شهید صدر؛ شخصیتی نظام ساز و نوآور

به گزارش خبرگزاری رسا، شیخ محمد المبارک در مقدمه کتاب «نظام الإسلام: الإقتصاد، مبادئ وقواعد عامة» به پیشینه نگارش در زمینه اقتصاد اسلامی ‌پرداخته و پس از اشاره به نوشته‌های سید قطب، ابوالأعلی مودودی و مصطفی سباعی و بیان نکات مثبت و منفی آنها، درباره «اقتصادنا» می‌گوید: «اقتصادنا، اثر اندیشمند و پژوهشگر اسلامی سید محمد باقر صدر، اولین و در نوع خود یگانه تلاش علمی‌ است که برای استخراج نظریه اقتصادی اسلام از شریعت و از رهگذر بررسی و ارائه تفصیلی احکام دینی، انجام شده است. نویسنده در این اثر اصالت فقهی را با مفاهیم و اصطلاحات علم اقتصاد، جمع کرده است…». شاید محمد المبارک آن‌گاه که این عبارات را در کتاب خود می‌نگاشت، نمی‌پنداشت که سخن او چیزی فراتر از مدح اندیشمندی مسلمان باشد. اما حقیقت آن است که در دورانی که اندیشه معاصر اسلامی و روشنفکری دینی به پیشوایی الأزهر و علمای اهل سنت گردن نهاده بود و از دل نجف و قم شیعه، اندیشه‌ای چنان که حرف نو و معاصر دنیای اسلام شمرده شود، بیرون نمی‌آمد؛ تعریف از «اقتصادنا» به عنوان اثری پیشگام، بی‌همتا، اصیل، معاصر و ارائه‌کننده نظریه اسلامی، نه تنها مدح یک فقیه شیعی که بیان مرحله‌ای در تاریخ اندیشه اسلامی بود.

محمدباقر صدر که با «فلسفتنا» و «اقتصادنا» و دیگر نوآوری‌هایش راه پیوند معاصرت و اصالت در علم دینی را پیش روی اندیشمندان مسلمان بازگشود، نمونه‌ای است کم‌نظیر که می‌توان با شناخت او مؤلفه‌های شخصیت یک عالم مولِّد را بازشناسی کرد و در بازپروری شخصیت‌هایی چون او طمع برد. ارائه الگوی اسلامی‌ پیشرفت نیز نیازمند نظام‌هایی علمی است که ریشه در ژرف‌ترین لایه‌های اصالت و شاخه از نو‌ترین دست‌آوردهای اندیشه و میوه بر خوان سخت‌ترین نیازهای معاصر داشته باشند. آنچه صدر را به تألیف «اقتصادنا» و چون آن کشاند نیز دغدغه‌ای از همین جنس بود که خود می‌گوید: «بی‌تردید این کتاب تنها سطح ظاهری اقتصاد اسلامی را دربر نمی‌گیرد؛ هدف نیز این نبوده است که مطالب، در یک قالب ادبی لبریز از واژه‌های دهان‌پرکن و کلیات میان‌تهی عرضه شود؛ بلکه این کتاب ـ به هر مقدار که کسب موفقیت کند و برخوردار از عناصر نوآوری باشد ـ کوششی است ابتدایی برای ژرفکاوی اندیشه اقتصادی در اسلام و قرار دادن آن در یک چارچوب فکری منسجم تا بنای شکوهمند اقتصاد اسلامی در حالی بر پایه آن استوار گردد که با فلسفه و اندیشه‌های بنیادین اسلام غنی گشته، ویژگی‌ها و نشانه‌ها و گرایش‌های کلی آن روشن شده، موضع اسلام نسبت به مکتب‌های اقتصادی بزرگ و پیوندش با آن مکتب‌ها مشخص و با آمیزه پیکری کامل اسلام در ارتباط باشد.» و آنچه او را به موفقیت در این راه رساند، سؤالی است که باید پاسخ آن را یافت و از این رهگذر گامی در راه بازسازی شخصیت‌هایی چون او و از آن پس ارائه الگویی اسلامی برای پیشرفت ایران اسلامی برداشته شود.

بی‌شک دریافت و برشمردن همه مؤلفه‌های شخصیت شهید سید محمدباقر صدر و دیگر فرزانگانی چون او، کاری بس دشوار است؛ این‌که چنین شخصیت‌های نظام‌ساز و نوآوری، در چه شرایط اجتماعی امکان پرورش می‌یابند؟ اضلاع سازنده هندسه اندیشه ایشان چیست؟ الگوی بهره‌برداری از چنین چهره‌هایی چیست و چگونه به بازتولید الگوهای تازه و کارآمد می‌رسد؟ برخورد چنین شخصیت‌هایی با رسوبِ الگوهای موجود غلط در زمانه خود چگونه بوده است؟ راهبرد دگرگون‌ساز آنها در این موارد چیست و مؤلفه‌های آن کدام است؟ زاویه دید شهید صدر نسبت به واقعیت‌های بیرونی جامعه خود چگونه بوده و مدل آسیب‌شناسی ایشان چیست؟ گذار از «گزاره‌های موجود» به «الگوهای جدید» یا «شکستن کلیشه‌ها و رفتن به‌سوی کارآمدی» در اندیشه شهید صدر چه سیری را طی نموده است؟ مدل نوآوری ایشان چگونه است؟ روش شاگردپروری و آفرینش استمرار علمی ایشان چگونه بود؟ و چند ده پرسش دیگر، همه و همه سؤال‌هایی است که پاسخ به آنها می‌تواند زوایای مختلف شخصیت نظام‌ساز و نوآور شهید سید محمدباقر صدر را روشن سازد. باشد که صاحبان خرد و اصحاب اندیشه از کوشش در این راه فروگذار نکنند. /924/د102/ج

منبع: پژوهشگاه تخصصی شهید صدر