چند گام روان‌شناختی در ترغیب معنوی کودکان
به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، یکی از مهمترین دغدغه های خانواده‌ها، مربیان، مسئولان فرهنگی و حاکمان جامعه انتقال ارزش‌های پذیرفته شده خود به نسل‌های بعدی و همچنین ترویج ارزش‌های خود برای دیگر گروه ها و جوامع است. بسیاری از والدین به دلیل عدم آگاهی به شیوه‌های مبتنی بر تعلیم و تربیت این فرصت ارزشمند را از دست داده، و همیشه جزء دغدغه های اصلی آنان می شود. در برخی از موارد نیز رفتارهایی از جوانان دیده می شود که خانواده ها آن را بی توجهی فرزندان به نماز ذکر می نمایند که دلایل این بی توجهی را می توان مسائلی چون محیط خانواده و بی توجهی والدین، عدم آگاهی کافی از نماز، بی توجهی جامعه ، مجالست و همنشینی با دوستان ناباب و همچنین سستی و تنبلی برشمرد.
با دقت بر سفارشات ائمه اطهار(ع) می بینیم که ایشان بیشترین تلاش را برای اصلاح رفتار و تبلیغ ارزش ها و باورهای اسلامی، داشته اند. رفتار اصلاح گرایانه ائمه اطهار(ع) برگرفته از آموزه‌های تربیتی و قرآنی است.
راه جلوگیری از لغزش ها
آنجا که علی(ع) از فرزندش امام حسن(ع) پرسید: فرزندم راه جلوگیری از لغزش ها چگونه است؟ امام مجتبی(ع) پاسخ داد: بدی ها را با نیکی از میان برداشتن(تحف العقول، ص 225) . با توجه به این حدیث در مقابله با لغزش ها و رفتارهای ناپسند کودکان باید از روش های صحیح استفاده نمود. مثلاً سستی یک کودک در نمازخواندن را نمی توان با خشونت اصلاح کرد اما می توان راههای نتیجه بخشی را با توجه به آموزه های اهل بیت(ع) در پیش گرفت. بنابراین اگر ما از شیوه های صحیح تربیتی در موارد خطاها و لغزش های کودکان و نوجوانان بهره گیریم می توانیم آن گونه که می خواهیم فرزندانمان را تربیت کنیم.
نخستین گام در مسیر تغییر رفتارها
امام علی (ع) می فرمایند: مَنِ اشْتَغَلَ بِغَیْرِ الْمُهِمِّ، ضَیَّعَ الْاَهَمَّ. (شرح غرر الحكم: 330/5)كسى كه به امور غیر مهم بپردازد، مسائل مهم تر را ضایع مى سازد. اولين گام در طراحي و اجراي برنامه تغيير رفتار انتخاب رفتاري است که مي خواهيد، ازطريق اجراي برنامه، فراواني آنرا افزايش دهيد. يعني مشخص کنيد که چه نوع رفتاري را در کودک مي خواهيد ايجاد کنيد. براي اين منظور، رفتارهاي کلي را به رفتارهاي جزئي و دقيق تر تجزيه کنيد. مثلا" اگر مي خواهيد "نمازخواندن" را افزايش دهيد، آنرا به اجزاي دقيق تری همچون: وضوگرفتن، صلوات فرستادن، فواد نماز را گفتن، و غيره تجزيه کنيد.
تشخیص یا تغییر موضوع بحث و چگونگی بیان آن به فراخور زمینه های و شرایط، از عناصر ایجاد و تداوم ارتباط گفتاری مؤثر است. والدین در گفتگو با مسأله نماز بایستی به گونه ای مطرح نماید که مفید و متناسب با فضای گفت وگو باشد. بی تدبیری در این کار خود ادامه ارتباط کودک با نماز را دچار مشکل می کند. امام علی(ع) می فرماید « لكلّ مقام مقال (7)، و به قول معروف هر سخن جایی و هرنکته مقامی دارد. کودکی که در موقعیت هایی چون بی حوصلگی، خستگی ناشی از فعالیت های روزانه ویا زمانی که کودکان به علاقمندی های خود مانند دیدن برنامه های کودکان و نوجوانان و یا بازی های مختلف می پردازند زمان مناسبی برای گفتگو با مسائل نماز و تشویق آنها از سوی والدین نخواهد بود. پس توجه به فضای گفت وگو و اولویت بندی موضوعات، برای تأثیرگذاری بر کودکان، نقشی تعیین کننده دارد.
نمونه ای رفتار احترام آمیز و عقلانی پیامبر
حضرت ابراهیم (ع) هنگامی که در گفت وگوی منطقی احترام آمیز خود با عمویش آزر، با توهین او روبه رو گردید، و فریاد تهدید و تنفر او را شنید، باز هم حرمت گذاشت و بزرگوارانه فرمود: سَلامٌ عَلَيْکَ سَأَسْتَغْفِرُ لَکَ رَبِّي إِنَّهُ کانَ بي حَفِيًّا(مریم/19). سلامت باشی، من از خدای خود برای تو آمرزش خواهم خواست، که او بسیار در حقّ من مهربان است. این نشان می دهد که حتی در مواجهه با افراد منحرف نیز، گام نخست گفت وگوی توأم با احترام است. رعایت این نکته بدون درنظر گرفتن جایگاه افراد ( کودک، والدینی) بسیار مهم است و در قرآن کریم نیز این چنین گفتگوهایی که آکنده از ادب و احترام است بسیار دارد.
دوری از نگرش های جزمی
خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: قُلْ .... وَإِنَّا أَوْ إِيَّاكُمْ لَعَلَى هُدًى أَوْ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ (سبأ/24) و در حقيقت يا ما يا شما بر هدايت يا گمراهى آشكاريم. روشن است که پیامبر(ص) هدایت یافتگان را از گمراهان بازمی شناسد و در حقانیت راه خویش، تردیدی ندارد؛ اما این گونه گفتوگو و اتخاذ شیوه همگانی، اثر روانی خاصی بر مخاطب دارد که وی را از حالت تدافعی جبهه گیرانه خارج می‌کند، و او را به اندیشیدن وا‌می‌دارد. ثمره این گونه برخوردی، دوری از نگرش های جزمی است. این گونه فرآیند گفتوگو و روابط میان فردی، بین والدین و فرزندان اختلافات نظرهای برخاسته از تفاوت دیدگاه‌ها، باورها و سلیقه‌ها را از میان برداشته و از سوی دیگر، برخورد با باورهای اشخصاص، در واقع برخورد با حقیقت وجودی آنها را برایشان آشکار می‌سازد. و در غیر این صورت باعث واکنش احتمالی فرزندان و موضعگیری تدافعی به وجود می‌آورد.
رعایت اینگونه جنبه‌های روانی و اخلاقی، در شیوه سخن گفتن شیوه‌ای برای اقناع بعد عاطفی و در نتیجه نفوذ و تأثیرگذاری بر کودکان است، چرا که با این کار، کودک درمی‌یابد که هدف گوینده، حق گویی و حقیقت جویی است نه برتری طلبی و تحمیل سخنان و عقاید خودش، و انگیزه اش، خیرخواهی و دلسوزی است و نه سود جویی و تحقیر دیگران که این خود کلیدی است که درهای حق پذیری را بر روی فرد می گشاید.
یکی از مهمترین نکات دیگر این است والدین هنر خوب گوش دادن که اهمیت فراوانی در روابط میان فردی دارد تقویت نماید. بر اساس برخی بررسی ها، به طور متوسط، 45 درصد از زمان ارتباط، صرف شنیدن می شود ولی معدودی از افراد شنوندگان خوبی اند.
شیوه پاسخ به سؤال کودکان
شنیدن یک فرآیند فعال است که شامل عناصری مانند: توجه به سخنان گوینده بدون درگیرشدن با افکار، احساسات و داوری های خود می باشد. که چند ویژگی دارد اولا کودک، هرآنچه در مورد نماز از والدین سؤال می کند با جواب‌های بله و خیر والدین مواجه نشود و باید در آنها تفصیل و توضیح داد. دوم: با نگاه کردن به گوینده و حرکات چشم و ابرو و سر، رضایت و حمایت و علاقمندی خویش را از صحبت کردن با او در مورد نماز نشان دهیم. سوم اینکه با تکه کلام های کوتاه مثل بله، صحیح، درست، همین طور است، جالب بود، عجیب و .. او را تشویق و همراهی کنیم و چهارم در میان صحبت‌هایش به او بگوییم که از مطالب او چه برداشتی داشته ایم، خلاصه ای از سخنان او را ارائه کنیم، در واقع تغییر نگرش خویش را با توجه به سخنان او نشان دهیم تا مطمئن شویم سخنان او را فهمیده ایم یا خیر.
اینگونه است که کارآمدی گفتوگو محقق می شود و این مصداق سخن امام علی(ع) است که می فرماید: مَن أحسَنَ الاستِماعَ تَعَجَّلَ الانتِفاعَ (غررالحکم، ص 60). هركه خوب گوش كند، زود بهره مند شود .
به این اوصاف والدینی که اینگونه با کودک در مورد نماز سخن می گویند و در کنار او با نگاه محبت آمیز به صورت او و توجه کامل و تأکید و تکمیل سخنان کودک را با تشویقی تکمیل می کنند مانند اینکه بگوید در رواتی از امام علي (ع) آمده که فرمود: «لو يعلم المصلّي مايغشاه من جلال اللّه ماسرّه أنيرفع رأسه من سجوده» (خصال، ص 632). اگر نمازگزار ميفهميد كه شوكت و شكوه خداوند چگونه او را در بر گرفته، هرگز دوست نميداشت كه سرش را از سجده بلند كند. تأثیر بسزایی در تشویق کودک برای تکرار نماز و به مرور نهادینه شدن نماز در کودک خواهد داشت.۹۱۸/ی۷۰۲/س
زهرا صانعی، کارشناس ارشد معارف اسلامی