حجت الاسلام محمود اکبری:
مهارت‌های رویارویی با خشم
خبرگزاری رسا ـ خشم، یک واکنش احساسی خودبه خود در برخورد با تهدید حقیقی یا خیالی است که انرژی و انگیزه ای برای از میان برداشتن تهدید ایجاد می کند.
به گزارش سرویس پیشخوان خبرگزاری رسا، از جمله بیماری های خطرناک اخلاقی، خشم و عصبانیت است. فاجعه ای که این صفت نکوهیده می آفریند، غیرقابل انکار است؛ تا آنجا که در روایات از خطرناک ترین حربه های شیطان خوانده شده، کلید تمام بدی ها و آتش سوزانی است که فرد خشمگین و اطرافیان او را می سوزاند. چه بسا جنایت ها، بی رحمی ها، قتل ها، نقص عضوها و فروپاشی خانواده ها که در پرتو این صفت ناپسند صورت می گیرد. نگاهی به صفحات حوادث روزنامه ها، گواه این مطلب است. امام علی-علیه السلام- فرمود: إیّاکَ وَ الغَضَب فَاَوَّلُهُ جُنُونٌ وَ آخرُهُ نَدَمٌ؛[1] از خشم بپرهیز که ابتدای آن جنون است و آخرش پشیمانی.
برخی حکما گفته اند: غضب، همچون کشتی طوفان زده است که موج های عظیم دریا آن را به هر طرف می افکند و کنترل آن، نیاز به مهارت های لازم دارد. لازم به ذکر است خشم به عنوان حالت نفسانی یکی از صفات آدمی است که خدای متعال در نهاد آدمی به ودیعه گذاشته است و از آن در موقعیت هایی مانند مبارزه با دشمن باید استفاده شود.
مطابق آیات قرآن کریم مسلمان واقعی و پیرو راستین رسول گرامی اسلام در برابر دشمنان شدید و سرسخت است اما در میان مؤمنان مهربان است: وَ الَّذینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ؛[2] و کسانى که با اویند، در برابر کافران سرسخت و در میان خود مهربانند. بدیهی است آنچه به عنوان خشم و غضب در آموزه های دینی مورد نکوهش قرار گرفته است، خشم و عصبانیت در تعامل با برادران ایمانی است. نویسنده نیز با همین روی کرد بحث را مطرح نمود و در این نوشتار، ضمن بیان عوامل و زمینه های بروز خشم در آدمی، به مجموعه ای از راهکارهای کنترل غضب اشاره می شود.
تعریف خشم
خشم، یک واکنش احساسی خودبه خود در برخورد با تهدید حقیقی یا خیالی است که انرژی و انگیزه ای برای از میان برداشتن تهدید ایجاد می کند.[3] خشم، حالتی نفسانی و درونی است که آدمی را به رفتاری پرخاشگرانه و غلبه بر دیگری وادار می کند. خشم، از خطرناک ترین حالات انسان است که اگر رها شود، گاه به شکل نوعی جنون و دیوانگی و از دست دادن هر نوع کنترل بر اعصاب خودنمایی می کند و موجب بروز بسیاری از تصمیم های خطرناک و جنایاتی می شود که آدامی یک عمر باید جریمۀ آن را بپردازد.
عوامل و زمینه های خشم
غضب و خشم، پدیدۀ روحی پیچیده ای است که از عوامل و انگیزه های فراوانی سرچشمه می گیرد. شناخت زمینه ها و انگیزه های غضب، راه های درمان آن را همواره می سازد. در اینجا به برخی عوامل خشم اشاره می کنیم.
1. حسد و کینه توزی
از عوامل خشم، کینه توزی است. افراد کینه توز، عقده هایی را درون خویش ذخیره می کنند که با کمترین حادثه، به خشم می انجامد. امام علی-علیه السلام- فرمود: الْحِقْدُ مَثَارُ الْغَضَب ؛[4] سبب برانگیخته شدن خشم، کینه توزی است.
2. قضاوت های عجولانه
در زندگی فردی و اجتماعی، همه روزه اخبار ناراحت کننده ای به انسان می رسد. در این اوقات، اگر آدمی فوراً به قضاوت بنشیند، آتش خشم در دل او شعله ور می شود و گاه دست به کارهای زشت و خطرناکی می زند؛ اما چه بسا پس از تحمل و تحقیق، می بیند اصل خبر نادرست یا حداقل ناقص بوده و اگر صبر می کرد، هرگز خشمگین نمی شد. امام علی-علیه السلام- فرمود: مِنْ طَبَائِعِ الْجُهَّالِ التَّسَرُّعُ إِلَى الْغَضَبِ فِی کُلِّ حَال؛ [5] از خصلت هاى نادانان، شتاب کردن به خشم در هر حالى است.
3. حرص و دنیاپرستی
افرادی که عشق و دلباختگی به دنیا وجودشان را پر کرده و حرص و آز در درون جانشان لانه گزیده، کمترین مزاحمت نسبت به منافع خویش را تحمل نمی کنند و به سرعت برمی آشوبند. این گونه افراد، اغلب خشمگین و عصبانی هستند.
4. عجب و خودخواهی
یکی دیگر از اسباب خشم، عُجب و خودخواهی است. این سبب، گاهی در انسان هایی که به ظاهر وارسته هستند نیز ظاهر می شود. عجب، آن است که آدمی خود را به جهت کمالاتی که دارد، بزرگ بشمارد! این افراد، هیچ گاه خویشتن را مقصر نمی دانند و همیشه خود را بالاتر از دیگران می پندارند.
5. کمی ظرفیت
افرادی که دارای روح بزرگ و فکر گسترده هستند، حوادث تلخ را درون جان خود تحمل می کنند؛ ولی افراد کم ظرفیت، با کمترین ناملایمتی برمی آشوبند و گاه به زمین و زمان بد می گویند.
6. سایر عوامل
از دیگر عوامل و زمینه های خشم، می توان به: دردها، گرسنگی و تشنگی، احساس سرما و گرما، بی خوابی، محرومیت، تبعیض، ضعف و ناتوانی، تهدیدهای سخت، خودنمایی، بیماری، استهزا، جروبحث، سرزنش، عیبجویی، مخاصمه، شوخی های بیجا، کم حوصلگی و نیز دیدن صحنه های خشونت آمیز، اشاره کرد.
پیامدهای خشم
خشم، آثار و پیامدهای بسیاری دارد. امام صادق-علیه السلام- فرمود: الْغَضَبُ مِفْتَاحُ کُلِّ شَر؛[6] خشم، کلید هر شر و بدی است.
به معرفی چند نمونه از آثار خشم می پردازیم:
1. سقوط از منزلت انسانی
خشم، قدر و منزلت آدمی را در دید مردم کاهش می دهد و او را خوار می سازد. امام علی-علیه السلام- فرمود: الْغَضَبُ یُرْدِی صَاحِبَهُ وَ یُبْدِی مَعَایِبَه؛ [7] خشم، صاحب خود را به پستی می کشاند و عیب های او را آشکار می سازد.
2. برانگیختن کینه ها
انسانی که هنگام غضب از انتقام ناتوان باشد، چاره ای ندارد جز اینکه خشم خود را فرو برد. خشم، به باطن برمی گردد و عقده درونی ایجاد می کند و به کینه تبدیل می شود. بنابراین، کینه، از ثمرات خشم است و در عین حال، چندین اثر ناپسند را به ارث می گذارد؛ از جمله: قطع رحم، دروغ، غیبت، افشای سرّ و هتک حرمت. امام علی-علیه السلام- فرمود: الْغَضَبُ یُثِیرُ کَوَامِنَ الْحِقْدِ؛[8] خشم، کینه های نهفته را برمی انگیزاند.
3. سلب آرامش
خشم، آرامش روحی را از بین می برد. ادامه این حالت، موجب تنهایی و افسردگی می شود.
4. عدم کنترل رفتار و گفتار
در هنگام هیجان غضب، عقل توان قضاوت خود را از دست می دهد و انسان دیوانه وار حرکاتی را انجام می دهد که نه تنها مایۀ تعجب اطرافیانش می گردد، بلکه خود او نیز پس از فرونشستن آتش غضب، از کارهایی که در آن حال انجام داده، در تعجب و وحشت فرو می رود. در آن حال، گاهی دیوانه وار به کسی، حتی نزدیک ترین دوستان خود حمله می کند، می زند، درهم می شکند، می کوبد و ویران می کند؛ درست مانند یک دیوانۀ خطرناک.
امام علی-علیه السلام- فرمود: لَا أدَبَ مَعَ غَضَب ؛[9] هنگام خشم و غضب، ادبی وجود ندارد.
آثار بی ادبی، در زبان و اعضا ظاهر می شود؛ مانند: فحش و ناسزا، بدگویی، تحقیر دیگران یا تهمت زدن.
5. دوری از مردم
از آنجا که انسان موجودی اجتماعی است، کردار و گفتار او در اطرافیانش تأثیر می گذارد. آدمی، همواره در کنش و واکنش با دیگران است که در این تأثیر متقابل، ممکن است عده ای از افراد جامعه از انسان دور شوند و یا عده ای جذب او گردند. یکی از عوامل دفع کنندۀ دیگران، خشم و غضب بیجاست که موجب سردی روابط آدمی با دیگران می شود.
امام علی-علیه السلام- فرمود: بِئْسَ الْقَرِینُ الْغَضَبُ یُبْدِی الْمَعَایِبَ وَ یُدْنِی الشَّرَّ وَ یُبَاعِدُ الْخَیْرَ؛[10] خشم و غضب، همنشین بدی است؛ عیب ها را ظاهر و شرّ را نزدیک مى سازد و خیر را دور مى گرداند.
6 . رفتارهای خشن اجتماعی
در بررسی های جنایی، آنچه بیشتر به چشم می خورد و عامل اصلی ارتکاب جرایم و جنایات محسوب می شود، خشم است. سرچشمۀ قتل، قطع عضو، ضرب و جرح و جنایات دیگر، معمولاً خشم و عصبانیت است. امام صادق-علیه السلام- فرمود: أَیُّ شَیْ ءٍ أَشَدُّ مِنَ الْغَضَبِ إِنَّ الرَّجُلَ یَغْضَبُ فَیَقْتُلُ النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ وَ یَقْذِفُ الْمُحْصَنَة؛[11] مگر چیزى مهم تر از غضب و تندخویى می باشد؟ مردى غضب می کند و در حال غضب، آدم می کشد و مرتکب قتل حرام می گردد و یا اینکه در اثر تندى، زنان پارسا را قذف می کند و آنها را به زنا متهم می نماید.
7. فساد ایمان
غضب، موجب تباهی و فساد ایمان است؛ زیرا افراد عصبانی، نه تنها مرتکب گناهانی می شوند که با ایمان سازگار نیست، بلکه گاهی به مقدسات جسارت می کنند.
پیامبر اکرم-صلی الله علیه و آله- فرمود: الْغَضَبُ یُفْسِدُ الْإِیمَانَ کَمَا یُفْسِدُ الْخَلُّ الْعَسَل؛[12] غضب، ایمان را فاسد می کند؛ همان گونه که سرکه عسل را فاسد می سازد.
8 . نزدیک شدن به جهنم
پیامبر اکرم-صلی الله علیه و آله- فرمود: مَا غَضِبَ أَحَدٌ إِلَّا أشْفَى عَلَى جَهَنَّم؛ [13] هیچ کس غضب نمی کند، مگر اینکه به جهنم نزدیک می شود.
9. ازبین رفتن منطق
غضب، منطق انسان را خراب می کند و به گزافه گویی و باطل گویی وا می دارد. اگر شخص غضبناک در مقام قضاوت باشد، به یقین داوری صحیح نخواهد کرد. امام علی-علیه السلام- فرمود: شِدَّةُ الْغَضَبِ تُغَیِّرُ الْمَنْطِقَ وَ تَقْطَعُ مَادَّةَ الْحُجَّةِ وَ تُفَرِّقُ الْفَهْم ؛[14] شدت غضب، سخن را تغییر مى دهد و زبان را قطع مى کند و فهم را از آدمى مى گیرد.
10. آشکارشدن عیوب پنهانی
یکی دیگر از پیامدهای زشت غضب، آشکارشدن عیوب پنهانی است؛ زیرا در حال عادی، هرکس خود را کنترل می کند تا عیوب خویش را پنهان دارد و آبرویش را حفظ کند؛ اما هنگامی که آتش خشم شعله ور می شود، پرده ها کنار می رود و کنترل عقل برداشته می شود و عیوب مخفی آشکار می گردد و آبروها بر باد می رود.
11. کج خلقی و درشت خویی
یکی دیگر از آثار خشم، کج خلقی و درشت خویی در رفتار و گفتار است. کسانی که به این صفت مبتلا هستند، همیشه ترش رو و عبوس اند و گویا با همه و حتی خودشان قهرند. این صفت ناپسند، هم از نظر شرع و هم از نظر عقل، زشت و نکوهیده است.
مولوی گوید:
چون ز خشم آتش، تو در دل ها زدی
مایه نار جهنم آمدی
آتشت اینجا چو آدم سوز بود
آنچه از وی داد، مردافروز بود
آتش تو قصد مردم می کند
نار کز وی زاد بر مردم زند[15]
راهکارهای مقابله با خشم
برای مقابله با زمینه ها و اسبابی که موجب هیجان غضب می شود و نیز دوری از ضعف نفس و تقویت روح صبر در وجود خویش، راهکارهای متعددی وجود دارد که ما را برای کنترل خشم و دستیابی به صفت نیکوی بردباری یاری می رساند. مهم ترین راهکارها عبارت اند از:
1. توجه به پیامدهای خشم
توجه به آثار خشم و صبر می تواند در دوری از خشم به ما کمک کند. آری، خشم، زندگی را سخت می کند و تکرار این رفتار باعث می شود که انسان از روی عادت به آن روی آورد و به مشکلات عدیده ای دچار گردد. امام علی-علیه السلام- فرمود: الْغَضَبُ نَارٌ مُوقَدَةٌ مَنْ کَظَمَهُ أطْفَأَهَا وَ مَنْ أطْلَقَهُ کَانَ أوَّلَ مُحْتَرَقٍ بِهَا؛[16] خشم، آتش افروخته ای است که هرکس آن را فروخورد، آتش را خاموش ساخته و هرکس آزادش گذارد، خودش اولین کسی است که بدان آتش می گیرد.
در مقابل، کسی که خشم خود را فرو نشاند، فرجام خوبی دارد. امام علی-علیه السلام- فرمود: کْظِمِ الْغَیْظَ عِنْدَ الْغَضَبِ وَ تَجَاوَزْ مَعَ الدَّوْلَةِ تَکُنْ لَکَ الْعَاقِبَة؛[17] هنگام غضب، خشم خود را فرو خور و هنگام قدرت، از گناه مردم درگذر و انتقام نگیر تا عاقبتی نیکو داشته باشی.
مردی خدمت رسول اکرم-صلی الله علیه و آله- آمد و عرض کرد: مرا چیزی بیاموز. حضرت فرمود: برو و خشمگین مشو. مرد به توصیه پیامبر بسنده کرد و نزد قوم خویش رفت؛ درحالی که میان آنها و گروهی دیگر، جنگی رخ داده بود. او در جمع قوم خود قرار گرفت و سلاحی برداشت. ناگهان به یاد سخن پیامبر-صلی الله علیه و آله-افتاد و سلاح خویش را کنار نهاد. آن گاه میان گروه دشمن آمد و گفت: متعهد می شوم هر خسارتی را که به شما رسیده، جبران کنم. هنگامی که آنها چنین مردانگی از او دیدند، گفتند: ما به جوانمردی سزاوارتریم. و این گونه، جنگ آنان از میان رفت.[18]
شخصی خدمت امام صادق-علیه السلام- رسید و عرض کرد: بین من و خانواده ای، درگیری روی داده و می خواهم نزاع را ترک کنم؛ اما اطرافیانم می گویند ترک نزاع، برای تو ذلّت است. امام فرمود: إنَّما الذَّلیلُ الظّالمُ؛ همانا ذلیل، کسی است که ستمکار باشد. پس به وسوسه ها اعتماد نکن.[19]
2. تحمیل به نفس
عادت به رفتارهای سالم، انسان را از رفتارهای ناسالم باز می دارد. امام علی-علیه السلام- فرمود: ضَادُّوا الْغَضَبَ بِالْحِلْم؛ [20] با حلم و بردباری، با خشم مقابله کنید.
قرآن درباره مؤمنان می فرماید: وَ الَّذینَ یَجْتَنِبُونَ کَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُون؛[21] [اهل ایمان] کسانی اند که از گناهان بزرگ و منکرات پرهیز می کنند و هرگاه خشمناک شوند، درمی گذرند.
مؤمنان نیز به خشم دچار می گردند؛ اما در موضع غضب، اختیار خویشتن را از دست نمی دهند و به اعمال ناپسند دست نمی زنند؛ بلکه نفس خویش را به صبر وامی دارند و با عفو و گذشت، کینه ها را از دل می زدایند و اجازه نمی دهند که روابط اجتماعی شان با برادران دینی، به دشمنی و دوری بینجامد.
3. تغییر موقعیت
تغییر موقعیت، زمینه ای را فراهم می سازد تا تمرکز فرد بر موضوع برانگیزنده خشم از بین برود و کنترل غضب آسان تر شود. بنابراین، مراد از تغییر موقعیت، تغییری است که به آرامش و صبر می انجامد.
امام صادق-علیه السلام- فرمود: أیُّمَا رَجُلٍ غَضِبَ وَ هُوَ قَائِمٌ فَلْیَجْلِس؛ [22] هر مردی که خشمگین شد، در حالی که ایستاده است، بر زمین بنشیند.
گاهی لازم است انسان صحنۀ بحث و جدل را ترک کند تا از شدت خشمش جلوگیری شود. تغییر موقعیت ها، از آفات فراوانی جلوگیری می کند. افزون بر اینکه همیشه پیشگیری، از درمان آسان تر است. امام علی-علیه السلام- فرمود: امْلِکْ حَمِیَّةَ نَفْسِکَ وَ سَوْرَةَ غَضَبِکَ وَ سَطْوَةَ یَدِکَ وَ غَرْبَ لِسَانِکَ وَ احْتَرِسْ فِی ذَلِکَ کُلِّهِ بِتَأخِیرِ الْبَادِرَةِ وَ کَفِّ السَّطْوَةِ حَتَّى یَسْکُنَ غَضَبُکَ وَ یَثُوبَ إِلَیْکَ عَقْلُکَ؛[23] حمیّت نفس خویش، تندى خشم خود، حمله کردن دست و تیزى زبان خویش را مالک شو و به واسطه تأخیرانداختن تندى نمودن و بازداشتن از حمله آوردن خود را در همه این حالات نگاه دار؛ تا اینکه خشمت آرام شود و عقل به سویت بازگردد.
پیامبر اکرم-صلی الله علیه و آله-به امام علی-علیه السلام- فرمود: یَا عَلِیُّ لَا تَغْضَبْ فَإِذَا غَضِبْتَ فَاقْعُدْ وَ تَفَکَّرْ فِی قُدْرَةِ الرَّبِّ عَلَى الْعِبَادِ وَ حِلْمِهِ عَنْهُم؛ [24] ای على! غضب نکن. هرگاه خشمگین شدى، بر زمین بنشین و بیندیش که چگونه خداوند بر بندگان قدرت دارد و حلم مى کند.
4. وضوساختن
پیامبر یکی از راه های مهار خشم را وضوگرفتن دانسته و فرموده: همانا خشم، از شیطان است و شیطان، از آتش آفریده شده است و آتش، با آب خاموش می شود. پس هرگاه فردی از شما خشمگین شد، وضو بگیرد. [25]
5. دعا و درخواست از خداوند
هنگام غضب که وضعیت عادی فرد بر هم می خورد، باید از امدادهای الهی بهره بگیرد. امام صادق-علیه السلام- فرمود: هنگام غضب، این دعا را بخوان:
اللَّهُمَّ أذْهِبْ عَنِّی غَیْظَ قَلْبِی وَ اغْفِرْ لِی ذَنْبِی وَ أجِرْنِی مِنْ مَضَلَّاتِ الْفِتَنِ أسْأَلُکَ بِرِضَاکَ وَ أعُوذُ بِکَ مِنْ سَخَطِکَ أسْألُکَ جَنَّتَکَ وَ أعُوذُ بِکَ مِنْ نَارِکَ أسْألُکَ الْخَیْرَ کُلَّهُ وَ أعُوذُ بِکَ مِنَ الشَّرِّ کُلِّهِ اللَّهُمَّ ثَبِّتْنِی عَلَى الْهُدَى وَ الصَّوَابِ وَ اجْعَلْنِی رَاضِیاً مَرْضِیّاً غَیْرَ ضَالٍّ وَ لَا مُضِل؛ [26]
خداوندا! خشم دلم را ببر و گناهم را ببخش و از فتنه هاى گمراه کننده در امانم دار. از تو خشنودى ات را می طلبم و از خشمت به تو پناه می برم. بهشتت را مسئلت دارم و از دوزخت به تو پناهنده می شوم و همه خیرها را از تو می خواهم و از همه شرور به تو پناه می جویم. خداوندا! مرا بر هدایت و صواب ثابت بدار و از خودت خشنود بدار و هم مورد خشنودى خویش قرار ده؛ بى آنکه گمراه و گمراه کننده باشم .
همچنین فرمود: هرگاه یکی از شما خشمگین شد، بگوید: أعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ لِأنَّ الْغَضَبَ مِنَ الشَّیْطَان؛ [27] از دست شیطانِ رانده شده از رحمت خدا به خدا پناه مى برم؛ چون خشم، از جنود شیطان است.
6 . عدم معاشرت با افراد خشمگین
عدم همنشینی با کسانی که عصبانی مزاج هستند، می تواند از تأثیرپذیری طبیعت و روح آدمی از خشم آنان، جلوگیری نماید.
7. مطالعه زندگی افراد صبور
مطالعۀ زندگی اشخاص بردبار و صبور، همچون انبیای الهی، معصومان-علیه السلام-، پیروان واقعی آنان و یا انسان های بزرگ تاریخ، به تدریج باورها و گفتارها و هیجان های آدمی را جهت مثبت می بخشد. به ذکر دو نمونه از سیره نیکوی بزرگان اشاره می کنیم.
روزى یکى از خدمتکاران امام سجاد-علیه السلام- موقع شست وشوى سر و صورت حضرت، ظرف آب از دستش افتاد و سر امام را زخمى کرد. حضرت به او نگاهى کرد. دریافت که امام ناراحت شده است. بی درنگ گفت: وَالکاظِمینَ الغَیظ. امام فرمود: خشم خود را فرو بردم. او دوباره گفت: وَالعافینَ عَنِ النّاس. امام فرمود: تو را عفو کردم. خدمتکار گفت: وَاللّهُ یُحِبُّ المُحسِنین. امام فرمود: در راه خدا آزاد هستى.[28]
همچنین نقل است که روزی مالک اشتر از بازار کوفه می گذشت. یک بازاری که آنجا نشسته بود و او را نمی شناخت، آشغالی را بر سر و صورت مالک انداخت. مالک اعتنا نکرد و رد شد. شخصی به بازاری گفت: آیا او را می شناسی؟ گفت: نه، مگر او که بود؟ گفت: مالک اشتر، سپهسالار لشکر علی-علیه السلام-. آن مرد بدنش به لرزه افتاد و گفت: پیش از اینکه دربارۀ من تصمیمی بگیرد، بروم و عذرخواهی کنم. مرد به دنبال مالک رفت و دید که وارد مسجد شد و شروع به نمازخواندن کرد. پس از اتمام نماز، نزد مالک رفت و عذرخواهی کرد. مالک گفت: به خدا قسم! به مسجد نیامدم، جز برای اینکه دو رکعت نماز بخوانم و دربارۀ تو دعا کنم که خدا از گناه تو بگذرد و تو را هدایت کند.[29]
8 . سکوت
بایسته است که انسان هنگام خشم، سکوت کند و تصمیمی نگیرد و اگر خشم او بسیار است، به خود وعده دهد که یک ساعت دیگر یا زمان دیگر انتقام می گیرد. با این وعده، حس انتقام خود را کنترل کرده، سرانجام مثل آب جوشی که اگر مدتی بماند، سرد می شود، خشم او نیز کنترل شده، فروکش می کند.
9. ذکر و یاد خدا
یکی از راه های کنترل خشم که در روایات بر آن تأکید شده، ذکر خداست. در روایت آمده است: هنگامی که عصبانی می شوید، بگویید: أعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم .[30]
در بعضی احادیث آمده است که هنگام غضب، ذکر لا حَولَ وَ لا قُوَّةَ إلا بِاللهِ العَلِیِّ العَظیم بگویید تا خشم شما فروکش کند.[31]
امام صادق-علیه السلام- فرمود: خداوند به یکی از انبیا وحى کرد: در وقتى که غضبناک گردیدى، مرا یاد کن تا من هم تو را در وقت غضبم یاد کنم و تو را هلاک نسازم. [32]
یاد خدا علاوه بر اینکه آتش خشم را خاموش مى کند، موجب آرامش انسان و نیل به رحمت الهی مى شود.
10. موارد دیگر
راهکارهای دیگری نیز برای کنترل خشم وجود دارد که ذیل به آنها اشاره می کنیم:
ـ باور کنید مى توانید خشم خودتان را مهار نمایید.
ـ بدانید گذشت از کسى که موجب خشم شما شده، نوید یک زندگى تازه است. ازاین رو، عفو، نه تنها هدیه به دیگران و افراد جامعه است، بلکه هدیه به خود شماست.
ـ خشم، فرصت طلب است و در بدنى که خسته، فرسوده و بیمار است، به آسانى جان مى گیرد. در نتیجه، به منظور اداره و کنترل خشم، به اموری همچون: خواب منظم، غذاى خوب، لذت از اوقات فراغت، ورزش، تفریح، عبادات و معنویات نیازمندیم.[33]
ـ هنگامى که عصبانى مى شوید، در خودتان یک تغییر حالت فیزیکى ایجاد نمایید؛ مثلاً مقدارى قدم بزنید و سعى کنید در آن لحظات تصمیم نگیرید. اگر آب در دسترس شماست، مقدارى آب خنک میل کنید و دست و صورت خود را با آن شست وشو دهید.
ـ هنگام عصبانیت یا بى حوصلگى و کسالت، دوش آب ولرم بگیرید.
ـ چند لحظه دراز بکشید و چشمان خویش را ببندید و ماهیچه هاى خود را شل کنید تا آرامش عضلانى پیدا کنید.
ـ به خودتان تلقین کنید که اتفاق خاصى نیفتاده است.
ـ همیشه فضاى ذهنى و روانى خود را براى شنیدن و دریافت رفتارهاى نابجا و خلاف انتظار، آماده سازید؛ به این معنا که همیشه منتظر باشید دیگران با شما، به بدترین شکل برخورد کنند. اگر کسى مدتى چنین کند، به تدریج صفت حلم در او به وجود مى آید و علاوه بر این، اخلاقی نیکو می باید و خود را براى تحمل هر رویدادی آماده مى کند.
ـ از شخصیت قائل شدن بیش از اندازه براى خود بپرهیزید و به سراغ رفتارهاى متواضعانه بروید، همانند: پیشی در سلام، همنشینى مناسب با افراد پایین تر، ابراز ارادت به کوچک ترها، مصافحه و احوالپرسى، تفریح و صحبت با دیگران.
ـ وقتى با امور خشم آفرین مواجه هستید، براى مدتى، مثلاً حدود 10 تا 15 دقیقه، راه هاى دریافت حسى خود را مسدود کنید؛ برای مثال، جلوى گوش خود را بگیرید و چشمان خویش را ببندید و سرتان را پایین بیندازید تا عوامل تنش زا تحت کنترل شما درآیند و موجب تحریک بیشترتان نشوند.
ـ براى رفتارهاى خلاف انتظار دیگران، توجیه مناسبى داشته باشید و آنها را مقصر قلمداد نکنید؛ مثلاً بگویید: خودم از این فرد بدتر رفتار مى کنم، اشتباه من باعث رفتار نامناسب او شده است و... .
ـ با افراد حلیم و صبور معاشرت کنید و از دوستى با افراد تندخو بپرهیزید.
ـ به پیامدهای خشم و برکات حلم توجه نمایید و روایات و آثارى را که در نکوهش غضب رسیده، مطالعه کنید.[34]
امام صادق-علیه السلام- فرمود: مَنْ کَفَّ غَضَبَهُ سَتَرَ اللَّهُ عَوْرَتَه؛ [35] هرکس خشم خود را باز دارد، خداوند عیبش را می پوشاند.
مردی از پیامبر-صلی الله علیه و آله- خواست تا او را توصیه ای کند. حضرت فرمود: خشم مکن. باز درخواست خود را تکرار کرد و حضرت دوباره فرمود: خشم مکن. سپس حضرت فرمود: لَیْسَ الشَّدِیدُ بِالصُّرَعَةِ إِنَّمَا الشَّدِیدُ الَّذِی یَمْلِکُ نَفْسَهُ عِنْدَ الْغَضَب ؛[36] قهرمان، آن نیست که حریف خود را به زمین بزند؛ بلکه قهرمان، کسی است که هنگام خشم بر اعصاب خویش مسلط باشد.
چوخشم آری مشو چون آتش تیز
کز آتش، بخردان را هست پرهیز[37]
منبع: ره توشه رمضان 1394
پی نوشت:
---------------------------------
پژوهشگر و از مبلّغان نخبه دفتر تبلیغات اسلامی.
1- تمیمی آمدی، غرر الحکم ودرر الکلم، ح 2635.
2- سوره فتح، آیه 29.
3- رنوا پیوریفوی، غلبه بر خشم، ترجمه مهدی قراچه داغی، ص 3.
4- تمیمی آمدی، تصنیف غرر الحکم ودرر الکلم، ص 299.
5- همان، ص 302.
6- مجلسی، بحار الأنوار، ج 70، ص 266.
7- تمیمی آمدی، تصنیف غرر الحکم ودرر الکلم، ص 302.
8- همان، ص 303.
9- همان.
10- همان.
11- مجلسی، بحار الأنوار، ج 70، ص 274.
12- همان، ص 266.
13- همان، ص 267.
14- همان، ج 68، ص 428.
15- جلال الدین محمد مولوی، مثنوی معنوی، دفتر سوم، ص 553.
16- تمیمی آمدی، تصنیف غرر الحکم ودرر الکلم، ص 303.
17- همان، ص 246.
18- مجلسی، بحار الأنوار، ج 70، ص 277؛ کلینی، الکافی، ج 2، ص 304: قَالَ رَجُلٌ لِلنَّبِیِّ-صلی الله علیه و آله- یَا رَسُولَ اللَّهِ عَلِّمْنِی قَالَ اذْهَبْ وَ لَا تَغْضَب .
19- محمدتقی فلسفی، شرح و تفسیر دعای مکارم الأخلاق، ص 64.
20- تمیمی آمدی، تصنیف غرر الحکم ودرر الکلم، ص 285.
21- شوری، آیه 37.
22- مجلسی، بحار الأنوار، ج 70، ص 272.
23- تمیمی آمدی، تصنیف غرر الحکم ودرر الکلم، ص 302.
24- مجلسی، بحار الأنوار، ج 74، ص 69 .
25- ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه، ص 286: أَنَ الْغَضَبَ مِنَ الشَّیْطَانِ وَ أَنَ الشَّیْطَانَ خُلِقَ مِنَ النَّارِ وَ إِنَّمَا یُطْفِئُ النَّارَ الْمَاءُ فَإِذَا غَضِبَ أَحَدُکُمْ فَلْیَتَوَضَّأْ.
26- طبرسی، مکارم الأخلاق، ج 1، ص 350.
27- ابن ابی فراس، مجموعة ورّام، ج 1، ص 123.
28- ر.ک: مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج 3، ص 98.
29- فلسفه اخلاق، ص 39.
30- شیخ عباس قمی، سفینة البحار، ج 3، ص 798.
31- حسین بروجردی، جامع أحادیث الشیعه، ج 13، ص 472، ح 1289.
32- مجلسی، بحار الأنوار، ج 73، ص 276.
33- روزنامه جمهورى، 24/1/85.
34- ر.ک: محمدى رى شهرى، میزان الحکمه، ج 9، باب غضب و ج 3، باب حلم؛ مجلسی، بحار الأنوار، ج 71.
35- مجلسی، بحار الأنوار، ج 70، ص 264.
36- ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه، ص 658، ح 93.
37- ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه فردوسی.
/836/102/ع
ارسال نظرات