نوع تعامل شیعیان با مقوله قدرت معیار تقسیم بندی فقه سیاسی / نگاه تاریخی و درونی به سیر تحول یک دانش اهمیت دارد

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نشست علمی تاریخ و ادوار فقه سیاسی جهت بررسی پیشینه و سیر تحول فقه شیعی در حکومت های مختلف، پیش از ظهر امروز در سالن اجتماعات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم برگزار شد.

حجت الاسلام ورعی: نوع تعامل شیعیان با مقوله قدرت معیار تقسیم بندی فقه سیاسی

در ابتدای این مراسم حجت الاسلام سیدجواد ورعی، دانشیار گروه حقوق پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با بیان این که فقه امامیه از آغاز پیدایش دوره های متعددی را پشت سر گذاشته است، اظهار داشت: هر دوره‌ای ویژگی‌های مخصوصی دارد که از دوره های دیگر متمایز می شود؛ بنابراین برخی از فقیهان که به تاریخ و ادوار فقه امامیه پرداخته‌اند بر اساس شاخص‌هایی که برایشان اهمیت داشته است، تاریخ فقه شیعه را به دوره‌های متعددی تقسیم کرده و ویژگی‌های هر دوره را در کنار فقیهان و آثار هر دوره برشمرده‌اند.

وی ادامه داد: با توجه به این که فقه سیاسی جزئی از دانش فقه و همزاد با آن بوده است و پیشینه آن به صدر اسلام باز می‌گردد، می‌توان تاریخ فقه سیاسی را بر اساس نوع تعامل شیعیان با مقوله قدرت و حکومت، به چند دوره اساسی تقسیم کرد.

حجت الاسلام ورعی با بیان این که دوره اول تاریخ فقه سیاسی به دوره حاکمیت تشیع باز می‌گردد، ابراز داشت: این دوره با بیانات و رهنمودهای پیامبراکرم(ص) و امیرالمؤمنین(ع) در مدینه شروع شد که می‌توان آن را اساس فقه و حکومت شیعه دانست؛ اما دوره دوم که همزمان با عصر بنی امیه و بنی عباس است، دوران انزوا و تقیه و تعامل حداقلی با دستگاه خلافت نام می‌گیرد و شیعیان نسبت متفاوتی با مقوله قدرت و حکومت داشتند و بحث‌های زیادی هم از قبیل تعامل با سلطان جائر، خراج دادن به او و جواز یا عدم جواز دریافت جوایز سلطان جائر پیش آمد.

وی دوره سوم را دوران همکاری فقهای شیعه با سلاطین شیعه دانست و تصریح کرد: این دوره همزمان با حکومت حاکمانی چه در ایران و چه غیر ایران است که تعامل شیعه با حاکمان کمی بهتر شد، چرا که حاکمانی همانند صفویه و قاجاریه ای روی کار بودند که خود را شیعه می دانستند.

دانشیار گروه حقوق پژوهشگاه حوزه و دانشگاه افزود: دوره چهارم که همزمان با مشروطه شکل گرفت، دوران نظارت بر سلاطین و محدود کردن قدرت آنان توسط فقهای شیعه صورت گرفت که یک پدیده جدید و بی سابقه در تعامل مردم با حکومت ایجاد شد که فقهای شیعه بر قدرت حاکم نظارت داشته و آن را مطلق نمی‌گذاشتند.

حکومت اسلامی ولایت فقیه وام دار انقلاب اسلامی

وی در پایان سخنان خود به دوره پنجم یعنی عصر انقلاب اسلامی و تأثیر بسزای آن در نوع و شیوه حکومت اشاره کرد و گفت: دوران حاکمیت فقه عادل به برکت انقلاب اسلامی شکل گرفت که از تمام دوره‌ای قبل تمایزات جدی دارد که فقه شیعه در آن دوره وارد مقطع جدیدی شد و مسائل سیاسی جدیدی پا به عرصه وجود گذاشت و مباحثی همچون قانونگذای، ولایت مطلقه فقیه، انتخابات و تحزب نیز به وجود آمد.

حجت الاسلام ایزدهی: نگاه درونی به سیر تحول یک دانش اهمیت ویژه ای دارد

در ادامه این نشست حجت الاسلام سیدسجاد ایزدهی، عضو گروه فقه سیاسی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان این که در نگاه به تاریخ فقه سیاسی دو رویکرد وجود دارد، ابراز داشت: یک رویکرد، نگاه به تاریخ و زمان و حکومت سلاطین است و دیگر نگاه درونی به فقه سیاسی در تاریخ است، چرا که اگر قرار باشد سیر تحول یک دانش بررسی شود، باید فلسفه آن دانش را بررسی کرد.

وی افزود: در ارتباط با فقه سیاسی از ابتدای تشکیل تا به حال سه مرحله اساسی وجود دارد؛ مرحله اول که  با محوریت فقه فردی است، مرحله دوم با محوریت فقه اجتماعی و مرحله سوم محوریت فقه حکومتی است.

حجت الاسلام ایزدهی مرحله اول و دوم را از شروع مکتب محدثین قم و ری دانست و ابراز داشت: در این مرحله که از قرن 4 و همزمان با عصر شیخ مفید و شیخ طوسی شروع شد و تا قرن 10 و همزمان با دروان اخباری‌ها ادامه داشت، بیشتر توجه روی فقه فردی و سؤال و جواب بود و مباحث عقلی هم جایی در فقه پیدا کرده بود؛ اما با روی کار آمدن مرحوم استر آبادی بحث های عقلی و حتی ظواهر قرآن و اجماع کنار رفت و فقط اخبار و روایات منبع فقه شیعه قرار گرفت، بنابراین باید این دوره را دوره افول فقه شیعه دانست.

وی افزود: دوران ظهور و تجلی فقه سیاسی شیعه دوران وحید بهبهانی به بعد است که در این دوره اصولیون ظهور پیدا کردند و توانستند فقه و اجتهاد را مورد تحول اساسی قرار دهند که افرادی همچون صاحب جواهر و ملا احمد نراقی در همان دوران بحث ولایت فقیه را مطرح کردند و بعد از آن نیز مرحوم شیخ انصاری آن را بسط و گسترش داد.

ترقی فقه حکومتی پس از انقلاب

عضو گروه فقه سیاسی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در پایان با اشاره به ترقی فقه حکومتی در عصر پس از انقلاب اسلامی، خاطرنشان کرد: قبل از انقلاب هم مرحوم آیت الله بروجردی بحث فقه حکومتی و ولایت فقیه را به طور جدی مطرح کرده بود؛ اما امام خمینی(ره) شکل تازه ای با محوریت فقه بر حکومت نه حکمت بر مبنای فقه را ایجاد و گسترش داد./1330/پ201/ف2