مبانی کلامی علوم انسانی و دغدغه‌های پیش‌رو
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، همایش علمی مبانی کلامی علوم انسانی پیش از ظهر امروز پنجشنبه 24 بهمن‌ماه با برگزاری میزگردی علمی با حضور حجج اسلام محمود فتحعلی، حمید پارسانیا و دکتر محمد فتحعلی خانی در سالن همایش‌های مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) قم بررسی شد.
اشاره:
تمدن‌های بشری با شناخت موهبت‌ها و ظرفیت‌های موجود در طبیعت و انسان از یک سو، و استفاده از آنها در مسیر برآوردن نیازهای مادی و معنوی انسان از سوی دیگر، به وجود می‌آیند؛ به هر اندازه که این شناخت‌ها درست‌تر و دقیق‌تر باشند و به هر میزان که شناخت‌های صحیح در مسیر تأمین نیازهای واقعی به کار گرفته شوند، میزان پایایی و پویایی یک تمدن افزایش می‌یابد.
تمدن‌ها اعم از الهی و مادی، برای برپایی و ادامه حیات خود به شناخت واقعیات هستی و استفاده از موهبت‌های الهی موجود در طبیعت و انسان نیاز دارند، با این تفاوت که بعضی از آنها نمی‌توانند نقش خود را برای رساندن انسان به سعادت حقیقی ایفا کنند، بلکه به دلیل ضعف در شناخت واقعیات، عاملی برای سقوط و زوال را در درون خود می‌پرورانند.
در این میان انقلاب اسلامی ایران با هدف احیای تمدن اسلامی بر پایه آموزه‌های اسلام ناب محمدی(ص) که همان تفسیر اهل بیت(ع) از اسلام است پا به عرصه گذاشت و با تأسیس جمهوری اسلامی ایران زمینه را برای تمدن‌سازی فراهم کرد که یکی از الزامات این طرح سترگ، فراهم آوردن زمینه‌های معرفتی و علمی و برداشتن موانعی بود که بر سر پیمودن این راه پر پیچ و خم وجود داشت.
یکی از موضوعات اصلی که در همه این فعالیت‌ها نقشی برجسته داشته، تبیینی دقیق و منطقی از رابطه میان دین و علم بوده است؛ در این میان علوم انسانی برای محققان و پژوهشگران حوزوی از آن سو اهمیت دارد که تأثیر آن در نظریه‌های فکری، اجتماعی و مدیریتی و جایگاه ارزشمند آن در این عرصه‌ها بی‌بدیل است؛ علوم انسانی رایج عمدتا مبتنی بر مبانی اندیشه غرب است، از این‌رو نقد و بازبینی آن ضروری می‌نماید.
نقش مبانی کلامی و رابطه آن را با علوم انسانی
با مقدمه مجری این میزگرد علمی که مبانی مختلف تأثیرگذار در علوم انسانی را به مبانی معرفت‌شناسانه، هستی‌شناسانه، انسان‌شناسانه، الهیاتی و کلامی و ارزش‌شناسانه تقسیم کرد و مبانی کلامی و الهیاتی را در برگیرنده چهار مبنای دیگر دانست، میزگرد علمی مبانی کلامی علوم انسانی آغاز شد و در ابتدا محمد فتحعلی خانی، استاد حوزه و دانشگاه، نقش مبانی کلامی و رابطه آن را با علوم انسانی مورد بحث و بررسی قرار داد.
وی که معتقد بود اولین پرسش در بحث رابطه کلام و علوم انسانی، تهدید علوم انسانی است، به تبیین مفهوم علوم انسانی پرداخت و گفت: اگر بحثی درباره امکان علوم انسانی دینی مطرح می‌شود مقصود علوم اجتماعی است که همه شاخه‌های علوم اجتماعی از یک سنخ نیستند.
این استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه حکمت در سنت ارسطویی به نظری، عملی و توحیدی تقسیم می‌شود، اظهار کرد: مهم‌ترین تأثیری که علوم دینی می‌تواند در دانش اجتماعی بگذارد آن است که فضا و جهانی که علوم انسانی در آن قرار می‌گیرد توصیف می‌کند.
وی گفت: اگر مقصود ما از مبانی کلامی، کلام به معنای دستگاه نظری است که انسان و جهان را در یک بافت منسجم تعریف می‌کند، قطعا می‌توان علم کلامی داشت که به تولید علوم انسانی ویژه کمک برساند.
فتحعلی خانی با این توضیح که هر علمی از علوم دینی می‌تواند در علوم انسانی و علوم اجتماعی مورد استفاده قرار گیرد، افزود: اگر علم کلام برای نقل و متون دینی جایگاهی قائل است، باید از همان مبانی که برای اثبات گزاره‌های هدف خود بهره می‌گیرد، در علوم اجتماعی هم از همان مبانی استفاده کند.
وی با بیان اینکه دانش دین در حوزه مبانی سخن دارد و این سخن در علوم مختلف اسلامی طرح شده است، گفت: اگر کلام را با انگ جدلی بودن بشناسیم و ارزش و معرفت یافته‌های آن را نازل‌تر از حکمت بدانیم، علوم انسانی با معرفت ساختارشناسانه یافته‌های کلامی متناسب خواهد بود.
نقش دین در تأسیس علوم انسانی
حجت‌الاسلام فتحعلی از محققان و پژوهشگران حوزوی در این میزگرد علمی ضمن تبیین نقش دین در علوم انسانی، در پاسخ به این سؤال که آیا دین باید تأسیس کننده علم دینی باشد، به ارائه تعاریفی از کلام پرداخت.
وی با بیان اینکه کلام را در ابتدا می‌توان به دو تعریف ارائه داد و گفت: کلامی در تعریف نخست به دفاع از اصول اعتقادی دین می‌پردازد و در تعریف دیگر افزون بر تبیین اصول اعتقادات دینی، مبانی فروعات را هم مورد بررسی قرار می‌دهد.
این استاد حوزه و دانشگاه کلام به معنای تبیین و دفاع از آموزه‌های دینی است و براساس آنچه در قرآن مطرح شده و یا در سنت آمده می‌تواند قلمرو وسیعی و ساحت‌های مختلف فردی، اجتماعی، روحی، روانی، مدیریتی و سیاسی را در بربگیرد، از این‌رو با معنای سوم وظیفه متکلمان است از همه گزاره‌ها که در قرآن و سنت آمده دفاع کنند.
وی با این مدعا که بهتر است کلام را در تعریف متکلمان مورد نظر نگیریم، اگر گفتیم مارکسیسم، لیبرالیسم و دیگر ایسم‌ها یک نوع جهان‌بینی دارند که رهبران آنها به دفاع از این آموزه‌ها می‌پردازند، تعریف چهارمی را بر سه تعریف دیگر اضافه کرد و افزود: علوم انسانی منحصر به علوم اجتماعی نیست.
حجت‌الاسلام فتحعلی هر علمی را که با محوریت انسان مطرح می‌شود به علوم انسانی تعریف و خاطرنشان کرد: هیچ علم غیر انسانی وجود ندارد، علم به معنای مجموعه‌ای از گزاره‌ها است که حول یک محور واحد پیش برود.
وی رابطه مدیریت و کلام و رابطه کلام با علم را از آن حیث که انسان‌ها علم کلام را به وجود آورده‌اند، مهم ارزیابی کرد و با بیان اینکه براساس مراتب توحید می‌توان به سایر گزاره‌های کلامی رسید، گفت: وقتی توحید ربوبی را پذیرفتیم، چاره‌ای نداریم با توجه به اهداف دین، به علوم انسانی در همه حوزه‌ها بپردازیم.
امکان تأثیرگذاری و ارتباط کلام با علوم انسانی
حجت‌الاسلام حمید پارسانیا، نیز در این مراسم، امکان تأثیرگذاری و ارتباط کلام با علوم انسانی را در گرو تبیین چند امر دانست و با بیان اینکه برای ارائه این بحث نیازمند ارائه تعاریفی جامع از علم، کلام و دین هستیم، نوع پاسخ‌گویی به این پرسش‌ها را در تشریح موضوع بحث مهم ارزیابی کرد.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی با طرح چند سؤال درباره رابطه علم و کلام، خاطرنشان کرد: در برخی مواقع علم انسانی معادل چیزی تعریف می‌شود که علم در آن نقشی ندارد، اما مراد از علم دانش روشمند تجربی است که اگر این دانش در مقابل علوم طبیعی قرار گیرد، ظرفیت عظیمی را ایجاد می‌کند.
وی با این اعتقاد که یک تعریف مورد وفاقی از کلام نمی‌توان ارائه کرد، پرسید: آیا کلام در دفاع از مبانی دینی ارائه می‌شود که اگر این‌گونه است باید از روش جدلی استفاده کرد و باید دید اگر روش جدلی را در عرصه هویتی علم وارد کنیم چه برایندی دارد که علم معرفتی در بیان فهم حقیقت است.
حجت‌الاسلام پارسانیا اظهار کرد: در تعریف علم و بررسی ارتباط آن با کلام نباید بر رویکردهای پوزیتیویستی و تجربی متوقف شد و تنها به این امر بسنده کرد که آنها چه می‌گویند، بلکه باید خود تعریف جامعی را از علم ارائه دهیم.
وی گفت: اگر علم به معنای آگاهی است که می‌خواهد جهان را به انسان بشناساند و علم انسانی نیز علمی است که موضوع آن انسان است، بنابراین در مقابل علوم نظری متوقف بر دانش صرفا تجربی نیست و می‌تواند از معرفت عقلی و نقلی کمک بگیرد، اینجا رابطه آن با دین و کلام بررسی می‌شود.
گفتنی است، آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی، رییس مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) نیز در این همایش علمی با ضروری خواندن ارائه تعریف مناسب از واژه علم و به طبع آن واژه علوم انسانی، خواستار بازتعریف علم مطابق تلاش‌های عالمانه اندیشمدان شد که متن کامل سخنان وی از اینجا قابل استفاده است./920/پ200/ن