حوزه های علمیه و بهره برداری مطلوب از فضای مجازی

به گزارش سرویس اندیشه خبرگزاری رسا جهان در عصر جدید در فناوری های مختلف پیشرفت روزانه دارد، از جمله این فناوری ها اینترنت و فضای مجازی است که سهم مهمی در ارتباطات جامعه دارد، اینترنت از جمله ابزارهایی است که با مشخصه های خاص و منحصر به فرد توانسته مخاطبان زیادی را به خود جلب کند.

در کنار پیشرفت روز افزون فناوری ها و ساختارهای مختلف جهان از جمله پیشرفت علوم در عرصه فناوری اطلاعات و ارتباطات، در سالیان اخیر حوزه های علمیه نیز از این پیشرفت ها مستثنی نبوده و از ابزارهای مختلفی همچون اینترنت و فضای مجازی بهره مند شده اند.

در این زمینه حوزه های علمیه با نگاه مناسب از چشمی دوربین عصر جدید، به لحاظ ساختارهای ارتباطی تغییرات فراوانی را در دستور کار خود قرار داده اند که از جمله آنها استفاده از اینترنت در بخش های مختلف تبلیغ دین، امور پژوهشی و ... است.

هرچند تاکنون حوزه های علمیه گام های مؤثری در این راستا برداشته اند اما باید پذیرفت که این فناوری هنوز در حوزه های علمیه به بهره برداری مطلوب و شایسته با توجه پتانسیل های موجود، نرسیده است.

راهکارهای متعددی برای بهره برداری از اینترنت در حوزه های علمیه ارائه شده که از جمله آنها می توان به وبلاگ نویسی، ایجاد سایت اطلاع رسانی، استفاده مناسب از شبکه های اجتماعی و دیگر روش های ترویج دین از طریق فضای مجازی اشاره کرد.

بهره برداری مطلوب از فضای مجازی به منظور ترویج دین با توجه به خصوصیات آن از جمله ارزان و کم هزینه بودن، داشتن فصل بندی، در دسترس بودن، عدم محدودیت و... می تواند بخشی از پتانسیل های بالقوه حوزوی را در دوران فعلی بالفعل کند.

به طور کلی باید گفت با وجود عدم بهره برداری مناسب و مطلوب حوزه های علمیه از فضای مجازی، در این سال ها اینترنت همواره در ساختارهای علمی و معنوی حوزه های علمیه تأثیرات مختلفی داشته است که این ساختارها به دو بخش اصلی ساختارهای درون سازمانی شامل رشد علمی، ارائه پژوهش های مؤثر و ... و برون سازمانی شامل ورود طلاب به عرصه های مختلف، تغییر نگرش ها به حوزه های علمیه و ... . تقسیم می شوند.

البته قبل از ورود به این مباحث یعنی تأثیرات اینترنت و بهره برداری از این ابزارهای نوین ارتباطی نباید از اهمیت این ابزار ها برای طلاب از جمله عمومیت، تأثیرگذاری و سایر مشخصه های این امکانات غافل شد.

نگاهی به کلیات و تعاریف فضای مجازی

با توجه به این که در نوشتار پیش رو می خواهیم چگونگی بهره برداری مطلوب حوزه های علمیه از ارتباطات اینترنتی و فضای مجازی را بررسی کنیم شاید بد نباشد ابتدا به صورت مختصر به تعاریف اصطلاحات خاص و تاریخچه بعضی از این اصطلاحات مربوط به فضای مجازی بپردازیم.

تعریف شبکه

تعدادی از سیستم های متصل به هم است که سرویس ها و منابع خود را به اشتراک گذاشته و از طریق خط ارتباطی با هم مرتبط هستند، یک شبکه کامپیوتری از دو یا چند کامپیوتر تشکیل شده که اطلاعات را روی محیط انتقال مشترک، به اشتراک می گذارند.

شبکه کامپیوتری چیست؟

مجموعه ای از کامپیوترهای مستقل هستند که به کمک یک وسیله ارتباطی و یا به صورت بی سیم و با قانون خاص و مشخصی برای ارسال و دریافت اطلاعات به هم متصل می شوند. این کامپیوترها از اطلاعات به صورت مشترک استفاده می کنند و می توانند اطلاعات را برای کامپیوتر مشخص در شبکه یا گروهی از کامپیوترها یا به همه آنها ارسال و یا از آنها اطلاعات دریافت کنند.

تعریف اینترنت

اینترنت مجموعه ای از شبکه های کامپیوتری است که با کمک یک زیرساخت ارتباطی که متشکل از خطوط ارتباطی با پهنای باند بسیار بالا و مسیریابی های بسیار سریع است تشکیل یافته، این زیرساخت ارتباطی، ستون فقرات نام دارد. این ستون فقرات با سرمایه گذاری هنگفتی در آمریکا، اروپا و قسمت هایی از آسیا ایجاد شده و حجم بسیار عظیمی از بسته های اطلاعاتی را در هر ثانیه به سرتاسر جهان ارسال می کند.

وب چیست؟

مجموعه ای از متن ها و منابع به هم پیوسته هستند که امکان دسترسی به منابع چند رسانه ای در اینترنت را فراهم می کنند و در حال حاضر نیز پیشرفته ترین سرویس این امر اینترنت است.

تاریخچه اینترنت

در سال های پس از جهانی دوم سازمان دفاع آمریکا به یک شبکه کنترلی و فرماندهی نیاز داشت چرا که شبکه تلفن قدیمی بسیار آسیب پذیر بود و با قطع یک خط، بسیاری از ارتباطات از بین می رفت لذا آمریکا برای حل این مشکل در سال 1960 کار را به آرپا یا همان ارتش تحقیقاتی آمریکا واگذار کرد، آرپا به این نتیجه رسید که شبکه مورد نیاز سازمان دفاع آمریکا باید متشکل از زیر شبکه ها و کامپیوترهای میزبان باشد. با تلاش فراوان، آرپانت به نتیجه رسید و در سال 1983، 200عدد IMP یا دستگاه پردازشگر رابط و پیام و صدها میزبان دیگر پیدا کرد.

حوزه های علمیه و فضای مجازی

همواره با توجه به پیشرفت علوم، راهکارهای جدید و تئوری های مختلف برای انجام گرفتن هر کاری ارائه می شود، موضوع دین و تبلیغ آن نیز از این قاعده مستثنا نبوده و به همین دلیل ترویج مفاهیم دینی و ارائه آموزه های آن به انسان ها به صور مختلف صورت گرفته است.

از جمله این طرق جدید، ارائه دین در قالب فضای مجازی یا نرم افزار است که در اصطلاح به آن ترویج مجازی دین گفته می شود، بنابراین ترویج مجازی دین یعنی ارائه دین پاک محمدی و اسلامی از طریق اینترنت و نرم افزارهای مختلف که در راستای اهداف دین مبین اسلام حرکت می کنند و به ثمر می رسند.

در میان این گروه جدید تبلیغاتی و گروهای مختلف ترویجی و تربیتی، سهم عمده و نقش آفرینی اصلی را حوزه های علمیه دارا هستند که در قالب فضای اینترنتی و وبلاگ ها و وب سایت ها می توانند در این مهم شرکت فعال و وسیعی داشته باشند از این رو در این نوشتار سعی در بررسی چگونگی بهره برداری مطلوب حوزه های علمیه از ارتباطات اینترنتی و فضای مجازی داریم.

ترویج مجازی دین از نگاه مقام معظم رهبری

رهبر معظم انقلاب در چندین سخنرانی مهم به موضوع و اهمیت ترویج مجازی دین پرداخته اند که زیبنده است در بداهه این بحث آنها را بازخوانی کنیم، از جمله سخنرانی معظم له در دیدار جمعی از اساتید، فضلا، مبلغان و پژوهشگران حوزه های علمیه کشور در آذر ماه سال 86 که در مورد حوزهای علمیه، آینده نگری و فناوری اطللاعات مسائل ارزشمندی را مطرح کردند.

رهبر معظم انقلاب در این دیدار فرمودند: «امروز در هر خانه ای، در هر مدرسه ای، در هر گوشه ای، به قول یکی از آقایان شاید در هر روستایی اگر برویم، از فناوری اطلاعات یک چیزی آنجا مشاهده می کنیم، حوزه علمیه می خواهد عقب بماند؟ 30 سال آینده را به همین قیاس کنید؛ البته با یک شتاب بیشتری. یعنی شتاب علم در این 20 سالی که گذشت یقیناً به مراتب کمتر از شتاب علم و پیشرفت فناوری در 20 سالی که پیش روی ماست؛ در 30 سالی که پیش روی ماست. { بوده است}.

آن روز ای بسا صاحبان افکار گوناگون، مکاتب گوناگون، نحله های منحرف، صاحبان اغراض فاسده بتوانند خیلی آسان کلاس های درس دانشگاه های شما را، مدرسه های شما را، فرزندان شما را در خانه هایتان در مشت بگیرند، در تصرف بگیرند؛ شما هم هیچ کار نتوانید بکنید فکر آن روز را حوزه علمیه باید بکند، مسؤول، حوزه علمیه است. مسؤولِ دینداری مردم، روحانیت است. روحانیت هم مولود و ساخته دست حوزه علمیه است، با این نگاه مسؤولیت را بسنجید؛ این جوری توزین بکنیم مسؤولیت را تا بفهمیم بر دوش ما، بار سنگینی که هست، چیست. این یک نکته است؛ مسئله آینده نگری مهم است.»

ابزار نوین و اثرگذاری بیشتر

وقتی به بیانات پیش تر رهبر معظم انقلاب درباره اینترنت و فضای مجازی مراجعه می کنیم می بینیم که معظم له بیش از یک دهه پیش و در زمان آغاز اوج گیری اینترنت با پرداختن به این مهم خواستار استفاده مناسب از این ظرفیت شده بودند.

مجله فکه، شماره 29 چاپ خرداد سال 81 از لسان رهبر معظم انقلاب این گونه بیان می کند: «آنها (دشمنان) غافلند از این که ابزارها می توانند مورد استفاده ما هم قرار بگیرد، یعنی وقتی اینترنت بوجود آمد، یک ابزار اختصاصی نبود ما هم می توانیم از آن استفاده بکنیم، یعنی یک راه دو طرفه است.

اگر دشمن می تواند از علوم ارتباطات و از پیشرفت ها و تازه های علمی این رشته استفاده کند، ما هم می توانیم استفاده کنیم. ما هم باید دنبالش برویم تا استفاده کنیم . چه مانعی دارد؟ از همان شیوه هایی که ظلالت منتشر می کنند، می شود ما استفاده کنیم و هدایت را منتشر کنیم. استعداد ما در استفاده از ابزارها، استعداد بالایی است ... باید از این گونه ابزارها استفاده کرد تا هر چه ممکن است دایره اثرگذاری خود را وسیعتر کنیم».

جوانان مشتاق و ابزارهای جدید تبلیغ

اندکی به زمان حاضر نزدیک شویم، مهر ماه سال 91 رهبر معظم انقلاب در سفر به استان خراسان شمالی در سخنرانی در جمع طلاب و روحانیان این استان در رابطه با ابزارهای تبلیغی جدید فرمودند: «این همه جوان مشتاق و تشنه معارف کِى وجود داشت؟ امروز این جوان هاى دانشجو و غیر دانشجو را که مشاهده می کنید - حالا من دانشجوها را می گویم - همهشان تقریباً و تغلیباً مشتاقند از مفاهیم اسلامى و معارف اسلامى چیزهایى را بشناسند و چیزهایى را بفهمند و سر در بیاورند.

من و شما باید زمینه فراهم کنیم که بتوانیم به آنها جواب دهیم. این فرصت تا امروز کِى براى روحانیت وجود داشته؟ علاوه بر این، ابزارهاى تسهیل کننده، مثل رایانه ها و ارتباطات اینترنتى و فضاى مجازى و سایبرى هم که الان در اختیار شماست. اگر بتوانید اینها را یاد بگیرید، می توانید یک کلمه حرف درستِ خودتان را به هزاران مستمعى که شما آنها را نمی شناسید، برسانید؛ این فرصت فوق العاده اى است؛ مبادا این فرصت ضایع شود.

اگر ضایع شد، خداى متعال از من و شما روز قیامت سؤال خواهد کرد: از فرصت این همه جوان، این همه استبصار، این همه میل و شوق به دانستن، شما براى ترویج معارف اسلامى چه استفادهاى کردید؟ نظام اسلامى یک چنین خدمتى به ما معممین و روحانیون کرده. مگر میتوانیم خودمان را کنار بگیریم؟».

توصیه ای دیگر

رهبر معظم انقلاب در فرازی دیگر خطاب به روحانیان و طلاب فرموده اند: «تبلیغ به این شکلی که در میان ما معمول است امر خیلی بدیهی است، حقیقتاً هیچ کدام از روشهای تبلیغی، هنری، وسایل ارتباط جمعی و رسانه ها جای این تبلیغ و از این سبک و این روش نیست.

من بارها گفته ام که با همه این وسایل ارتباط جمعی که وجود دارد - البته روحانیت باید از همه این وسایل ارتباط جمعی استفاده کند؛ از اینترنت و تکنولوژی جدید ارتباطاتی باید همه روحانیت برای دین استفاده کند؛ همچنانی که از رادیو و تلویزیون و بقیه چیزها استفاده می کند ـ درعین حال، مسجد، جلسه مذهبی، نشستن روبه روی مردم و دهان به دهان و نفس به نفس با مردم حرف زدن، یک نقش بی بدیل دارد و هیچ چیزی جای این را نمی گیرد و این هم مال شماست».

علت اهمیت تبلیغ با فضای مجازی برای طلاب

نیاز جدی به مسأله پژوهش از اولویت های علمی تبلیغی طلاب نسل جدید محسوب می شود و از آن جایی که حوزه اثرگذاری تبلیغات مجازی هر روز در حال تغییر و افزایش است، ورود حوزه علمیه و طلاب متعهد به شناخت دنیای مجازی از واجبات شناخت ابزار به شمار می رود.

منظر دیگر اهمیت این مسأله نگاه واقع گرایانه به موضوع تبلیغ و حوزه ترویج اندیشه های اسلامی است چرا که اینترنت و فضای مجازی در آینده نه چندان دور به عنوان منبر مجازی جایگاهی بس ویژه و عمیق تر و بیشتر از زمان فعلی برای رساندن مطالب اطلاعاتی ایفای نقش خواهد کرد.

قبول کردن فرآیند تغییر پرسرعت محیط ها و کرسی های تبلیغ اندیشه و فکر، وابسته به کیاست و روند معرفت جامع شناختی فرد است که متأسفانه باید گفت در این زمینه وجود نگاه سنتی به این مسأله بسیار مهم در افزایش مهارت تبلیغ، از نقص های استراتژیکی است که جوامع علمی ما را تهدید می کند.

لذا ورود آگاهانه و متشرعانه به مسأله دنیای تبلیغ و صنعت خبر و تحلیل، امری بسیار معتبر و واجب است که می بایست از سوی السابقون حوزه های علمیه و طلاب جدید مورد توجه قرار گیرد.

می توان این مسأله را از نگاه دیگری نیز مورد بررسی قرار داد و آن این که اهمیت اینترنت به دو بخش تقسیم می شود، بخش نخست آن که اینترنت می تواند برای طلاب علوم دینی یک فرصت باشد فرصت بودن این فضا از این جهت است که همواره طلاب علوم دینی در مقابل جهان دارانی که از پیشرفته ترین امکانات بهره مندند، در اقلیت و با قدرت تبلیغ کم هستند، بنابراین طلاب علوم دینی می توانند اینترنت و فضای مجازی را برای خود یک فرصت بدانند و اینترنت را وسیله ای برای تبادل گفتمان ها قرار دهند، علاوه بر این با استفاده از این ابزارهای نوین می توان آموزه های دینی را به جهان دیکته و تغییر اساسی در نوع گفتمان ها در دنیا حاصل کرد.

اما این فضا می تواند یک تهدید هم باشد از این جهت که اینترنت می تواند سبب تغییر در سبک زندگی و یا در اخلاق و رفتار و یا حتی تغییر هویت یک طلبه شود چرا که یکی از مؤثرترین ابزار های متغیر در رفتارها و افکار، اینترنت و فضای مجازی است.  

به گمان نگارنده برای بهره مندی از فرصت اینترنت و فضای مجازی در حوزه های علمیه و تبلیغ امور دینی و در عین حال مصون ماندن از تهدیدهای موجود در آن می بایست چند نکته مورد توجه وی‍ژه طلاب و روحانیان  قرار گیرد؛ مجهز بودن طلاب به علوم مختلف، دارا بودن ادبیات گفتاری قوی، دارا بودن ادبیات قوی داستانی که از مهمترین ابزارهای گفتاری محسوب می شود، بهره مندی از فناوری قوی و هدف گذاری در راستای اهداف انقلاب اسلامی و ... از دیگر ملزومات استفاده مطلوب از این ظرفیت به شمار می روند.

تفاوت های ابزارهای امروزی ترویج دین با گذشته

همان گونه که پیش تر نیز گفته شد به تبع پیشرفت جامعه و فناورهای مختلف، روش های تبلیغ و ترویج دین نیز تغییر کردند البته در کنار این روزآمدی، روش های سنتی تبلیغ دینی به درستی و شایستگی باقی مانده و همچنان نقش آفرینی می کنند.

اما به هر روی تفاوت های ابزارهای امروزی ترویج دین با گذشته به دو بخش اصلی تفاوت در فواید و اثرات و تفاوت در نحوه بهره گیری تقسیم می شوند.

تفاوت در فواید و اثرات

این بخش خود نیز به چند دسته تقسیم می شود:

1-    ارتباط بهتر با نسل جوان:

با توجه به خصوصیاتی که نسل جوان دارد برای جذب کردن این قشر باید از روش هایی استفاده شود که در درون این نسل کشش و انگیزه ای برای پذیرش تعالیم دینی ایجاد کند. از سوی دیگر این ابزارهای ارتباطی، در میان این قشر نفوذ کرده و آنها را به خود جلب کرده است. لذا می توان گفت برای برقراری ارتباط بهتر با نسل جوان لازم است از کانال این ابزارهای پیشرفته وارد شد و آموزه های دینی را به آنها انتقال داد. 

2-    شناخت بهتر آسیب ها:

همواره برای انجام هر کاری از جمله تبلیغ دین عواملی دست به دست یکدیگر می دهند تا آن امر از کیفیت مطلوبتری برخوردار شود، یکی از این عوامل افزایش کیفیت در انجام امور، آسیب شناسی بهتر و شناخت این آسیب ها است.

یکی از ابزارهای بسیار مهمی که می تواند به انسان در امر آسیب شناسی جامعه برای تبلیغ بهتر کمک کند اینترنت و فضای مجازی است زیرا با دارا بودن مخاطبین زیاد و امتیازات متعدد، نسبت به ابزارهای گذشته در امر آسیب شناسی و شناخت بهتر آسیب های یک تبلیغ درست، مؤثرتر و قوی تر عمل می کند، همان گونه که در آموزه های ائمه اطهار(ع) نیز وجود دارد:« تشخیص، نصف درمان است و با شناخت بهتر بیماری می توان بهتر آن را درمان کرد».

تفاوت در نحوه بهره گیری و بهره برداری

1-    دسترسی آسان و صرفه جویی در زمان:

از جمله تفاوت های ابزارهای جدید تبلیغ دین با گذشته در دسترس بودن آنها است، در گذشته برای تبلیغ در یک منطقه مشخص اجباراً باید مبلغ به آن جا هجرت کرده و زمان زیادی را صرفاً برای رسیدن به آن مکان از دست می داد، اما در زمان فعلی می توان از اینترنت و فضای مجازی استفاده کرد و علاوه بر ارتباط آسان با مردمِ آن منطقه در زمان نیز بسیار صرفه جویی کرد.

تاکنون سایت های بسیار زیادی در عرصه پاسخگویی به شبهات دینی و احکام شرعی طراحی شده اند که با دسترسی پیدا کردن به اینترنت می توان در کوتاه ترین زمان به پاسخ شبهه یا سؤال شرعی رسید البته باز هم تأکید می شود که در هر صورت نباید از فواید ارتباط مستقیم و چهره به چهره در امر تبلیغ دین غافل شد.

2-    ارزان تر بودن تبلیغ نوین دین:

تبلیغ دین همواره با هزینه های مختلفی در گذشته و حال مواجه بوده است که این هزینه شامل هزینه های جانی و مالی می شود، هزینه های مالی که با اقامت در یک مکان و هزینه های جانی که با سفر کردن و هجرت به مکان های مختلف، مبلغین را مورد تهدید قرارمی داد اما ابزارهای جدید تبلیغی به راحتی می توانند از این هزینه ها بکاهند و به کیفیت تبلیغ مطلوب تر دین کمک کنند.

3-    شمولیت بیشتر و سرعت عمل زیاد:

با توجه به پیشرفت علوم در قرون جدید، همیشه ابزارهای جدیدی برای جذب بیشتر مخاطبین و سرعت بخشیدن در عملکردهای مختلف ارائه شده که این به روز شدن، روش های مختلف تبلیغ را نیز شامل شده است، در این میان ترویج دین اسلام و تبلیغ آن نیز از این گروه ها مستثنی نیست زیرا کوشش های فراوانی در عصر جدید برای تبلیغ بهتر دین اسلام شده که از جمله این کوشش ها، تلاش برای استفاده از ابزارهای نوین تبلیغاتی نظیر اینترنت و فضای مجازی بوده است، ابزارهایی که با شمولیت فراوان و مخاطب قرار دادن افراد مختلف و همچنین سرعت عمل زیاد در ارائه مطالب به مخاطبین خود، گام مهمی را در عرصه تبلیغ دین برداشته اند.

4-    دارای فصل بندی و مرتب بودن ابزارهای نوین تبلیغ دین:

از جمله تفاوت های ابزارهای جدید تبلیغ دین مرتب بودن و داشتن فصل بندی مشخص است. یکی از عوامل مؤثر در فهم مطالب، اعم از مفاهیم دینی، علمی و... داشتن فصل بندی و مشخص بودن طبقه های مختلف آن است که اینترنت و فضای مجازی کاملاً در این عرصه مؤفق عمل کرده و از فصل بندی مشخصی برخوردار هستند.

ادامه دارد ...

حسین سنگ برگان

/704/9314/م

منابع و مآخذ:

1-    شبکه در یک نگاه ، مجید بجنوردی ثالث و سید حاتم مهدوی نور، 1374، ص6

2-    خودآموز اینترنت، مجید وحیدی ، چاپ دوم 1383، ص4

3-    سیمای آرمانی طلبه در نگاه مقم معظم رهبری، چاپ پنجم، 1390، ص143