نقدهایی که باید «نقد» شوند
به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، فرهنگ نقد و نقد پذیری یکی از ارکان اصلاح افراد و جامعه و شناخت مشکلات و از بین بردن آنها محسوب می شود.
ترویج فرهنگ نقد و نقد پذیری و آموزش آداب و روش های نقد صحیح و اصولی، سبب بالندگی افراد و جامعه شده و موجب پیشرفت و تعالی و همچنین رفع مشکلات و نارسایی ها می شود.
شهید مطهّری در تعریف و تفسیر نقد و انتقاد می نویسد: «قوّة نقّادی و انتقاد کردن به معنای عیب گرفتن نیست. معنای انتقاد، یک شیء را در محک قرار دادن و به‌وسیله محک زدن به آن، سالم و ناسالم را تشخیص دادن است» (مجموعه آثار شهید مطهّری، ج 1: 285)
دین مبین اسلام نیز امر به معروف و نهی از منکر را که یک روش کارآمد و اصولی نقد و نقدپذیری در بعد فردی و اجتماعی است را به عنوان یکی از فروع دین مطرح کرده است و همین موضوع سبب شده تا این واجب الهی در اصول سیاست فرهنگی ما جایگاه رفیع و والایی داشته باشد.
تأکید بر امر به معروف و نهی از منکر نشان دهنده این است که جامعه باید در مسیری گام بردارد که افراد آن در مسائل و موضوعات اجتماعی حضور فعالانه ای داشته و نسبت به مشکلات و اصلاح کاستی ها حساسیت لازم را داشته باشند.
در حقیقت امر به معروف و نهی از منکر به عنوان نماد واقعی نقد سازنده و راهگشا، سبب زنده نگاه داشتن روح مسؤوليت در همه افراد جامعه شده و گامی براي گسترش و تعميم ارزشهاي دینی و اجتماعی، حفظ و نگهباني از این ارزش ها و جلوگيري از ظهور و رشد نارسایی های اجتماعی می شود.
نقد و نقد پذیری در ادبیات دینی
واژه های نصیحت، تذکر، موعظه و تواصی به حق، دعوت به خیر و اصلاح و امر به معروف و نهی از منکر از کلمات پر تکرار در ادبیات دینی چه در آیات قرآن و چه در روایات و احادیث اهل بیت(ع) است.
این واژه ها هرکدام به گونه ای اهمیت نقد و نقد پذیری را نمایان می سازد و می توان گفت دین مبین اسلام یکی از راه های رفع مشکلات فردی و اجتماعی را توجه به نقدهای ناصحانه، دلسوزانه و سازنده دانسته و بر توجه به این مهم تأکید کرده است.
قرآن کریم در این باره می فرماید:«فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ»؛ «پس بندگان مرا که به سخن گوش فرا می دهند، آنگاه بهترین آن را پیروی می کنند، مژده بده!»
گوش فرا دادن به سخنان افراد گوناگون سبب می شود تا جوانب و جنبه های خوب و بد هر عمل و سخنی سنجیده شده و بر مبنای این سنجش، انتخاب راه و روش مناسب صورت گیرد و برنامه ای متناسب با نیازها و شرایط مربوط که نزدیک به خیر و صلاح باشد انتخاب شود.
رهبر انقلاب در ديدار مسؤولان و كاركنان قوه قضائیه در آستانه سالروز هفتم تير در تاریخ ۱۳۸۱/۰۴/۰۵ پیرامون اهمیت نقد در جامعه فرمودند: «مطلب مربوط به منتقدان اين است كه انتقاد در جامعه چيز خوبي است. زيرا انتقاد موجب ميشود انتقاد شونده بتواند نقاط قوت و ضعف خود را بفهمد و همچنين ناظران صحنه بتوانند بفهمند. اين به پيشرفت كار كمك ميكند»
آنچه که رهبر انقلاب بر آن تأکید داشته اند، نقش نقد و نقدپذیری در شناخت نقاط ضعف و قوت و استفاده از این نقدها در جهت رفع مشکلات و نارسایی ها است.
مزایای نقد در جامعه
نقد و نقد پذیری در حکم شمشیر دو لبه ای است که اگر به صورت صحیح به کار برده شود موجب پیشرفت کشور و کمک به مسؤولان در جهت رفع معضلات می شود و اگر دستمایه بازیها و شانتاژهای سیاسی قرار گیرد، می تواند موجب سوء استفاده دشمن قرار گیرد.
یکی از مزایای نقد سازنده، حضور گسترده مردم در صحنه‌هاي سياسي و اجتماعی است بگونه ای که اگر فرهنگ نقد سازنده در جامعه ترویج شود و مردم و افراد منتقد شاهد اهمیت دادن به نقدهای عالمانه از سوی مسؤولان باشند، به تدریج حضور در عرصه های سیاسی و اجتماعی رشد یافته و مردم نسبت به معضلات و مشکلات اجتماعی احساس مسؤولیت می کنند و همین موضوع نیز سبب می شود تا بی تفاوتی نسبت به مسائل اجتماعی و موضوعات مهم کشور در جامعه از بین برود و مردم خود را پایه اصلی مدیریت جامعه و ناظر بر عملکرد مسؤولان بدانند.
تقویت پیوند میان مردم و مسؤولان را می توان یکی دیگر از نقاط قوت ترویج فرهنگ نقد و نقدپذیری در جامعه دانست زیرا زمانی که مسؤولان خود را پاسخگو به انتقادات مردم بدانند و از سوی دیگر نیز انتقادات ارائه شده از سوی مردم نیز ناصحانه و با هدف رفع کاستی های جامعه و پیشرفت کشور باشد، مردم خود را در درک و رفع بحران ها و مشکلات سهیم دانسته و همین موضوع سبب کم شدن فاصله میان مردم و مسؤولان شده و پیوند عمیقی میان مردم و حاکمیت ایجاد می کند.
یکی دیگر از نکات مثبت ترویج فرهنگ نقد و نقد پذیری در جامعه، متولد شدن افکار و راه حل های جدید و ارائه راه حل های مناسب در رفع معضلات است.
تبادل افکار، تضارب آرا و تقویت تفکر و تعقل سبب می شود تا ارائه راهکارها و راه حل های جدید صورت بگیرد و مهم‌ترین اصل و پایه انتقاد که سازندگی جامعه و ارائه راه حل رفع مشکلات جامعه است به بهترین شکل ممکن صورت بگیرد.
رشد فکری، اجتماعی و سیاسی جامعه را می توان یکی دیگر از دستاوردهای تقویت فرهنگ نقد و نقدپذیری در جامعه دانست بطوریکه در سایه نقد؛ تقویت تفکر، تعقل و قدرت نقادی به خوبی صورت می گیرد و در نتیجه تضارب آرا و افکار گوناگون، ادراک عمومی بالاتر رفته و آگاهی از معضلات اجتماعی و به تبع آن ارائه راهکارهای کارشناسانه به شکل دقیق تری صورت می گیرد.
آداب نقد
همانگونه که قبلاً بیان شد فرهنگ نقد و نقدپذیری، ابزار تعامل یک جامعه پویا برای ساخت هرچه بهتر جامعه است و می توان گفت نقد و نقدپذیری، رکن پیشرفت جوامع محسوب می شود.
نقد ناصحانه و راهگشا، آداب خاصی دارد و نیازمند توجه به علل و عواملی است که به کار بستن آنها می تواند در موفقیت نقدها و ترویج فرهنگ نقدپذیری در جامعه مؤثر باشد.
هدایت، خیرخواهی و اصلاح یکی از مهم‌ترین اهداف نقد است و اگر نقد به درستی صورت گیرد؛ با نشان دادن مشکلات و ارائه راهکارهای دقیق و خیرخواهانه و سازنده موجبات پیشرفت و تکامل فرد و جامعه را فراهم می کند.
امام خامنه ای در ديدار نمايندگان هفتمين دوره مجلس شوراى اسلامى در مورخ ۱۳۸۶/۰۳/۰۸ در این باره فرمودند: «انتقاد دو گونه است. علامت دلسوزانه بودن انتقاد اين است كه وقتي انسان انتقاد را بيان ميكند، نقطه قوت را هم در كنار او بيان كند تا معلوم شود كه بناي نظر شخصي، بناي انتقامگيري و بناي اذيت كردن ندارد و إلّا اگر ما يك مجموعهاي داشته باشيم كه نقاط قوت و نقاط ضعفي هم دارد، آن وقت در بيان انتقاد، نقاط قوتش را اصلاً در نظر نگيريم و به زبان نياوريم، بعد يك يا دو يا ده مورد از نقاط ضعف را همين طور بيان كنيم. معلوم است كه تضعيف خواهد شد، علامت اين كه نميخواهيم تضعيف كنيم، اين است كه نقاط قوت را هم بيان كنيم. حالا اگر يك وقت در موردي انتقادي هم داريم، بگوييم اشكالي ندارد و كسي با آن مخالفتي ندارد.»
اشراف داشتن و علم نسبت به موضوع نقد یکی دیگر از ضرورت های نقد سازنده است و می توان گفت نقد هنگامی سازنده و ناصحانه و اصلاح کننده مشکلات است که از روی علم و آگاهی داشتن نسبت به موضوعی است که درباره آن نقد صورت می گیرد و در غیر اینصورت اگر نقد از روی جهل و ناآگاهی باشد، نه تنها موجب پیشرفت و تعالی نمی شود بلکه خود عاملی در جهت ایجاد بحران ها و مشکلات جدید خواهد شد.
زبان ناصحانه داشتن، توهین نکردن و عدم استفاده از کلمات ناشایست، نقد به شیوه حکمت و موعظه حسنه، توجه به اقتضائات و مصالح موجود، داشتن عدل و انصاف در نقد کردن، عدم سیاه نمایی و ناامید کردن جامعه و مسائلی از این دست را می توان از دیگر آداب و شرایط نقد و نقد پذیری در جامعه دانست.
از نقد سازنده تا انتقاد مخرب
هر قدر نقد ناصحانه و سازنده موجبات پیشرفت و تعالی جامعه را رقم می زند، انتقاد مخرب که برپایه اتخاذ مواضع غیر صحیح، غیر اصولی، غیر علمی، همراه با تهمت و شایعه پراکنی است، بنیان نقدپذیری در جامعه را دچار خدشه و آسیب جدی می کند.
جوسازي و شايعه پراكني یکی از ارکان اصلی انتقاد مخرب در جامعه است چراکه اینگونه موضع گیری ها بر مدار حب و بغض های شخصی استوار بوده و بدون هیچ گونه پایه و بنیان علمی و منطقی و مستند و با هدف جوسازی و شایعه پراکنی صورت می گیرند و بجز اتلاف وقت و خدشه به جریان نقد سازنده، هیچ دستاورد مثبتی ندارد.
سوء استفاده ها و حب و بغض های شخصی و حزبی و گروهی نیز یکی دیگر از علل انتقاد مخرب محسوب می شود و این نوع انتقادات برپایه انتقام گیری های سیاسی فردی و گروهی صورت گرفته و بر هیچ منطق و اصولی بجز حب و بغض های فردی و سیاسی استوار نیست و در نهایت نیز به جوسازی، تهمات، شایعه پراکنی و ایجاد بدبینی در جامعه منجر می شود.
رهبر انقلاب در ديدار اعضاى هيأت دولت، به مناسبت هفته دولت در تاریخ 04/ 06/ 81 در سخناني فرمودند: «به شما مسؤولان دولت كه بخش هاي گوناگون در اختيارتان است، مي گويم از انتقاد نه بترسيد، نه خشمگين و نااميد شويد. اينطور هم نباشد كه اگر روزنامه يا شخصي به بخشي از بخش هاي دولت يا به كاري كه دولت پديد ميآورد، انتقاد ميكند، مسؤولان آن بخش يا مسؤولان دولتي سراسيمه شوند.
گاهي اوقات انسان مي بيند يك حالت سراسيمگي در اين ها پيدا مي شود. نه، به هيچ وجه سراسيمه نشويد. بالاخره انتقاد وجود دارد. راه مورد انتقاد قرار نگرفتن اين است كه انسان به كنج انزوايي بخزد و هيچ اقدامي نكند، يا اگر مسؤوليتي مي پذيرد، خداي نكرده به لوازم آن مسؤوليت عمل نكند تا مثلاً كسي به انتقاد از او نپردازد و برخلاف توقع او كاري صورت نگرفته باشد.
بالاخره هر حركتي صورت مي گيرد، ممكن است مخالفان و منتقداني داشته باشد. ممكن است يك اقدام شما كساني را به حق يا بناحق عصباني كند و آنها چيزي بگويند. وقتي كار شما مبتني بر مقدمات منطقي است، بايد آن را ادامه دهيد.»
به هر روی فرهنگ نقد و نقد پذیری به عنوان یکی از ارکان مهم پیشرفت و تعالی جامعه، باید مبتنی بر اصول و مبانی خاصی باشد و به دور از هرگونه تخریب، تهمت و شایعه پراکنی و با زبان ناصحانه و به منظور رفع مشکلات و معضلات و اصلاح کاستی ها باشد./872/ی۷۰۲/س