آیین اربعین، دکترین گفتمان بین ادیان

آیین ها و مراسم معنوی نه تنها متاثر، بلکه موثر بر گفتمان های دینی و مذهبی در جوامع مختلف خواهند بود. این آیین ها با جانمایی در قالب دینی یا مذهبی کارکردهای متفاوتی خواهند یافت. در این برهه از زمان که به گفته رهبرمعظم انقلاب اسلامی در پیچ تاریخی قرار داریم، یکجانبه نگری مذهبی به این رویداد بزرگ و اجتماع عظیم میلیونی رویکردی ناصواب خواهد بود. در این نوشتار درصدد پاسخ به این پرسش هستیم که آیین اربعین در صورت معرفی و جانمایی، به منزله آیین و گفتمان دینی، چه نقشی در تعامل و تفاهم مذهبی و فرقه ای خواهد داشت.

پیشینیه آیین و مراسم اربعین

اربعین به معنای عدد چهل اصطلاحی است که بر روز بیستم صفر به مناسبت گذشت چهل روز از شهادت امام حسین علیه السلام اطلاق می گردد. در باب این موضوع، نگارش های فراوانی وجود دارد که به بیان و تحلیل زیارت مدفن سیدالشهدا علیه السلام توسط جابر بن عبدالله انصاری و عطیه کوفی و کیفیت زیارت ایشان در این روز و بحث درباره حضور کاروان اهل بیت علیهم السلام در اربعین اول یا زمانی پس از آن جهت زیارت مدفن شهدا می باشد محدود شده است. اما آنچه کمتر مورد توجه قرار گرفته است توجه به کارکردهای اجتماعی زیارت و اقامه عزای اربعین در مقاطع مختلف تاریخ تشیع است.

تمرین باورمندی به آموزه ها و تعالیم دینی

یکی از پیامدهای اجتماعی آیین های مذهبی به ویژه اربعین حسینی، یا با کمی تسامح، از دیگر آیین های متداول در اربعین حسینی، بروز و ظهور رفتارها و عملکردهایی است که متاثر از قیام و نهضت جهانی امام حسین علیه السلام است. بخشش، انفاق، اطعام، توجه به مناسک دینی، آشنایی با اصول  وفروع دینی، مجالس و محافل دینی، تبیین سنت و سیره معصومین علیهم السلام و مصداق یابی آن در جامعه کنونی و هر معلول دیگری که در این ایام تحت تاثیر آموزه های سیدالشهدا علیه السلام در جوامع اسلامی و شیعی بروز و ظهور می یابد. این ایام را می توان فرصت مناسبی برای آشنایی بیشتر سیره ائمه هدی علیهم السلام دانست و به درستی موسم محرم و صفر و روزهایی همچون عاشورا و اربعین، صرف نظر از جنبه های صرف عزاداری، موسم تمرین زندگانی مطلوب دینی طبق الگوی اهل بیت علیهم السلام تصویر نمود.

تاکید بر جانمایی مراسم اربعین، به منزله گفتمان دینی

اربعین گرچه قرابت انکار ناپذیری با آرمان ها و آموزه های شیعی دارد، با توجه به محوریت معنوی، اجتماعی، علمی و مذهبی اهل بیت علیهم السلام در نزد قاطبه فرق اسلامی، محدود کردن آیین ها و مواسم مرتبط به اهل بیت علیهم السلام به گفتمان شیعی، تقلیل دادن این آیین با تاثیرات مادی و معنوی فراگیر از محدوده امت اسلامی به جوامع شیعی خواهد بود. در سال های گذشته که آیین اربعین مورد اقبال ملل مختلف مسلمان و حتی غیراسلامی قرار گرفته است، ضروری می نماید جهت معرفی آیین اربعین به منزله آیین دینی تصویری که گروه های افراطی و تکفیری از اسلام ارائه داده اند را تصحیح نمود. چه اینکه در رویکردی جامع، ظهور و بروز گروه های تکفیری فقط یک تهدید اجتماعی و سیاسی برای یک فرقه و یا مذهب اسلامی نیست، بلکه آنچه به حقیقت مورد تهدید قرار گرفته است چهره اسلام به منزله دینی کامل و جامع حیات مادی و معنوی است. در این میان، آیین اربعین از مهم ترین فرصت های اجتماعی – سیاسی  و مذهبی برای ایجاد تعامل و تفاهم بین مذاهب اسلامی و توجه به اشتراکات اسلامی است. رویکردی که در آن علاوه بر شناسایی دشمنان واقعی به جای دشمنان توهمی، زمینه ساز آشنایی هرچه بیشتر فرق و مذاهب اسلامی با معارف و تعالیم ناب اسلامی در مکتب اهل بیت علیهم السلام خواهد بود.

ناگفته نماند که آیین اربعین به دلیل گفتمان جامع و انسانی نهضت امام حسین علیه السلام می تواند کارکردی فراتر از گفتمان اسلامی داشته و زمینه ساز تعامل و تفاهم بین الادیانی شود. بسامدی که خواهد توانست جبران کننده ضعف موجود در گفتمان معنویت به نمایندگی از ادیان آسمانی در مقابل مادی گرایی و دین گریزی باشد. شواهد چنین قابلیتی در آیین اربعین را می توان حضور پیروان سایر ادیان در این آیین دانست.

با توجه به معرفی امام حسین علیه السلام، به منزله وارث انبیایی چون حضرت آدم، نوح، ابراهیم، موسی، عیسی علیهم السلام، شاید بتوان چنین کارکردی برای زیارت امام حسین علیه السلام را مورد توجه و عنایت اهل بیت علیهم السلام نیز دانست.

با این وجود می توان توجه علما و مصلحان بزرگ دینی چون امام خمینی رحمه الله به مناسک و مراسم معنوی را برگرفته از سیره معصومین علیهم السلام دانست؛ چه اینکه ایشان نیز آیین عزاداری عاشورا و اربعین را از مصادیق گفتمان دینی و راهکاری برای ایجاد تعامل و تفاهم مذاهب اسلامی در این پرتو می دانستند.

مدعای این سخن، سخنرانی امام خمینی رحمه الله با موضوع منشاء گرفتاری دولت های اسلامی است که می فرمایند: اسلام اینقدر برای اجتماع و برای وحدت کلمه هم تبلیغ کرده است؛ یعنی، روزهایی را پیش آورده است که با خود این روزها و انگیزه این روزها تحکیم وحدت می شود؛ مثل عاشورا و اربعین

نتیجه :

اهل بیت علیهم السلام پس از قرآن کریم، از مهمترین محورهای مورد اهتمام جوامع و امت اسلامی هستند و مانند قران کریم می توانند همچون عاملی در جهت تعامل و تفاهم مذاهب و امت اسلامی به ایفای نقش بپردازند. آیین اربعین، به مثابه یکی از آیین های اختصاصی به اهل بیت علیهم السلام، در صورت معرفی به منزله گفتمانی اسلامی علاوه بر آشنا کردن هرچه بیشتر و بهتر فرق اسلامی با سنت و سیره اهل علیهم السلام خواهد توانست نقش مهمی در انسجام و اتحاد اسلامی و ممانعت از بروز و ظهور هرچه بیشتر جریان های افراطی و تکفیری ایفا کند و زمینه ساز ظهور منجی و ایجاد تمدن اسلامی باشد.

منبع:

تلخیصی از مقاله نقش آیین اربعین به منزله گفتمان دینی در تعامل و تفاهم گفتمان های دینی، حامد قرائتی، احمد حاجی صادقی از کتاب مدنیت، عقلانیت، معنویت در بستر اربعین به اهتمام مسعود میرمعینی، سوره مهر، 1394، تهران

تهیه و تنظیم: محمدمهدی مرادی/ 916/ 201