بررسی کارکردهای دین در جامعه و عملکرد نهادی یا فرانهادی آن
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، قطب علمی فلسفه دین و مؤسسه آموزشی عالی بنت الهدی با همکاری هیأت حمایت از کرسی‌های نظریه پردازی نقد و مناظره، کرسی ترویجی کارکرد دین در عرصه اجتماع را با ارائه دکتر مجید کافی و نقد حجج اسلام صادق گلستانی و حسین کرمی تهرانی از اساتید و پژوهشگران حوزه علمیه برگزار کرد.
مجید کافی، استادیار و مدیر گروه جامعه شناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در ابتدای این نشست به ارائه مبحث پرداخت و اظهار داشت: جامعه یک نظام و سیستم است و هر سیستمی کارکردهایی دارد.
اقسام کارکردها
وی ادامه داد: کارکردها به چهار گروه آشکار و منظور، پنهان و غیر منظور، مثبت و منفی تقسیم می‌شوند؛ هر سیستم‌ها می‌تواند یکی از این چهار کارکرد را دارا باشد؛ کارکردهایی که از ابتدا مد نظر هستند، کارکرد آشکار نامیده می‌شوند اما کارکردهایی که از ابتدا مد نظر نبوده و در نهایت خود نمایی می‌کنند، کارکرد پنهان هستند؛ هر یک از این کارکردها، می‌توانند مثبت و یا منفی باشند.
معنای آسیب شناسی
این پژوهشگر علوم اجتماعی افزود: آسیب‌شناسی به معنای در نظر گرفتن کارکردهای منفی است که ممکن است آن کارکردها می‌توانند مثبت و یا منفی باشند.
کافی خاطرنشان کرد: دین نزد جامعه شناسان، نهاد تلقی می‌شود اما نزد عده‌ای از علما، تقلی کردن دین به عنوان نهاد، ناشایست است؛ این در حالی است که اگر دین، نهاد نباشد، کارکردی نخواهد داشت.
معانی متفاوت از دین و محل نزاع
وی یادآور شد: دین معانی‌ای نزد علما دارد که تنها اگر به معنای اندیشه و معرفت دینی باشد، می‌تواند کارکردهایی داشته باشد؛ اما اگر معنای دین را تحقق اجتماعی و تاریخی بدانیم، جنجال بسیاری در خصوص کارکردهای دینی و آسیب‌شناسی آن به وجود می‌آید؛ دین به معنای تحقق اجتماعی، به عنوان یک نهاد تعریف می‌شود و مورد بحث جامعه شناسان است؛ در جوامع امروزی نیازمند به چیزی هستیم که اجزای مختلف جامعه را به هم پیوند بزند.
جایگزینی فرهنگ به جای دین
کافی گفت: دین تا قرن هفدهم، مراکز اجتماعی و سازمان‌ها را تعریف می‌کرد اما از قرن هفدهم که جامعه به سوی سکولاریسم پیش رفت، دین از کارکردهای خود بازماند؛ جوامع سکولاریسم با بنیانگذاری فرهنگ، خواستند تا کاری که دین در جوامع سنتی انجام می‌داد، فرهنگ در جوامع مدرن انجام دهد.
فرانهادی بودن دین در جوامع سنتی
وی یادآور شد: حوزه‌های علمیه در جوامع سنتی، نقش دین را بازی می‌کردند اما در جوامع مدرن، دانشگاه‌ها این وظیفه را انجام می‌دهند؛ دین در جوامع سنتی، به تمام ابعاد زندگی جهت می‌داد و به صورت فرانهادی عمل می‌کرد اما در جوامع سکولار، فرهنگ است که به صورت فرانهادی عمل می‌کند و بحث اینجا است که دین هنوز می‌تواند فرانهادی عمل کند یا به نهاد تبدیل شده است؟
دین در جوامع مدرن امروزی
این پژوهشگر علوم اجتماعی اظهار داشت: از آن‌جایی که جامعه ما کاملا دینی نیست و میان نهادهای دینی و سکولار نوسان وجود دارد، به نظر می‌رسد که دین در جامعه امروز، به یک نهاد تبدیل شده است؛ نهاد یک سری قواعد انتزاعی و برطرف کننده یک سری نیازهای اساسی انسان است؛ به این معنا که انسان در هر زمان و هر جامعه و هر جغرافیا به آن نیازمند است.
نهادهای پنج گانه بشریت
کافی ادامه داد: نیازهای همیشگی بشر شامل خوراک، آرامش، روابط جنسی، یادگیری و امنیت بوده است و برای این پنج نیاز، پنج نهاد شکل گرفته است؛ نهاد خانواده برای نیاز جنسی، نهاد دین برای نیاز آرامش، نهاد حکومت برای نیاز امنیت و نهاد آموزش و پرورش برای نیاز یادگیری به وجود آمده است.
دین نهادی برای نیاز آرامش
وی افزود: دین اگر نهاد باشد، یک سری مقررات و ضوابط برای ما تعریف می‌کند که هر زمان نیاز به آرامش ایجاد شد، بتوانیم از آن مقررات استفاده کنیم؛ آرامش یافتن ما مقررات و قوانینی دارد از جمله این‌که دین می‌گوید هر زمان نیاز به آرامش داشتید، به زیارت قبور اموات بروید.
استادیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه یادآور شد: دین در طول تاریخ مخالفت‌های جدی بسیاری داشته است اما به علت وجود کارکردهایی برای دین، این نهاد هنوز در جوامع مختلف زنده و پویا مانده است؛ البته این منافاتی با تکامل و رشد دینی ندارد.
کافی با طرح سؤالاتی تأکید کرد: دین کارکرد دارد و به همین سبب به حیات خودش ادامه می‌دهد اما ما چگونه می‌توانیم کارکردهای دین را احصا کنیم؟ کارکردهای دین را تنها باید از دریچه دین داری ببینیم؟ سکولارها نمی‌توانند کارکردهایی برای دین در نظر بگیرند؟
دینی کردن سکولاریسم، راهبرد جدید سکولارها
وی گفت: سکولارها در گذشته به دنبال سکولار کردن دین و جامعه بودند اما امروز می‌خواهند سکولاریسم را دینی کنند به این معنا که از یک سری کارکردهای دین برای منزوی کردن جوامع استفاده کنند.
راه‌های استخراج کارکردهای دین
این پژوهشگر علوم اجتماعی به راه‌های استخراج کارکردهای دین اشاره و تصریح کرد: دین را می‌توان از متون دینی و روایات ائمه معصومین(ع) استخراج کرد و همچنین می‌توان دین را از منظر باور دین‌داران و تحقق تاریخی آن بررسی کرد تا به کارکردهای دین رسید؛ همچنین می‌توان دین را از منظر سکولارها استخراج کرد که در این راستا پیشنهاد می‌شود کتاب‌هایی همچون «دین نزد دین ناباوران» مطالعه شود.
وی عنوان کرد: امروزه نیاز نیست که سخنان جامعه شناسان در زمینه کارکردهای دین بررسی شود؛ بهتر است که به کارکردهای دین از منظر سکولارها بپردازیم که نکات جدیدی را مد نظر گرفته اند؛ یکی از راه‌های بررسی کارکردهای دین به ویژه کارکردهای دین در جوامع معاصر، مقایسه کارکردهای دین با کارکردهای سکولاریسم است؛ به خصوص اگر کارکردهای دین از زبان یک سکولار بیان شده باشد؛ پرسش از دین داران درباره کارکردهای دین، بحثی روانشناسی است و سایر موارد، مباحثی اجتماعی است.
سطح کارکرد دین
استادیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با اشاره به سطح کارکرد دین، ادامه داد: گاهی از کارکردهای ادیان به طور مشترک بحث می‌شود، گاهی بحث از کارکردهای یک دین خاص مثل اسلام می‌شود، گاهی نیز از کارکردهای مناسک، مراسم، نمادها، آداب و رسوم یک دین خاص مثل اسلام گفت‌وگو شود؛ در این جلسه درباره کارکرد اسلام به عنوان یک دین بحث می‌شود.
وی افزود: نخستین کارکردی که برای دین مطرح می‌شود، رفع نیاز است و اختلاف در اینجا است که آیا دین تنها یکی از نیازها را برطرف می‌کند و یا برطرف کردن تمامی نیازها مدنظر است؟
دینی نبودن آموزش، اثربخشی آنان را زیر سؤال برده است
این پژوهشگر علوم اجتماعی یادآور شد: قدیم اگر می‌خواستند کودکی را آموزش دهند، او را به پای منبر روحانیان و کلاس‌های حوزه‌های علمیه می‌بردند؛ بنابراین، دین در آموزش‌های کودک هم رخنه می‌کرد؛ امروز این گونه نیست که دین در متن آموزش‌های کودکان و نوجوانان وجود داشته باشد و چون روح دین از آموزش‌ها رخت برکنده، اثربخشی آموزش هم زیر سؤال رفته است.
وی گفت: نقش دین در آموزش یکی از مباحث جدی و مورد بررسی جامعه شناسان است؛ البته درباره جایگاه دین در اقتصاد، امنیت، آرامش و سیاست هم، بحث‌های بسیاری وجود دارد.
بدون وجود دین، هماهنگی جامعه از بین می‌رود
استادیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با اشاره به یکی دیگر از کارکردهای دینی تصریح کرد: اگر دین در جامعه نباشد، هماهنگی جامعه از بین می‌رود؛ جامعه مثل یک سیستم است که دستگاه‌هایش از هم جدا هستند اما همگی در راستای هدفی خاص فعالیت می‌کنند.
وی تأکید کرد: تمامی ادیان تصویری کدر از انسان دارند؛ این نشان می‌دهد که انسان به خودی خود هیچ‌گاه نمی‌تواند به سعادت برسد و یکی از کارکردهای دین، ربط دادن میان دستگاه‌ها است تا انسان‌ها به صورت هماهنگ عمل کنند.
دین احساس نا امنی را از بین می‌برد
کافی عنوان کرد: در همه جوامع، انسان‌ها احساس ناامنی و ترس دارند و همگی از مرگ می‌ترسند اما یکی از کارکردهای دین، توجیه مرگ برای انسان‌ها است تا مرگ هراسی آنان از میان برود؛ ترس از وقایع ناخوشایند و استرس‌ها در میان تمامی انسان‌ها رواج دارد اما انسان‌های دین‌دار کمتر از انسان‌های بی دین با این گونه ترس‌ها مواجه می‌شوند.
دین نیازهای فردی و جمعی را همزمان برطرف می‌کند
این پژوهشگر علوم اجتماعی بیان کرد: از جمله بحث‌های مهم جامعه شناسی این است که آیا ما موظف به برطرف کردن نیازهای فردی هستیم یا جمعی؟ اگر بگوییم نیازهای فردی، سیستم جامعه به هم می‌ریزد و اگر بگوییم نیازهای جمعی، استعدادهای فردی زیر سؤال می‌رود.
وی ادامه داد: یکی از کارکردهای دین، ارتباط برقرار کردن میان نیازهای فردی و جمعی است؛ نماز جماعت هم نیاز فردی را برطرف می‌کند و هم حق جمع را ادا می‌کند؛ عبادت‌های جمعی میان برطرف شدن نیازهای فردی و جمعی را جمع می‌کند.
دین معضلات اجتماعی را حل می‌کند
کافی ابراز کرد: یکی از کارکردهای دینی، حل مسائل اجتماعی است؛ مراقبت نفس و پرهیز از تضییع حق دیگران و نیز تأکید بر راضی کردن دیگران از خود، سبب حل بسیاری از مسائل اجتماعی می‌شود؛ امام خمینی(ره) فرموده‌اند که اگر همه انبیاء الهی در جایی جمع شوند، اختلافی میان شان ایجاد نمی‌شود؛ از سوی دیگر، در میان زندانیان، هیچ اهل نمازی پیدا نمی‌شود؛ بنابراین نهادینه شدن فرهنگ دینی در زندگی افراد، جامعه سالمی را در پی دارد.
حجت‌الاسلام گلستانی: دین فرانهادی عمل می‌کند / کارکردهای دین را باید از کتاب و سنت گرفت
در ادامه نشست، حجت‌الاسلام صادق گلستانی، عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) به ایراد سخنرانی و نقد مباحث مطرح شده، پرداخت و اظهار داشت: تعریف دین در مبحثی که ارائه شد، نامفهوم ماند و معلوم نشد که چه نوع دینی مد نظر ارائه دهنده است؛ دکتر کافی در این نشست تنها کارکرد دین در جوامع مدرن و راه‌های استخراج دین را بیان کرد.
استاد حوزه علمیه بیان کرد: تقسیم بندی ارائه دهنده برای جامعه شناسان کلاسیک است؛ آنان معتقدند که سابقا، علمای دین در مسائل خانواده و قانون گذاری دخالت می‌کردند اما امروزه به سبب تقسیم کار اجتماعی، نیازمند نهادهای تخصصی هستیم و هر نهادی هم کارکردهای خاصی دارد و بدین صورت، کارکردی برای دین نمی‌ماند.
جامعه شناسان هم کارکردهای دین را قبول دارند
وی ادامه داد: جامعه شناسان تمامی کارکردها را قبول دارند، اما می‌گویند دین نمی‌تواند مدیریت جامعه را به عهده داشته باشد؛ استدلال‌هایی هم دارند که یکی از آن‌ها عقلانیت جدید است؛ بر اساس مطالعات جامعه شناختی جدید در زمینه کارکرد اجتماعی دین، این‌طور نیست که دین کارکردی نداشته باشد بلکه در شرایط امروز، نمی‌تواند در جامعه نقش فرانهادی داشته باشد و کارکردهایش عملی شوند.
استاد حوزه علمیه ادامه داد: دین را نباید یک نهاد دانست بلکه دین کاملا فرانهادی عمل می‌کند؛ این سخن جامعه شناسان که دین دیگر قابلیت فرانهادی عمل کردن را ندارد، سخنی باطل است؛ آموزه‌های دینی مجموعه‌ای از گزاره‌ها هستند که نهاد خانواده و اقتصاد و آموزش و پرورش را شکل می‌دهند؛ حضور دین در مدیریت جامعه به صورت فرانهادی به این معنا است.
عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) خاطرنشان کرد: کارکرد اجتماعی دین در دنیای جدید بر اساس آموزه‌های دینی، تنظیم مناسبات و تبیین حیات اجتماعی است؛ کارکردهای دین را باید از کتاب و سنت اخذ کرد.
حجت‌الاسلام کرمی تهرانی: برای بیان کارکردها، معنا و مراد از دین را باید مشخص کرد
حجت‌الاسلام حسین کرمی تهرانی، دکترای فقه و اصول هم در ادامه با سخنانی پر حرارت به نقد مباحث مطرح شده پرداخت و گفت: در این مباحث ابتدا باید معانی مختلف کلماتی که به کار می‌رود مشخص شود؛ اگر معنای واحدی وجود نداشته باشد، برداشت‌های مختلفی از یک کلام حاصل می‌شود.
وی تأکید کرد: نخست باید معین کرد که مراد از دین در این مبحث، دین کاذب یا دین صادق است؟ در جامعه امروزی ده‌ها یا صدها دین وجود دارد اما همه این ادیان صادق نیستند؛ دین چیست؟ آگاهی های بشری را می‌توان دین نام گذاشت؟ دین آن است که از سوی خدا آمده باشد؛ آنجا است که انسان حقیقت دین را طوری درک می‌کند که امکانش صوری باشد.
دینی که از منبع حقیقی گرفته شود، قابل انکار نیست
استاد حوزه علمیه تصریح کرد: کسی که دین را انکار می‌کند از روی لجاجت است؛ دین اگر از منبع حقیقی اش گرفته شود، قابل انکار نیست.
وی تأکید کرد: امروز دشمنان حق، دین داران را به نام دین برای کارهای زشت و نادرست بسیج می‌کنند؛ داعشی‌ها به نام دین، خود را در معرض هرگونه خطایی قرار می‌دهند.
حجت‌الاسلام کرمی تهرانی عنوان کرد: روزگاری هم به نام دین، امام حسین(ع) را کشتند؛ اگر اسرائیل و بدترین جنایت‌کاران آن زمان حضور داشتند، هیچ‌گاه حاضر به چنین کاری نمی‌شدند؛ البته جنایات امروز داعشی‌ها هم به گونه‌ای است که هیچ بشری حاضر به چنین اعمالی نباشد.
وی اظهار داشت: با وجود دین است که علمای دروغین به وجود می‌آیند و به عنوان مثال فتوا می‌دهند که هر کس جنایتی علیه شیعیان انجام دهد و به ناموس آنان تجاوز کند و سرهای ایشان را ببرد، جهاد کرده و بهشتی خواهد شد؛ نباید دین را طوری معنا کرد که شامل تمام این گونه دروغ‌گویان بشود؛ نخستین گامی که شیطان برای انحراف انسان بر می‌دارد از راه دین است.
دین راستین باید بر پایه عقل و سنت باشد
استاد حوزه علمیه ادامه داد: دین راستین باید بر پایه عقل و سنت باشد؛ بنابراین سخنان عالم دین داری را باید گوش داد که بر پایه یکی از این دو سخن بگوید.
حجت‌الاسلام کرمی تهرانی ابراز کرد: خدا به گونه‌ای مسائل توحیدی و اخلاقی را بیان کرده که قابل فهم برای همگان است؛ بنابراین در جلسات سخنرانی و نشست‌های علمی، باید حدود معانی دین و دین داری مشخص شود.
وی افزود: اگر اسلام به صورت صد در صد در جوامع پیاده شود، در عرض مدتی کوتاه، هیچ قدرت شیطانی باقی نخواهد بود؛ کسی هم که بخواهد اسلام حقیقی را بشناسد، حتما باید یک دور اصول کافی را مطالعه کند؛ چنانچه کسی کتاب اصول کافی را مطالعه کند، عبادات، روحیات فردی و رفتارهای اجتماعی اش تغییر می‌کند.
دکتر کافی: در جوامع امروزی، فرهنگ جای دین را گرفته است
در پایان نشست، دکتر مجید کافی به بیان پاسخ‌هایی بر نقدهای ایراد شده پرداخت و با اشاره به این سخن که دین را باید فرانهادی دانست، اظهار داشت: اگر دست من باشد، که جایگاه رفیعی برای دین در نظر دارم؛ اما باید دید که دین در جوامع مدرن امروز چه جایگاهی دارد.
استادیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه بیان کرد: در جوامع امروز، فرهنگ جای دین را گرفته و در چنین شرایطی، دین مانند سایر نهادها، تنها به صورت یک نهاد عمل می‌کند؛ تحقق دین در واقعیت یعنی آن چیزی که در رفتارهای مردم در جامعه جاری و ساری است؛ بنابراین تنها در جوامعی می‌توان به اقتصاد و فرهنگ و آموزش جهت دینی داد که فرهنگ آن وجود داشته باشد.
کافی ابراز کرد: ما در اعتقادات خود، دین را به صادق و کاذب تقسیم بندی می‌کنیم اما یک جامعه شناس با صرف دین در برابر سکولاریسم سر و کار دارد.
کارکرد دین را نمی‌توان از کتاب و سنت گرفت / این کار تفسیر قرآن از وضعیت مطلوب است
وی افزود: این‌که حجت‌الاسلام گلستانی فرمودند «کارکرد دین را از کتاب و سنت و قرآن بگیریم» در واقع نوعی ارائه تفسیر از قرآن کریم است و وضعیت مطلوب در جامعه را بیان می‌کند؛ اما وضعیت کارکردهای دین، وضعیت موجود است نه وضعیت مطلوب.
مدیر گروه جامعه شناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با تأکید بر این‌که اخذ و گرفتن کارکردها از متون دینی، نوعی تفسیر و اخذ وضعیت مطلوب از کتاب و سنت است، خاطرنشان کرد: یکی از کارکردهای نماز در قرآن، نهی شدن از فحشاء است، این وضعیت مطلوب است و شکی در آن نیست اما کارکرد کنونی جامعه ابتلا به فحشای بسیاری از نمازگزاران است./997/ز501/ف