فقه فعال تمدن ساز است

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، همایش علمی پژوهشی فقه فعال امروز در تالار شیخ طوسی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی از سوی «معهد الاجتهاد الفعال» تحت اشرافت آیت الله سیفی مازندرانی برگزار شد.

حجت الاسلام غلامعباس هاشمی همدانی در ابتدای این همایش اظهار داشت: نخستین هدف فقه، تبیین احکام الهی و اقامه دین در جامعه است که هدف همه انبیای الهی بوده و این موضوع در آیات زیادی از قرآن کریم به صراحت بیان شده است.

وی ادامه داد: دومین خصوصیت فقه فعال این است که فقه به معنای فقه مصطلح میان علما ملاک نیست بلکه این فقه اعم از فقه مصطلح، اخلاق، تفسیر و عقاید است.

استاد سطح عالی حوزه علمیه قم گفت: نمی شود که ما فقه زنده داشته باشیم بدون این که در اخلاق و عقاید پویا باشیم؛ بدون پویایی در مجموعه دین، پویایی فقه امکان پذیر نخواهد بود.

وی بیان داشت: فقه، دین نیست بلکه مجموعه اسلام، دین است؛ ما نمیتوانیم اخلاق و عقاید را نبینیم و مدعی باشیم که در فقه پویا هستیم؛ هدف مجموعه این ها با آفرینش هم یکی است و هیچ تناقضی میان رشته های دینی وجود ندارد.

حجت الاسلام هاشمی همدانی سومین مشخصه فقه فعال را فعال بودن این فقه دانست و گفت: فقه فعال در مقابل فقه منفعل قرار دارد که فقه منفعل فقه تمدن پذیر و نظام پذیر است؛ یعنی منتظر است تا نظام های متعدد حکومتی، اقتصادی، خانواده، محیط زیست، کودک و امنیتی وارد شود به حسب این که این ها نظام های پیشرفته هستند و بر اساس آن حکم جواز صادر می شود.

وی تصریح کرد: در فقه منفعل، خودمان را در دنیایی از تناقضات می بینیم اما در فقه فعال، خود فقیه نظام اسلامی را تدوین می کند که ما در تدوین نظام حکومتی موفق بوده ایم و نظام مبتنی بر ولایت فقیه را تشکیل دادیم؛ اما در زمینه فقه مالی و اقتصادی و بانکداری خوب عمل نکرده و حوزه علمیه حاصلی نداشته است.

استاد سطح عالی حوزه علمیه قم تأکید کرد: قوانین الهی باید در این زمینه کشف شود و در اختیار صاحبان فقه قرار گیرد تا تمدن سازی در سایر نظام ها انجام شود؛ تمدن سازی اسلامی از اصولی است که رهبر معظم انقلاب بر آن تأکید زیادی دارند.

وی با بیان این که فعال بودن فقه با تحولات بیرونی مواجه است، گفت: بشر و زندگی بشر روز به روز جدیدتر می شود و مجموعه دین سه خصوصیت دارد؛ نخستین خصوصیت این است که این مجموعه آخرین مجموعه ای است که در اختیار بشر قرار گرفته است.

حجت الاسلام هاشمی همدانی ادامه داد: دوم این است که این دین، دینی کامل و سومین خصوصیت آن عالمی بودن دین مبین اسلام است؛ دینی که چنین ادعا دارد که خاتم، کامل جهانی است باید بتواند تمامی حوادث روز و مستحدث را به جامعه پاسخگو باشد.

وی افزود: از این جا یکی از ضروریت های مهم درباره پرداختن به مسائل مستحدثه مشخص می شود؛ با آنچه که در دست داریم آیا می توانیم پاسخگوی مسائل مستحدثه جامعه باشیم؛ با آنچه که در دست داریم هیچ کس نمی تواند بگوید که می توانیم جواب تمام این مستحدثات را بدهیم.

استاد سطح عالی حوزه علمیه قم ابراز داشت: این متون، اصول و قواعد استنباط، در این حد قادر نیست که مسائل و شبهات امروز را پاسخگو باشد و به همان اندازه که در جهان تحول رخ می دهد، در فقه اسلامی هم باید تحولات باشد که بتواند پاسخگو باشد.

وی در ادامه سخنان خود تأکید کرد: موضوعاتی وجود دارد که با تمام مسائل به شکل مستقیم در ارتباط است و باید این موضوعات را در نظام آموزشی حوزه علمیه داشته باشیم و به آن ها بپردازیم.

حجت الاسلام هاشمی همدانی با بیان این که از عناصر اصلی استنباط در مسائل مستحدثه پنج مورد مهم را ذکر می کنم، اظهار داشت: مسأله پرداختن به تشخیص موضوع یکی از آن ها است که باید در بستر آموزشی قرار گیرد؛ زمانی که موضوع باشد حکم صادر می شود اما اگر موضوع نباشد حکمی هم نیست.

وی به ذکر مثالی در این زمینه پرداخت و گفت: درباره قصاص و مسأله حدود یک شخص، پرسش می شود که آیا می شود مثلا دست دزد را بی حس کرد و حکم اجرا شود؟ برخی معتقدند که این قصاص با بی حسی امکان پذیر است اما بحث صرف قطع است یا درد حاصل از این قطع هم در قصاص مدنظر است؟

استاد سطح عالی حوزه علمیه قم بیان داشت: اگر این موضوع به درستی تبیین نشود، بین علما اختلافاتی رخ خواهد داد؛ باروری خارج از رحم از دیگر مسائلی است که مطرح شده و برخی شبهه زنا را مطرح می کنند؛ در چه موضوعی زنا محقق می شود؛ حتی صرف تشکیل نطفه در خارج، زنا انجام می شود یا خیر؟ تشخیص موضوع وظیفه فقیه است تا بداند باید چه حکمی دهد.

وی با بیان این که اگر در نظام آموزشی این موضوعات مطرح شود و به نصوص بپردازیم، یک قدم فقه و استنباط و وحدت رویه را در اجتهاد بالا خواهیم برد، ادامه داد: مسأله دیگر «عرف» است که در خیلی موارد بررسی نمی شود؛ بسیاری از عناوین احکام صرفا روی موضوعاتی رفته اند که ملاک تشخیص آن عرف است؛ برخی عناوین هستند که صرفا عرفی است و شارع هم در آن دخالتی نکرده است.

حجت الاسلام هاشمی همدانی خاطرنشان کرد: عرف، حق التألیف را حق می شمارد و تعدی به آن هم را تجاوز می داند؛ نمونه دیگر عرف در زمینه مس خطوط قرآن کریم، در حالی که کنده کاری شده باشد، آیا حرام خواهد بود یا خیر؟ عرف در این زمینه چه می گوید؟

وی سومین و چهارمین عنصری که در استنباط مسائل مستحدثه نقش اساسی دارد را زمان و مکان عنوان کرد و گفت: تأثیر زمان و اقتضائات آن بسیار مهم است؛ انعکاس تأثیر زمان و مکان در قرآن و روایات در خروجی حکم بسیار مهم است.

استاد سطح عالی حوزه علمیه قم یادآور شد: پیامبر اکرم(ص) در صدر اسلام می فرمایند که مسلمانان محاسن خود را باید خزاب کنند تا شبیه یهودی ها نشوند، چرا که مسلمانان در اقلیت بودند؛ اما در زمان حاکمیت حضرت علی(ع) ایشان می فرمایند که دیگر لزومی به خزاب کردن ریش ها نیست؛ در این جا اهمیت زمان و مکان در فقه مشخص می شود.

وی با بیان این که مقاصد الشریعه از دیگر عناصری است که در استنباط مسائل مستحدثه نقش اساسی دارد، اظهار داشت: مقاصد الشریعه یعنی این که اگر بتوانیم در احکام، غایت و مقصود آن ها را بیابیم، چند کارایی برای ما دارد؛ مثلا در باب تزاحم می شود از این موارد استفاده شود.

حجت الاسلام هاشمی همدانی گفت: اگر امر بین مصلحت شیعه و اسلام وارد بشود و تزاحم ایجاد شود، باید منافع کدام یک را در اولویت قرار دهیم؟ با مقاصد الشریعه می توان این تزاحم را برطرف کرد.

وی در پایان سخنان خود با اشاره به این مطلب که از سوی آیت الله سیفی مازندرانی یک نظام آموزشی تشکیل شده تا این موارد در آن مورد بررسی قرار گیرد، گفت: آثار بی بدیل آیت الله سیفی مازندرانی با قلمی بسیار فاخر نگارش شده و شخصیت وی برای ما سبب مباهات است که شخصیتی انقلابی و فقیه به معنای واقعی است و شدیدا مورد علاقه و مورد توجه رهبر معظم انقلاب و مراجع تقلید است؛ از آثار این استاد برجسته باید بهره گیری شود و در متون درسی و آموزشی قرار گیرند./840/پ۲۰۱/ج