اربعین پژوهی در عصر مدرنیته و تجدد

به گزارش سرویس پیشخوان خبرگزاری رسا، عصر جدید که به عصر مدرن و متجدد معروف و مشهور است، عصری است که فناوری و سامانه های مدرن و جدید در زندگی بشری ورود بسیاری پیدا کرده است. فناوری بسیاری از سختی ها و مشقت های عصرهای پیشین را سهل و آسان کرده و در این دوره کمتر کسی پیدا می شود که به روش های سنتی اقدام به انجام امور عادی و روزمره خود داشته باشد. اما در این میان مشاهده می شود که بعضا همین انسان های مدرن و متجدد امروزی رفتارهایی غیر قابل تصور در زمان ها و مکان هایی خاص نشان می دهند که نه تنها با عصر تجدد همخوانی ندارد بلکه از نگاهی دیگر فوق تصور عادی یک انسان معمولی است. اربعین زمانی است که این شگفتی بین المللی مشاهده می گردد و کربلا محل نمایش شیفتگی محض کودکان، نوجوانان، جوانان، میان سالان و پیرانی است که در این عصر مدرن به اقدامی روی می آورند که نشان از دنیایی دیگر در دنیای مدرنیته می باشد.

پیاده روی اربعین از بزرگترین شگفتی های عصر متجدد در قرن 21 است.

اربعین در اندیشه بزرگان شیعه

واژه اربعین از اصطلاحاتی است که در متون دینی، حدیثی و تاریخی کاربرد زیادی دارد و بسیاری از امور، با این عدد و واژه، تعریف و تحدید شده اند. مثلاً کمال عقل در چهل سالگی، آثار چهل روز اخلاص، آثار حفظ چهل حدیث، دعای چهل نفر، دعای برای چهل مؤمن، قرائت دعای عهد در چهل صبح، عدم پذیرش نماز شراب خوار تا چهل روز، گریه چهل روز زمین، آسمان و فرشتگان بر امام حسین (علیه السلام)، استحباب زیارت اربعین و ... از جمله مواردی است که جایگاه و ارزش والای این واژه و عدد را در معارف اسلامی بیان می دارد

استحباب زیارت اربعین در روایات و گزارش های تاریخی

مهم ترین دلیل بزرگداشت اربعین سیدالشهدا (علیه السلام) روایت مرسله ای از امام عسکری (علیه السلام) است که فرموده است: نشانه های مؤمن، پنج چیز است که یکی از آن ها زیارت اربعین است. افزون بر این، امام صادق (علیه السلام) زیارت اربعین را به صفوان بن مهران جمّال تعلیم داده است که در آن به بزرگداشت اربعین تصریح شده است.

اما درباره منشأ اهمیت اربعین در منابع کهن شیعه، باید گفت که به این روز از دو جهت توجه شده است. یکی از جهت بازگشت اسرا از شام به مدینه و دیگری به سبب زیارت قبر سیدالشهدا (علیه السلام) توسط جابر بن عبدالله انصاری، یکی از اصحاب برجسته رسول خدا (صلی الله علیه وآله) و امیرالمؤمنین(علیه السلام).

شیخ مفید، شیخ طوسی و علامة حلّی (قدس سره) در این باره می نویسند: روز بیستم صفر روزی است که حرم امام حسین (علیه السلام) از شام به سوی مدینه بازگشتند. هم چنین در این روز، جابر بن عبدالله انصاری، صحابی رسول خدا (صلی الله علیه وآله) برای زیارت امام حسین (علیه السلام) از مدینه به کربلا آمد و او اولین کسی بود که قبر امام حسین (علیه السلام) را زیارت کرد.

با توجه به روایات گوناگون و متعدد در باب زیارت اربعین، اهمیت این روز به خوبی احساس می شود و زیارت به شیوه ی پیاده روی بر شگفتی این مراسم می افزاید. در عصر جدید که فناوری های حمل و نقل و ارتباطاتی بسیاری از مردم را در خود غرق کرده است، عده ای با پای پیاده مسافت های چند صد کیلومتری را طی می کنند تا اربعین را در کربلا درک کنند. شاید بتوان این موضوع را با سوالی جویا شد! چگونه است که میلیون ها نفر با تمام مشقت ها و خطرات احتمالی این مسافت را پیاده طی می کنند؟ البته سوال فوق را می توان به راحتی و بدون نگاه به دنیای مدرنیته پاسخ داد. به عبارتی دقیق تر دنیای مدرنیته نیز نمی تواند دلیلی باشد بر اینکه چرا مردم این گونه رفتار می کنند.

پاسخی که می توان به این سوال داد، این است: «ان فی قتل الحسین، حرارت فی القلوب المومنین، لا تبرد ابدا».

پیاده روی اربعین در واقع بزرگترین راهپیمایی اعتقادی – سیاسی جهان است که با توجه به ورود انواع فناوری های نوین حمل و نقلی، تنها پای پیاده به کار می آید. از اینرو روشن فکران و تکنوکرات هایی که زندگی دنیا را جز غوطه ور شدن در زرق و برق یا به عبارتی دیگر پرستش بتی مدرن به نام تکنولوژی نمی دانند، نمی توانند عظمت این سیل خروشان پیاده روان را نیز درک کنند.

نشانه شناسی فرهنگ اربعین

با نگاهی به نماد ها و نشانه های عاشورا و اربعین و فرهنگ حسینی در می یابیم که بیرق و پرچم و پیراهن سیاه و اشک و ناله همه از نشانه های نمایش عاشورا است که البته چند سالی است پیاده روی بین المللی اربعین نمادی بزرگ از قدرت شیعیان سیدالشهدا (علیه السلام) را در جهان به معرض دید گذاشته است. اما در این بین چرایی ترس رسانه های دولت های مستکبر در رساندن حقیقت این موضوع جهانی جای بسی تامل دارد. اکنون ماه صفر است و به عبارتی دیگر تبلیغ این ایام و جریان سازی عزاداری حسینی به عنوان یک نماد بزرگ اسلامی از نمونه های آن نشانه ها می باشد و این که در میان مردم، عده ای با تکیه بر این نشانه ها دست به جریان سازی فرهنگی می کنند امری لازم و قابل تقدیر است. در فرهنگ حسینی باطن است که حقیقت افراد را تشکیل می دهد و ظاهر بهانه ای است برای اعلام عزاداری. تا زمانی که کسی پیراهن مشکی به تن نکند دلیلی وجود ندارد تا دیگران به او تسلیت بگویند؛ اما زمانی که کسی را در لباس مشکی می بینیم اولین سوالی که از او می پرسیم از حادثه ای است که احتمالا برای اطرافیان یا نزدیکان وی رخ داده است و بی دلیل کسی به فرد دیگری تسلیت یا مبارک باد نمی گوید.

بنابراین نماد های حسینی از جمله حرکت پیاده روی اربعین (یا به عبارتی دیگر راهپیمایی اربعین) از اهمیت بالایی برخوردار است و می بایست مورد توجه تام مسئولان قرار بگیرد. حضرت امام (ره) در بیانی گوهر بار فرموده اند: "این محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است." این بیان مبارک اثبات می کند که حرکت عمومی مردم در ایام محرم و صفر و توسل به صاحبان این ایام و رنگ و بوی حسینی کشور باعث شده تا اسلام زنده بماند. امری که شاید، با کمرنگ شدن و یا حذف شدن نماد ها و نشانه های حسینی دیگر چیزی از آن باقی نمی ماند. به عبارتی اگر نماد ها و حرکت دسته های عمومی عزاداری که شاید بتوان آن را راهپیمایی دینی – سیاسی مسلمانان سراسر جهان نامید باعث شده تا اسلام بتواند همچنان در جهان به عنوان یک قدرت بزرگ به منظور جذب قلوب آماده ی افراد دیگر حرکت داشته باشد.

در این میان عده ای از افراد به اصطلاح روشن فکر ایراد می گیرند که چه دلیلی وجود دارد تا در ایام محرم حتما پیراهن سیاه به تن کنیم و بر سر و سینه بزنیم؟! یا چه دلیلی دارد که در محل های عمومی دسته های عزاداری به راه بیاندازیم؟! از نگاه نگارنده این گونه اظهار نظرها از سوی قشر روشن فکر، بوی انحراف می دهد و هدف اصلیشان در گام اول حذف شعائر است. اما در مقابل جامعه ی مذهبی و مومن می بایست با تکیه بر حفظ و انتشار شعائر اسلامی در مقابل نظریه های منحرف و یا ساده لوحانه ی عده ای کار فرهنگی بیشتری انجام دهند.

نماد های تصویری اربعین

در سلسله گفتار هایی که با نام « نماد های تصویری اربعین » در پی خواهد آمد، بر آن هستیم تا از خلال نشانه ‌شناسی نوین به نماد های دیداری و تصویری اربعین بنگریم. این گفتار ها درآمدی از نشانه ‌شناسی، تعریف و مفهوم نشانه، نماد و رمز و نگره ‌های گوناگون، به ‌ویژه، نگره اهل ایمان و یافتن همتا یا ما به ازای آن در هنرهای دیداری را در بر می‌گیرد. گستره چنین پژوهشی فراتر از چند گفتار است و آن‌ چه در این‌ جا می‌آید به طور منطقی، درآمدی بر آن چیزی است که می‌باید انجام پذیرد. بر خلاف آن‌که عمدتاً تصور می‌شود در این زمینه پژوهش و تحقیق بسیار صورت گرفته، باید گفت بیشتر سطحی و در بهترین حالت، پژوهشی «کمّی» است.

برای مثال در حماسه کربلا و در پیِ آن در تعزیه و شمایل ‌نگاری‌، «شِمر» نماد شرّ مطلق است و جامه سرخ‌ رنگ وی نماد خون ‌ریزی، شقاوت و دَدمنشی اوست که این ‌ها برخاسته از متنِ روایتِ کربلا ست و بعدها به هنر های دیداری راه یافته است.

البته باید توجه داشت که تمام احکام اسلام دارای ابعاد و آثار اجتماعی‌ اند، منتها در برخی از احکام، بُعد اجتماعی نسبت به بعد فردی بیشتر ملموس است. اما در مورد زیارت اربعین، سفارش خاصی از سوی امام حسن عسکری ‌علیه‌السلام نقل شده است؛ گویی امام ‌علیه‌السلام اراده فرموده بودند که با این اشاره، اربعین، به‌عنوان میعادگاهی برای زوار اباعبدالله‌ الحسین ‌علیه‌السلام در دوران غیبت قرار بگیرد و موجب اقتدار و عزت جامعه‌ی اسلامی باشد.

زیارت کربلای معلی در همه‌ی اوقات جزء با فضیلت‌ ترین اعمال به حساب می‌آید و کمتر می‌توان عبادتی را با فضیلت‌ تر از آن تصور کرد؛ اما وقتی زمان خاصی برای زیارت به‌عنوان علامت مؤمن اعلام می‌شود، معلوم است که عنایت خاصی نسبت به آن وجود داشته است. به تعبیر حضرت امام رحمه‌الله در زمینه‌ی توصیه‌ ی معصومین ‌علیهم ‌السلام به عزاداری، ائمه‌ ی هدی ‌علیهم ‌السلام از اول نقشه کشیده بودند که امروز چنین آثار با عظمتی بر عزاداری‌ ها مترتب شود.

از دیگر نماد های تصویری اربعین در عصر جدید که شگفتی دیگری به آن افزوده است، حضور مردم عاشق و دلباخته از سراسر گیتی است. سفید، سیاه، زرد و ... رنگ پوست هیچ کس در اینجا فرق نمی کند. اینجا همه عاشقند. همه حسینی اند و همه مبارز. ایرانی، اروپایی، آمریکایی و آسیایی همه آمده اند تا حسین (علیه السلام) را بیشتر به جهانیان معرفی کنند. لازم است نکته ای را در این جا بیان کنیم.

جریان شناسی نفاق در فرهنگ عاشورا و اربعین

وقتی منحرفی می آید و رفتار امامان بعد از اربعین را رفتار عاقلانه می خواند و به عبارتی حرکت حسین ابن علی (علیه السلام) را غیر عقلانی می داند و در پی تضعیف آن است باید به جهل خودش پی ببرد. جهلی که نگذاشته او بفهمد اگر رفتار امامان قبل از اربعین (نعوذ بالله) غیر عقلانی بود، چطور شیفتگان حسین از سراسر جهان و از دور دست ها برای زیارتش به کربلا می آیند؟!

جریان نفاق با زیر سوال بردن فرهنگ مقاومتِ حسینی و در پی آن به شیوه ی فریب افکار عمومی می خواهد با تمسک به معصومین دیگر و عقلانی نشان دادن سیره ی ائمه بعد از اربعین، قیام عاشورا را زیر سوال ببرد تا صرفا بتواند با تحریف و ایجاد انحراف در ذهن جامعه، عملکرد جریان های سیاسی همسو با استکبار را توجیه کند.

در رابطه با ارتباط و قیاس ائمه با یکدیگر می گوییم: "کلهم نور واحد". نگارنده به هیچ وجه قصد مقایسه ندارد ولی باید این را گفت که اگر در یک مطالعه ی تصادفی از مردم سر تا سر جهان میزان شناخت آنها از معصومین را جویا شویم، کدام یک از حضرات معصومین (علیهم السلام) در جهان به اندازه ی سیدالشهدا (علیه السلام) شناخته شده هستند؟! کدام حرکت عقلایی است که بفهمد زنده ماندن اسلام در همین قیام است و گرنه شاید تا کنون اسم و نامی هم از اسلام باقی نمی ماند. اربعین در کلام امام خامنه ای (حفظه الله)

رهبر معظم انقلاب در یکی از سخنرانی‌های خود به این موضوع اشاره می‌کنند که «شروع جاذبه‌ی مغناطیس حسینی از اربعین است.» و این بیان معظم له دقیقاً نشان‌دهنده‌ ی نگاه عمیق رهبری عزیز به تاریخ اسلام و جامعه‌ ی اسلامی است که سال‌ ها قبل از اینکه این مراسم با شکوه برگزار شود، با تعبیر  «مغناطیس حماسه‌ حسینی» از اربعین با عظمت یاد می ‌فرمودند و اینکه معظم له از ابتدای شکل گیری این جریان پیاده ‌روی اربعین هم عنایت خاصی به آن داشتند.

از سویی دیگر امام خامنه ای (حفظه الله) در باب زیارت اربعین فرموده اند: مسألۀ آمدن بر سر مزار سیدالشّهدا (علیه السلام)، در حقیقت امتداد حرکت عاشورا بود. با این کار خواستند به پیروان حسین ‌بن علی (علیه السلام) و دوستان خاندان پیغمبر و مسلمانانی که تحت تأثیر این حادثه قرار گرفته بودند تفهیم کنند این حادثه تمام نشد؛ مسأله با کشته شدن، دفن کردن و اسارت گرفتن و بعد‌‌ رها کردن اسیران خاتمه پیدا نکرد؛ مسأله ادامه دارد. به شیعیان یاد دادند اینجا محل اجتماع شماست؛ اینجا میعاد بزرگی است که با جمع شدن در این میعاد، هدف جامعۀ شیعی و هدف بزرگ اسلامی جامعۀ مسلمین را باید به یاد هم بیاورید. تشکیل نظام اسلامی و تلاش در راه آن حتی در حد شهادت، آن هم با آن وضع. این چیزی است که باید از یاد مسلمانان نمی‌رفت و خاطرۀ آن برای همیشه زنده می‌ماند. آمدن خاندان پیغمبر، امام سجاد (علیه السلام) و زینب کبری (سلام الله علیها) به کربلا در اربعین به این مقصود بود.

امسال رهبر معظم انقلاب توصیه به حضور بیشتر در مراسم اربعین کربلای معلی فرموده ‌اند و به مسؤولین مربوطه نیز دستور داده‌ اند تا آنجا که می‌توانند تسهیلات لازم را برای زائران اربعین فراهم کنند. طبیعی است که این تجمع بین المللی که موجب تقویت جبهه ‌ی حق علیه باطل است، مورد عنایت ایشان قرار می گیرد. رهبر انقلاب برای زیارت اربعین امسال، خطاب به مسئولان تأکید داشتند که راه زیارت اربعین را هموار کنند و از نزدیک شاهد بودم که ایشان تا چه میزان برای اربعین امسال اهمیت قائل هستند و نقش اربعین را در تقویت قدرت اسلام بسیار زیاد می‌دانند.

حال اگر چه ابتدا این سنت را جابر ابن‌ عبدالله انصاری، از صحابه ‌ی جلیل ‌القدر پیامبر اکرم صلی‌ الله ‌علیه ‌و آله ‌و سلم پایه‌گذاری کرد و بنا بر احتمال زیاد، اهل بیت ‌علیهم ‌السلام هم در روز اربعین در کربلا حضور داشتند، ولی امروز جدا از سنت حسنه و یادگاری جابر و از آن مهم‌ تر یادمان حضور اهل بیت داغ‌ دیده در کربلای معلی و نیز سفارش امام حسن عسکری ‌(علیه‌السلام)، جهان اسلام شاهد برکات و آثار جهانی این مراسم با شکوه هست و در آینده نیز برکات بیشتر آن را در تقویت جبهه‌ ی مقاومت علیه ظلم جهانی، شاهد خواهیم بود./998/د101/ب6
 

منبع: مرکز اسناد انقلاب اسلامی