ترجمه معکوس؛ دالان رسیدن به تمدن نوین/ عربستان به دنبال مدیریت نامحسوس ترجمه معکوس ایران

اشاره: بارها در نمایشگاه‌های بین‌المللی دیده شده که افراد خارجی ترجمه شاهنامه‌، نهج‌البلاغه و یا دیگر آثار اصیل ایرانی ـ اسلامی را مطالبه کرده‌اند؛ باید سوگمندانه گفت امروزه جهت معرفی صنایع دستی هزینه‌های بسیاری صورت می‌پذیرد، اما در حوزه ترجمه معکوس که به صراحت می‌توان گفت مردم بیش از هر چیز به آن نیازمند هستند، اقدام‌های عملی و کارساز انجام نشده است.

فرهاد فلاح در گفت‌و‌گوی تفصیلی با خبرنگار خبرگزاری رسا، دیدگاه‌های خود را مبنی «ترجمه معکوس»، مسأله‌ای که چند مدت است ذهن بسیاری از مسؤولان را به خود درگیر کرده و تبدیل به یک دغدغه شده است، بیان کرد.

نویسنده، پژوهشگر و فعال فرهنگی حوزه بین الملل بر این عقیده است که «ترجمه معکوس» به عنوان مؤلفه انتقال فرهنگ و یک ابزار مهندسی معکوس فرهنگی، روشی استراتژیک به شمار می‌رود که باید به نهضت انتقال معکوس فرهنگ و تمدن تبدیل شود.

مهم‌ترین شاخصه این مسأله از نظر وی، ترجمه بر اساس شناخت دقیق فرهنگ، زبان، ویژگی‌های افراد، نکات مورد علاقه و نقاط تأثیر پذیر کشور مقصد است که با رصد شدن از سوی مراکز تحقیقاتی در عرصه بین‌المللی به‌دست می‌آید.

فلاح که سال ها در عرصه ترجمه معکوس فعال است.بر این باور است که حوزه‌های علمیه باید در این زمینه علاوه بر زبان‌آموزی و یادگیری دقیق فرهنگ کشور‌های دیگر باید به تحصیل محتوای علوم دینی پرداخته تا هنگام تولید علوم برای سایر نقاط جهان به راحتی در هر زمینه علمی سخن به میان آورند.

این فعال فرهنگی حوزه بین‌المللی در این زمینه به توضیحاتی پرداخت که تقدیم خوانندگان می‌شود:

رسا ـ ترجمه معکوس و هدف از طرح آن چیست؟

ترجمه، دالان انتقال فرهنگ، اندیشه و تمدن و ابزاری مؤثر و شناخته شده برای تبادل داده‌های فکری و فرهنگی است. ترجمه معکوس به عنوان یک مؤلفه انتقال فرهنگ عبارت است از متون فارسی که به زبان‌های دیگر ترجمه شده است؛ به عبارت دیگر این مهم به عنوان یک ابزار مهندسی معکوس فرهنگی، روشی استراتژیک به شمار می‌رود که باید به نهضت انتقال معکوس فرهنگ و تمدن تبدیل شود.

با توجه به رهنمود‌های مدبرانه رهبر معظم انقلاب در می‌یابیم الزام دولت از سوی ایشان مبنی بر ترجمه تولیدات کتاب در بخش‌های مختلف و قرار گرفتن در معرض دید جهانیان، نشان از اهمیت این موضوع دارد.

توجه به آژانس‌های ادبی، حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب برای واگذاری حقوق معنوی کتاب‌ها، تمرکز بر اقناع ناشران کشور‌های مقصد و یا مبادله پایاپای با آن‌ها برای نشر کتاب‌های ایرانی و بازی‌گردانی گرنت‌های دولتی برای تحقق ترجمه معکوس از نمونه تلاش‌هایی بوده که در این سال‌ها رقم خورده است که نتیجه‌ آن شکل‌گیری رقابت‌های کاذب، غیر هدفمند، از هم گسیخته و بدون توازن در حوزه انتقال کتاب بوده که تنها برای ناشران ژستی از حضور در عرصه بین‌الملل بر جا گذاشته است.

این تحرک نابسامان، از خود آثاری را منتقل کرده است که نه ناظر به نیاز‌های مقصد بوده، نه هدفی روشن را دنبال کرده و نه سیاست روشنی را تحقق بخشیده است و نتیجه آن تنها عرضه آماری از کتاب‌های مختلفی است که به چند زبان ترجمه شده است و مشخص نیست چه بازخوردهای مثبت و منفی  در بر داشته است.

دالانی به سوی تحقق تمدن نوین اسلامی

ترجمه معکوس به عنوان دالانی برای انتقال تفکر ناب اسلامی و بستر ضروری تحقق تمدن نوین اسلامی دارای حلقه‌ها و لایه‌های فراموش شده‌ای است که توجه و سرمایه‌گذاری هدفمند بر آنها ما را با ظرفیتی نوین روبه‌رو می‌سازد.

رسا ـ چگونه مخاطبان کشور‌های بیگانه را که میلی به پذیرش آثار ندارند را جذب کنیم؟

برای اثرگذاری در حوزه ترجمه معکوس یا به بیان دیگر ترجمه از این‌سو، در حقیقت باید نسبت به زبان کشور بیگانه و نوع فرهنگ و رفتار‌های آن تفکر بسیاری شود تا بتوانیم مخاطبان را با آثار ترجمه شده مواجه سازیم.

در این بخش توجه به نیازهای مردم کشورها و تولید محتوا و ترجمه و عرضه برای پاسخگویی به نیاز آنها می تواند یکی از عوامل مؤثر باشد.

رساـ چه اهدافی بر ترجمه معکوس مترتب است و در این زمینه چه اقداماتی باید صورت پذیرد؟

از اهداف ترجمه معکوس می‌توان به معرفی فرهنگ ایرانی ـ اسلامی در سطح جهان، تقویت و توسعه ارتباطات میان فرهنگی و برقراری پل‌های همکاری میان دانشمندان ایرانی و خارجی، ایجاد تفاهم‌های بین‌المللی و تقویت دیپلماسی فرهنگی اشاره کرد.

ما در این زمینه یک نوع رویکرد تمدن‌سازی داریم چراکه در جهان نسبت به شبهات دینی و دیگر مسائلی که دین‌پژوهان قادر به پاسخ‌گویی به آن هستند سؤال‌های تازه‌ای ایجاد شده است و این که حضرت‌ آیت‌الله سبحانی در برخی بیانات خود تأکید بر راه‌اندازی «دارالترجمه» داشته‌اند ناظر بر همین موضوع است.

ناگفته نماند که در زمینه ترجمه معکوس بیشتر در حوزه ادبیات تلاش شده که این امر سبب آسیب‌های جدی به سایر بخش‌های مورد نیاز جوامع وارد کرده است؛ بنابراین با توجه به اینکه کتاب ابزار تعامل فرهنگی است باید میان تولید و توزیع  اندیشه، توازن برقرار شود و سپس کتب عرضه شده به بهترین شکل ممکن مورد معرفی قرار گیرند.

بارها در نمایشگاه‌های بین‌المللی دیده شده که افراد خارجی ترجمه شاهنامه‌، نهج‌البلاغه و یا دیگر آثار اصیل ایرانی ـ اسلامی را مطالبه کرده‌اند؛ باید سوگمندانه گفت امروزه جهت معرفی صنایع دستی هزینه‌های بسیاری صورت می‌پذیرد؛ اما در حوزه ترجمه معکوس که به صراحت می‌توان گفت مردم بیش از هر چیز به آن نیازمند هستند، اقدام‌های عملی و کارساز انجام نشده است.

غرب و شرق مسائل بسیاری دارند که در زندگی روزمره با آن‌ها روبه‌رو هستند که اگر در این زمینه اقدامات جدی صورت پذیرد و آموزه‌های دینی را در قالب ترجمه معکوس که مبتنی بر شناخت صحیح فرهنگ کشور مقصد برای انتقال فرهنگ است، آماده ساخته و به آنها عرضه داریم، در حقیقت مسیر هدایت را به روی آنها بازگشایی کرده‌ایم.

رسا ـ در زمینه ترجمه معکوس تا کنون چه اقداماتی انجام شده، آیا مؤثر بوده است؟

به اذعان کارشناسان آنچه که از ترجمه معکوس تا کنون رقم خورده است بیشتر در حوزه ادبیات است، در حالی که آن‌چه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در سطح کشور و جهان اسلامی تولید شده است به مراتب بیشتر نیازمند به ترجمه و معرفی است.

از این رو شروع دور جدید ترجمه معکوس را بعد از انقلاب اسلامی باید حرکت به سمت تحقق تمدن نوین اسلامی معرفی کرد. این رویکرد خود دارای ساحت‌های مختلف کاری است که در بین همه آن‌ها می‌توان به نیازهای مراکز اسلامی کشورهای مختلف اشاره کرد.

هم‌اکنون هزاران مراکز اسلامی در کشورهای مختلف فعالیت می‌کنند که هرکدام صدها یا هزاران نفر مخاطب دارند و این مخاطبان هدفمند نیز نیازهای فرهنگی خود را مطالبه می‌کنند و پاسخ‌گویی به این نیازها، حرکتی سنگین و پرتراکم را برای حوزه ترجمه معکوس رقم خواهد زد.

تولید و عرضه محتوا برای کودکان و نوجوانان، زنان، جوانان، اندیشمندان، پژوهشگران و نخبگان مراکز اسلامی کشورهای مختلف، خود کار پرحجمی است که اشتغال به حضور در نمایشگاه‌ها و چانه‌زنی با آژانس‌های ادبی، ناشران و مراکز مسؤول را از توجه و برنامه‌ریزی در این بخش غافل کرده است، این درحالی است که همین مراکز اسلامی بازار بسیار بزرگی را پیش روی ما قرار می‌دهد که حتی توان تأمین نیاز‌های اقتصادی حوزه ترجمه معکوس را نیز خواهد داشت.

غربالگری خروجی‌های ترجمه معکوس نشان می‌دهد که ما به‌جای توجه به تأمین نیازهای جهان اسلام و مراکز اسلامی و ایجاد توازن تولی و توزیع اندیشه در این حوزه، به سمت الگو برداری از فعالیت‌های ترجمه معکوس در دیگر کشورها سوق پیدا کرده‌ایم.

این کپی برداری از طرح‌های ترجمه معکوس مثل طرح تدای ترکیه که نگاهی سکولار به حوزه ترجمه معکوس دارند و تقویت و اجرای آن از سوی مراکز و سازمان‌های داخلی، ما را در یک پارادوکس کاری قرار داده است که خروجی‌های آن در راستای تحقق تمدن نوین اسلامی نخواهد بود.

اقدام پنهان عربستان در تحریم مترجمان

از سوی دیگر وظیفه ما در ترجمه معکوس و تأمین نیاز‌های مراکز اسلامی کشور‌های مختلف آن‌چنان حوزه وسیع و عمیقی است که توجه و برنامه‌ریزی در آن تنها به انتقال و تبدیل متون فارسی به زبان‌های دیگر منحصر نمی‌شود؛ بلکه باید به میان‌داری و مدیریت حوزه ترجمه معکوس برای تأمین نیاز‌های مراکز اسلامی کشور‌های مختلف از سوی ایران تبدیل شود.

این سخن به این معناست که ایران حتی باید نسبت به ترجمه متون عربی و یا هر زبانی به زبان دیگر سیاست‌گذاری، مدیریت و اعمال نفوذ کند؛ زیرا ساحت نیاز‌ها بسیار مهم و استراتژیک است.

در سال‌های اخیر عربستان در اقدامی پنهان در حال شناسایی و تحریم مترجمان کشور‌هایی است که در حال همکاری و مشارکت در فرایند ترجمه متون شیعی به زبان‌های مختلف هستند و همین موضوع اهمیت مسأله را برای ما دو چندان می‌کند.

رساـ نقش حوزه علمیه در زمینه ترجمه معکوس چیست؟

در سفری که به برزیل داشتم، مشاهده کردم کتاب «اقتصادنا» نوشته شهید صدر در آنجا ترجمه شده و مورد استفاده قرار گرفته است که این حرکت نشان از احساس نیاز آن‌ها به منابع شیعی می‌دهد؛ براین اساس در ساحت حوزه علمیه باید توجه ویژه‌ای به ترجمه معکوس شود و با تولید و ترجمه‌های هدفمند، آموزه‌های دینی را در همه جهان عرضه کرده و توسعه داده شود.

البته باید دانسته شود که هر کتابی دارای قابلیت ترجمه معکوس نیست چراکه برخی کتب ناظر به مسائل داخلی است و توان گشایش مشکلات برخی منطقه‌های جهان را ندارد؛ بر اساس این باید برای عرضه کتبی سرمایه‌گذاری شود که مورد نیاز فرهنگ کشور مقصد باشد.

به عنوان مثال اخیراً جریان هم‌جنس‌گرایی در برخی نقاط جهان در حال تبدیل به حقوق بشر است؛ اگر از هم‌اکنون اندیشمندان حوزوی در این زمینه با اقدام به تألیف رمان‌، یادداشت و غیره همراه با ترجمه معکوس برای ارسال به سایر کشورها، به نرمی با این پدیده شنیع به مقابله بپردازند، بسیار مؤثرتر از زمانی است که با این امر هنگام ورود به کشور رویارویی شود، چراکه اگر در این زمینه تعلل کنیم این فرهنگ جایگیر شده و هنگام مقابله با آن، محکوم به نادیده گرفتن حقوق بشر خواهیم شد.

ناگفته نماند که تولید ترجمه معکوس برای کشوری همانند آمریکا با تولید آن برای دیگر کشور‌ها مثلاً کانادا متفاوت است چون هر نقطه از جهان دارای فرهنگی خاص است؛ بنابراین تولید ترجمه معکوس اثرگذار مبتنی بر فرهنگ‌شناسی دقیق خواهد بود.

یک اشتباه استراتژیک در تبلیغ بین الملل

امروزه متأسفانه به اشتباه تبلیغ بین‌المللی منحصر در اعزام مبلغ زبان‌دان به کشور‌های دیگر می‌شود، اما با کمی توجه این مهم دریافته خواهد شد که اگر شخص به‌جای زبان‌آموزی به تولید محتوا برای تبلیغ اهتمام ورزد، به راحتی از طریق ترجمه معکوس می‌تواند بر جوامع مختلف اثر‌گذاری ویژه‌ای داشته باشد.

البته زبان‌آموزی به خودی خود بهترین راه برای شناختن زبان و فرهنگ کشور مقصد است که باید سوگمندانه گفت گاهی اوقات به اشتباه صرف آموختن زبان در حوزه علمیه، راه اصلی تبلیغ بین‌المللی دانسته می‌شود.

رساـ آیا هر کتابی شایستگی تبدیل شدن به ترجمه معکوس و عرضه در سطح جهانی را دارد؟

بررسی متونی که تاکنون در حوزه ترجمه معکوس و برای تأمین نیاز‌های مراکز اسلامی منتشر شده است، نشان می‌دهد ترجمه هر متنی شایسته و بایسته عرضه در سطح بین‌الملل نیست. گزینش، بازنویسی و تألیف نوین سه راهبرد اساسی برای این عرصه است.

گزینش متناسب

تعصب و پافشاری بر کتاب‌های مشهور و نویسندگان معروف باعث شده کتاب‌هایی برای ترجمه انتخاب شود که فاقد اثر بخشی، کارایی و گره‌گشایی در عرصه بین‌الملل باشند. چنانچه در بازار مقصد ما در این نوشته که مراکز اسلام کشور‌های مختلف است توجه داشته باشیم، باید با گزینش مناسب به تأمین نیازهای مخاطب در جامعه هدف بپردازیم.

توجه به ظرفیت‌های فرهنگی، پیش‌فرض‌های ذهنی، عقبه تاریخی، زبان‌ و فرهنگ، چالش‌های اجتماعی، سیاسی؛ فرهنگی و نیاز‌های پیش‌بینی شده بر اساس یک آینده‌‌پژوهی می‌تواند مارا در گزینش یک متن مناسب جهت پاسخ‌گویی به مراکز اسلامی کشور‌های مختلف کمک کند و با این رویکرد چه بسا یک متن ناشناخته از یک نویسنده تازه کار بتواند این خلأ را پر کند و از سوی دیگر یک متن مشهور از نویسنده‌ای معروف فاقد این ظرفیت‌ باشد.

ویرایش و بازنویسی آثار

ترجمه و عرضه مستقیم آثار بدون توجه به ملاحظات و شرایط محیط عرضه، ضریب موفقیت را کاهش می‌دهد. این کم توجهی تاکنون آسیب‌هایی را وارد کرده است که به تفصیل می‌توان به نمونه‌های آن اشاره کرد. اما ساده‌ترین و کم هزینه‌ترین راهکار برای کاهش آسیب‌ها و مؤثرتر کردن متون، ویرایش محتوایی یا بازنویسی بر اساس ادبیات، نیازها، شرایط و بسترهای فرهنگی و اجتماعی جامعه مقصد است.

چه بسا تنها با تغییر برخی واژه‌ها و تعدیل برخی‌ بخش‌ها افزون بر کاراتر شدن متن، جلوی خسارت‌ها نیز گرفته شود. رویه مراکز علمی بر انتشار یک کتاب برای نیاز‌های داخلی و ترجمه همزمان آن به زبان‌های مختلف تنها ژستی از یک فعالیت بین‌المللی را از خود برجای می‌گذارد و عایده‌ای را برای جامعه مقصد نخواهد داشت.

تألیف‌های نوین

تألیف نوین روشی مؤثر برای پاسخ‌گویی به نیازهای مراکز اسلامی کشورهای مختلف است. اصرار بر متون توان پاسخ‌گویی فعال به نیاز‌های روز جوامع مختلف را از ما خواهد گرفت.

تألیف‌های نوین هرچند کاری زمان‌بر و پرهزینه برای نهاد‌های متولی ترجمه معکوس است؛ اما چون نیازز‌های به‌روز جامعه هدف را نشانه می‌گیرید از ضریب نفوذ و تأثیرگذاری آن نمی‌توان گذشت. این مسأله در تجربیات میدانی روشن شده است که بی‌توجهی به تألیف‌های نوین و اکتفا به متون موجود خسارت‌های زیادی را برجای گذاشته است که مطالعه میدانی آن ابعادش را مشخص می‌کند.

رساـ برای مدیریت و سرپرستی در زمینه ترجمه معکوس چه تدبیری باید اندیشید؟

متولی ترجمه معکوس

تبدیل یک اثر به ترجمه معکوس الزاماً دلیل بر موفقیت‌آمیز بودن آن نیست، چه بسا ترجمه‌هایی که به جای تأثیر، سبب آسیب شده است؛ بنابراین وجود یک سازمان متولی که نیاز‌های جوامع دیگر را برای تولید‌ات ترجمه معکوس رصد کرده، آن‌ها را میان مراکز تحقیقاتی بر اساس تقسیم‌بندی توزیع کند ضروری است.

در این راستا باید توجه داشت که صرف رصد و تولید شرط لازم نیست؛ بلکه باید سازمانی وجود داشته باشد تا پس از تولید، منابع ترجمه شده را به خوبی میان جوامع مقصد توزیع و عرضه کند و بر همین محور رسانه‌هایی هم باید موجود باشند تا قبل، هنگام و پس از تولید در این زمینه به تبلیغات بپردازند.

همواره باید مراکز تحقیقاتی و پژوهشی در عرصه بین‌الملل وجود داشته باشد تا درباره شرایط و بستر‌ها، تشخیص نیاز‌ها، تولید بر اساس نیاز‌های هر منطقه با ملاحظه زمان، فرهنگ، ادیان، پیش فرض‌های ذهنی، محتوای تاریخ و اجتماع و شرایط آنها به مطالعه جدی پرداخته تا با تولید ترجمه معکوس میراث مکتوب خود را به سایر نقاط جهان منتقل کنیم.

ضرورت ارائه محتواهای جامع و کاربردی برای فهم همگانی از ایران و اسلام

باید گفت اندیشمندان باید به دنبال زدودن توهم ایران‌هراسی در سطح جهانی بوده و با عرضه ترجمه معکوس مبانی شیعی در قالب فهم همگانی نسبت به روشن‌سازی مبانی اصیل اسلام اهتمام ورزند چراکه نیاز‌های جهان به شدت تغییر یافته و نیازمند به عملکرد به‌روز است؛ بنابراین تبلیغ مؤثر در سطح فضای مجازی و جهانی مبتنی بر برخوردار بودن از محتواهای جامع و کاربردی است.

نهاد‌های فعال ترجمه معکوس مدیریت، تولی‌گری و سیاست‌گذاری این حوزه را بدون تفکیک، خواسته یا ناخواسته خودشان برعهده گرفته‌اند. شاید نتوان مرکزی را یافت که با انجام تحقیقات میدانی و پایش محیطی به موضوعات و اقتضائات ترجمه معکوس در یک منطقه بین‌المللی دست پیدا کند و پس از آن وارد عملیات ترجمه معکوس در یکی از مدل‌های گزینش، ویرایش و یا تألیف نوین شود.

نویسنده یا ناشری کتابی منتشر می‌کند و سپس برای ترجمه آن به زبان‌های مختلف تلاش می‌کند تا از ژست فعالیت بین‌المللی بی‌بهره نماند. یا این‌که نهادی با مأموریتی بین‌المللی برای انتشار اثری به دنبال متنی می‌گردد و از قضا هم‌سویی نویسنده یا ناشر و آن نهاد بین‌المللی منجر به انتشار اثری به یک یا چند زبان خارجی می‌شود و پس ار آن به دنبال بازار عرضه و مصرف برای آن اثر می‌گردند که معمولاً هم موفق نیست.

وظیفه فراموش شده سازمان فرهنگ و ارتباطات

از سوی دیگر شورای عالی انقلاب فرهنگی وظیفه ترجمه معکوس را برعهده سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی گذاشته است و این سازمان به جای مدیریت و سیاست‌گذاری این حوزه، خود وارد کار میدانی شده است.

همین تولی‌گری سبب شده ظرفیت‌های نهاد‌ها و گروه‌های مختلف نادیده و یا کم دیده شود و سنگینی این کار نیز روند تحقق این مأموریت را با کندی و هزینه‌های بسیار مواجه کند.

استفاده از ظرفیت‌های گروه‌های مردمی نهاد، ورود هدفمند حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها، هم‌افزایی نهاد‌های بین‌المللی و کاربست تشکیلاتی نهاد‌های فعال در عرصه بین‌الملل می‌تواند مأموریت تحقق ترجمه معکوس را برای مراکز ایلامی سریع‌تر به مقصد برساند، اما از آن‌سو انحصاری‌گری و عدم تفکیک بین‌ مدیریت، تولی‌گری و سیاست‌گذاری در موضوع ترجمه معکوس آسیب‌های جدی را متوجه این مسأله مهم بین‌المللی خواهد کرد؛ زیرا ترجمه معکوس را به عنوان یک دغدغه بین‌المللی نباید در چارچوب سیاست‌های داخلی دیپلماسی عمومی و دیپلماسی فرهنگی محصور کرد.

ترجمه معکوس مأموریتی جهانی برای تحقق مقدمات تمدن نوین اسلامی است که جز با به‌کارگیری همه ظرفیت‌ها و توانمندی‌ها قابل دست‌یابی نخواهد بود.

امید که با راه‌اندازی کرسی های اندیشه‌ورزی و شکل‌گیری انجمن‌های تخصصی ترجمه معکوس در حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها، شاهد پاسخ‌گویی مؤثر به نیاز‌های فرهنگی مراکز اسلامی کشور‌های مختلف باشیم./841/گ402/س

گفت‌و‌گو: علی اسفندیار، حسین ثالث