مؤلف در موضوع مورد نظر به همان باب اکتفا نکرده، بلکه از هر جای کتاب نکتهای در آن موضوع یا متناسب و مرتبط با آن یافته، همه را برگزیده و یک جا ارجاع داده است؛ حارث همدانی، از هفت موضوع کتاب بحار نکته آورده است.
.4 عنایت کامل دارد که گاه واژهای ممکن است از چند ماده مشتق شده باشد و نتیجه این شده که مطالب و موضوعات متناسبی را هم که احیاناً در بحار نبوده، اضافه فرموده است و از نثر و شعر و... حتی اشعار فارسی هم بهره برده است.
این کتاب شریف، یکی از مواریث و گوهرهای کمیاب علمی شیعه است که همواره مورد نیاز دانشمندان و محققین علوم آل محمد بوده است.
منابع:
1. سفینة البحار- شیخ عباس قمی
2. فوائد الرضویه- شیخ عباس قمی- ترجمه عبد الرحیم عقیقی بخشایشی
3. الکنی و الالقاب- شیخ عباس قمی- مقدمه
4. شیعه در اسلام- سید محمد حسین طباطبایی
5. ادب فنای مقربان- عبد الله جوادی آملی
6. فرهنگ کتب حدیثی شیعه- سید محمود مدنی بجستانی
7. مقاله سفینة البحار- علی مختاری- کتاب ماه دین
هادی شاملو
/979/703/ر
ارسال نظرات