راهکارهای برون رفت از بحران بیکاری

به گزارش خبرگزاری رسا، دفتر حضرت آیت الله مکارم شیرازی یادداشتی از این مرجع تقلید با عنوان راهکارهای برون رفت از بحران بیکاری به شرح زیر منتشر کرده است:

بعد از گذشت 39 سال از پیروزی انقلاب اسلامی لیکن اقتصاد کشور هنوز سلامتى خود را به دست نياورده، و روشن است كه چنين اقتصادى عوارض و پيامدهاى متعدّدى به دنبال خواهد داشت، كه معضل بيكارى يكى از آنهاست.[1]

البته بيكارى يك معضل جهانى است، كه بيشتر كشورهاى دنيا را رنج مى دهد. و اين، ارمغان ماشينى شدن زندگى امروز ماست. كشور ما نيز از اين قاعده مستثنى نمى باشد، و تعداد افراد بيكار آن متأسّفانه كم نيست [2]؛ لیکن باید دانست بيكارى  سبب مى شود كه یک اجتماع از نظر اقتصادى وابسته به ديگران باشد؛ حال آنکه انقلاب سياسى هنگامى كامل مى شود كه علاوه بر اتكاء به يك انقلاب عميق فرهنگى، از پشتوانه اقتصاد غنى و خود كفا و پرمايه اى برخوردار گردد.[3]

لذا مبارزه با پديده هاى خطرناك اقتصادى عصر ماهم چون  بيكارى  انکار ناپذیر است به ویژه آنکه مى دانيم  بن بست ها و تضادهائى  در اقتصاد امروز دنيا بوجود آمده، و باید  با ارائۀ راهکارهای موثر  براى رهائى از اين بن بست و تضادها تلاش کرد.[4] باید این بحران را که  گريبانگير نسل جوان شده ريشه يابى كرد و به دنبال معالجه و ارائه راهکار بود.[5]

مضرات بیکاری از نظر اسلام

بيكارى  براى كسانى كه قادر بر كار و فعاليّت هستند مذموم و ناپسند است [6]لذا در فرهنگ اسلامى، كار و تلاش و فعاليت در زندگى، مورد توجه و تشويق فراوان قرار گرفته و از هرگونه تن آسايى و به كار نگرفتن نيروها و توانايى هاى طبيعى و علمى، نكوهش شده است.[7]

ابن عباس مى گويد: هرگاه پيامبر به كسى مى نگريست كه قواى بدنى او سالم بود، مى پرسيد:[8]آيا او شغل و حرفه اى دارد؟ اگر جواب، منفى بود، مى فرمود: «سقط من عيني ؛ از نظرم افتاد».[9]،[10]

امام باقر عليه السلام مى فرمايد: «إنّى لَأبْغضُ الرّجل أن يكون كَسْلاناً عن أمر دُنياه، و من كَسِل عن أمر دُنياه فهو عن أمر آخرته أكسلُ ؛ من دشمن مى دارم آن كس را كه در ارتباط با امر دنيا (و تلاش براى سامان دهى امور زندگى) تنبل و وارفته باشد؛ هر كس كه درباره امور دنيايش تنبل و سست باشد، در ارتباط با امر آخرتش سست تر است».[11]،[12]

اميرمؤمنان عليه السلام فرمود: «مَنْ وجد ماءً وَتراباً ثم افتقر فابْعَدَهُ اللّه ؛ كسى كه آب و خاك در اختيار دارد و (بر اثر كوتاهى در بهره بردارى صحيح از آنها) در فقر و تنگدستى زندگى مى كند، از رحمت خدا دور باد!».[13]،[14]

آری «بيكارى » در تعليمات اسلام به شدت محكوم شده است، تا آنجا كه امام موسى بن جعفر عليه السلام مى گويد: «خداوند بنده پر خواب را مبغوض مى دارد، خداوند بنده بيكار را مبغوض مى شمارد»![15]،[16]

جمله كوتاه و شعارمانندى كه از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نقل شده نظر اين آئين را نسبت به افراد و جامعه هاى سربار، و متكى به غير، روشن مى سازد، آنجا كه فرمود» «از رحمت خدا دور است كسى كه سنگينى زندگى خود را بر دوش مردم بيفكند»![17]،[18]

بیکاری و پیامدهای منفی آن

وضعيت نابسامان اقتصادى موجود و يا تفسير وضعيتى كه پيش خواهد آمد تبيين مى كند كه بيكارى  چه پى آمدهايى را در جامعه به بار خواهد آورد[19]

معضلاتى از قبيل مشكل بيكارى ، عامل بسيارى از مفاسد است [20]؛به نحوی که بى كارى  و خالى ماندن اوقات از برنامه، بلاى عظيمى است كه زمينه را براى وسوسه هاى بازگشت به گناه فراهم مى سازد.[21]

آری بيكارى مفاسد و تبعات منفى متعدّدى دارد، و مى تواند بستر جرم هاى مختلفى قرار گيرد،[22] لذابسيارى از جنايات و پرونده هاى خلاف[23]: اعتياد، سرقت،ناامنی، فحشاء و خودفروشى و ... معلول بيكارى است.[24]

انسان بيكار دست به طغيان و فساد مى زند، و لذا معتقديم كه يكى از عوامل گناه بيكارى  است. همان گونه كه يكى از زمينه هاى اعتياد به موادّ مخدّر نيز بيكارى  است.[25] و نیز يكى از مهم ترين زمينه هاى فعاليّت هاى شركت هاى هرمی در جامعه، بيكارى است؛[26]وقتى تورّم همراه ركود بيايد، و بر آمار بيكارى روز به روز افزوده شود، و سكون جامعه را خسته و دل زده كند، و درست در همين اوضاع و احوال كسانى با استفاده از رانت ها، يك شبه به ثروت هاى بادآورده برسند، رؤياپرداز شدن مردم، و استقبال آنان از طرح هاى شبکه های هرمی عجيب نيست».[27]

 لذا خداوند راه رسيدن به رزق و روزى مقدّر را كار و فعاليّت دانسته، تا انسانها دست به طغيان و فساد نزنند.[28]

هم چنین در آيات و روايات به تلاش و كوشش براى تأمين نيازمندى هاى زندگى دعوت شده است تا افراد تن به بيكارى  و وادادگى ندهند و دست از تلاش و كوشش باز ندارند، سربار جامعه نشوند و جامعه را به ركود و عقب افتادگى نكشانند.[29]

حمایت از تولید ملی؛ مهم ترین راهبرد در رفع بیکاری

«تولید داخلی» محصول نيروی انسانی است چرا كه كارگر «كار فكرى» باشد مانند «مديريت» و «آموزش» و «طرح نقشه هاى توليد و عمرانى» و «ابداع و اختراع و اكتشاف» محصول مستقيم قدرت فكرى و خلاقيت انسان، و اگر «كار جسمى» باشد محصول نيروى بازوى او است.[30]

بی شک برای برون رفت از بحران بیکاری مردم باید باور کنند که صرفه اصلی آن است که از اجناس داخلی و تولیدات داخلی استفاده کنند، امروزه مهمترین اقتصاد دنیا هم به جامعه خود الزام می کنند تا تولیدات داخلی  را مصرف کنند.[31]وقتی تولید داخلی مصرف شود، بیکاری و بسیاری از معضلات اجتماعی برطرف می‌شود.[32]

لذا در وهلۀ نخست باید تولید و اشتغال رونق یابد تا بیکاری ریشه کن شود یا کاهش یابد، ما به مردم سفارش می کنیم که تولید داخلی مصرف کنند.[33]

هم چنین دولت باید برای تقویت تولید ملی فعال باشد و از ورود کالای قاچاق جلوگیری و اجازه ندهد مصنوعات خارجی چه از طریق مبادی رسمی و چه قاچاق وارد کشور شود که بازار را در اختیار بگیرد زیرا  اگر تولیدات داخلی از کار بیفتد بیکاری، ضرر و زیان ایجاد شده و بیکاری افزایش می یابد.[34]

تقویت تولید داخل یک مسئله جمعی می باشد، اگر بخواهیم مملکت روی پای خود بایستد یک همت جمعی می خواهد یعنی دولت اهتمام بورزد، فروشندگان سراغ تولید داخلی بروند و مردم هم مشتری تولید ملی باشند.[35]

جوانان بیکار تاوان بالا بودن نرخ تسهیلات بانکی را پرداخت می‌کنند

اشخاصى هستند که قدرت مديريت براى توليد و تجارت را دارند ولى سرمايه لازم را ندارند. اينها افرادى هستند كه از مسائل كشاورزى، تجارت و صنعت آگاهى كافى دارند، ولى پول و سرمايه اى كه در اين راستا به كار گيرند ندارند، در اينجا بانك  سالم به اين افراد سرمايه اى مى دهد كه با آن كار كنند، و با آنها شريك مى شود و از آن به تسهيلات بانكى يا تسهيلات اعتبارى تعبير مى كنند كه اين كار هم به نفع جامعه است و هم به نفع بانك، و هم به سود خود اين افراد.[36]

اين گونه برنامه هر قدر توسعه يابد به سود جامعه است و در ايجاد اشتغال و حركتهاى اقتصادى فوق العاده مؤثر است، مشروط بر اين كه توأم با برنامه ريزى دقيق باشد.[37]

این امر در حالی است که در حال حاضر بخشی از علت رکود در حوزه تولید و ایجاد بحران بیکاری به علت سود بالای بانکی است. دولت در ابتدای کار خود باید در این زمینه تدبیری بیاندیشد تا مشکلات مربوط به بیکاری، تولید و سایر بخشها حل شوند.[38]

بدیهی است وقتی بانک‌ها سود 30 درصد می‌گیرند و درآمد یک کارخانه 10 درصد است، پیداست که ورشکسته می‌شود.[39]

با این تفاسیر باید اذعان کرد اگر بخواهیم مسائل اقتصادی را حل کنیم بدون حل مسائل بانکی، این شدنی نیست در حالی که بخش قابل توجهی از مطالبات بانک های ما از سرمایه داران کلان است، تسهیلات در اختیار گردن کلفت ها قرار می گیرد و واحدهای کوچک دادشان به جایی نمی رسد، نباید این طور باشد. باید نظام و سیستم بانکی در اختیار توده مردم باشد تا کار و تولید رونق گیرد.[40]

اینچنین است که مبارزه با بیکاری جوانان، بدون اصلاح نظام بانکداری ممکن نیست، متاسفانه خرابی کار یکی و دوتا نیست، زیبنده نظام نیست که بانکداری ما بعد از سی و نه سال از پیروزی انقلاب، هنوز اسلامی نشده باشد امیدواریم صاحبان بانک ها، مجلس و دیگر دست اندرکاران برای اصلاح نظام بانکی همکاری کنند.و دست به دست هم بدهند و این مشکل را حل کنند، که  بسیاری از مشکلات ما حل خواهد شد.[41]

خوداشتغالی جوانان ؛ راهبرد کلیدی در کاهش بیکاری

رفع معضل بیکاری یک عمل صالح است که جوانان، سرمایه ‎داران و دولت باید آن را در کشور حل کنند، جوان ما تا وقتی کار نداشته باشد قادر به ازدواج نخواهد بود.[42] از سوی دیگر بیکاری منشا مفاسد فراوانی است و عمده این انحرافات و یا پرونده های دادگستری مولود بیکاری است که اعمال صالح می تواند درمانی شایسته برای این معضل اجتماعی باشد.[43]

لذا اولین رکن  در مان  بیکاری «همت خودِ جوانان» است.[44] البته بعضاً  جوانان بیان می کنند فلان کار در شان ما نیست، امروز سوال ما از آنان این است که اگر این کارها در شان شما نیست پس چرا امیرمومنان (علیه السلام) کشاورزی و باغبانی می کردند[45]. جوانان عزيز، سرور و مولاى ما كشاورزى و آبيارى و دامدارى مى كرد، ما هم نبايد از كار كردن خجالت بكشيم؛ چرا كه كار كردن عار نيست، سربار جامعه و پدر و مادر شدن عار است .[46]

از نظر اسلام، كار، عار نيست مهم آن است كه مفيد و سودمند به حال جامعه باشد. متأسفانه گروهى از مردم تنها حاضر به قبول كارهايى هستند كه آن را در شأن خود مى پندارند و كمتر از آن را ذلّت مى شمارند.[47] متأسفانه برخی جوانان نیز خیال می کنند کار شایسته آنان وجود ندارد  حال آنکه  آنها  باید با همت و توان به دنبال کار و فعالیت باشند.[48]  جوانان باید با جديّت به دنبال كار باشند؛ به هر كار حلالى تن دهند، و تنها به دنبال كارهاى راحت نباشند.[49]

در این بین دولتمردان در واگذارى منابع و امكانات، مخصوصاً به قشر جوان ، سخت گيرى نكنند. به عنوان نمونه در كشور ما زمين موات بسيار است که می توان  اين زمين ها را با شرايطى به جوانان واگذار نموده، تا روى آن كار كنند.[50]از سوى ديگر دانشگاهها، جوانان را فقط براى پشت ميز نشستن تربيت نكنند، بلكه براى فعّاليّت در كارهاى توليدى و مهارتی تربيت و آماده سازند.[51]

بسيارى از جوانان داراى مديريّت اقتصادى قوى هستند؛ لكن سرمايه در دست ندارند؛ مانند بسيارى از جوانان  فارغ التحصيل دانشگاهها كه هم مديريّت دارند و هم توان و نشاط كار؛ ولى فاقد سرمايه اند.[52]

در اين جا بانكها مى توانند براى آن آنان  كمك مؤثّرى داشته باشند.[53]به اين صورت كه بانكها سرمايه اى را در اختيار جوانان بى سرمايه قرار دهند تا آنها بر اساس قرارداد، در امر تجارى سرمايه گذارى كنند و از سود به دست آمده درصدى به خود و درصدى به بانك تعلّق دهند؛ سپس طى اقساطى، اصل سرمايه را به بانكها بازگردانند.[54]

اشتغال‌زایی در گرو جلوگیری از فرار سرمایه

پيامدهاى منفى خروج سرمایه، مخصوصاً هنگامى كه معادل آن چيز با ارزشى وارد كشور نشود، بر هيچ انسان آگاه و مطّلعى پوشيده نيست، به ويژه اگر اين سرمايه  كلان به جيب دشمنان در حال جنگ با اسلام و مسلمين واريز شود، و صرف تهيّه سلاح گردد. و طبعاً هر مقدار كه مبلغ ارز خارج  شده بالاتر رود، خطرات آن هم بيشتر مى باشد.[55]

برخی از سرمایه‎داران همه سرمایه خویش را در بانک‎های خارجی گذاشته‎اند تا از سودش بهرمند شوند، قرآن کریم  در آیات متعدد این کار را مذمت کرده و آنها را به عذاب عظیم و آتش سنگین جهنم وعده داده است.[56]

در وضعيّت كنونى اقتصاد در جامعه، خطرناكترين حربۀ اقتصادی، خروج  پول  از مرزها است؛[57]لیکن تأسف آور است که گفته شود برخی ثروتمندان به جای آنکه درآمدشان را در همين كشور سرمايه  گذارى کنند،  آن را روانه بانك هاى خارجى  نظير سوئيس و دبى و ديگر كشورها کردند.[58]

به هر حال غفلت از رویکرد فرار سرمايه  از کشور به ویژه از سوی  بخش خصوصى خود عامل کلیدی در بحران بيكارى  است.[59]

ایجاد اشتغال و کاهش بیکاری؛ مهمترین مسئولیت دولت

بیکاری یکی از معضلات اساسی جامعه امروز است و دولت باید با برای حل قطعی مشکل اشتغال، اهتمام داشته باشد.[60] بر دولت  واجب است در حدّ امكانات خود براى جوانان توليد كار نموده، و معضل بيكارى را حل كند.[61]

در این میان دولت باید تلاش کند تا نرخ بیکاری را کاهش دهد؛ البته در حال حاضر در شرایط سختی قرار داریم، اگر در این شرایط سخت نرخ بیکاری کاهش پیدا کند، افتخار بزرگی محسوب می شود.[62]

در تبیین چگونگی تحقق  این مسأله باید گفت دولت برای حل بیکاری باید هزینه زیاد خودش را کم کند و در گام بعدی نحوۀ  پرداخت یارانه‎ها را هدفمند نماید.[63]

از سوی دیگر دولت باید جلوی بانک‎های افسار گسیخته را بگیرد، روزی نیست که از سوی مردم برای من نامه نیاید و از سود بانک‎ها شکایت نداشته باشند. خیلی از کارخانه‎ها را این بانک‎ها ورشکسته کرده است. در خارج از کشور سود بانکی یک یا دو درصد است و همین امر چرخ صنعت را در آنجا می‎چرخاند، اگر تورم ۷ درصد است سود بانکی هم باید زیر ۱۰ درصد باشد، تا ورشکستگی در کشور زیاد نشود.[64]

گام بعدی دولت باید جلوگیری از قاچاق باشد، وقتی تعداد زیادی کامیون کالای قاچاق وارد کشور می‎کند یقینا دستگاه‎ تولیدی ما خواهد خوابید.[65]

دولت  و كارگزاران حکومت باید در رفع بیکاری توده مردم ، از طريق تشكيل تعاونى ها و ايجاد اشتغال  و اعطاى وام به جمعیت جویای کار و نيازمند و توجه ويژه به مخترعان ومبتكران، همكارى  و پشتيبانى کند.[66]

چرخش نخبگانی و رفع بیکاری در گرو مقابله با چند شغله های انحصار طلب

يكى از مسائل مهم جامعه ما بيكارى  است كه علل و عوامل متعدّدى دارد و يكى از عوامل آن انحصارطلبى هاست كه اگر اين عامل از بين برود بسيارى از بيكاران به كار مى رسند ؛ لذا شاهدیم در جامعه افراد زيادى زندگى مى كنند و نسلهاى جديد مى آيند كه به شغل و كسب در آمد براى زندگى نياز دارند؛ لیکن بعضى از افراد در جامعه چندين كار را قبضه كرده و باعث مى شوند تا ديگران بيكار بمانند ، حال آنکه چند شغله ها که  چندين كار را قبضه كرده اند باید جايى هم به ديگران بدهد و فقط به فكر اين كه گليم خود را از آب بيرون بكشند، نباشند، بلكه به ديگران كار و زندگى و اميد دهند.[67]

اینگونه است که در صحنه اجتماع گاهی برخی افراد 10 پست و شغل دارند و در مقابل عده ای بیکار هستند، جوانانی که تحصیلات عالیه دارند اما به دلیل اینکه عده ای مشاغل و پست ها را اشغال کرده اند ، بیکار مانده اند.[68]

بی شک  چند شغله بودن افراد در کشور عوارض و مشکلات زیادی را به همراه دارد از جمله اینکه به دلیل رسیدگی ناکافی ، کارها را خراب می کند. و موج بیکاری را افزایش می دهد.[69]

این مساله ناشی از چند چیز می تواند باشد، اینگونه افراد یا می گویند تنها ما لایق هستیم که این امر ناشی از تکبر است و از بدترین صفات به شمار می آید و شیطان نیز به همین دلیل از درگاه خدا رانده شد.[70]

منشا دیگر این مساله نیز حرص ، طمع و انحصار طلبی است که می خواهد همه منافع برای خودش باشد و این امر نیز از بدترین رذائل اخلاقی است .[71]

با این اوصاف دولت باید صحنه فعالیت در کشور  را باز کند تا ديگران هم بهره مند شده و سرگردان و شرمنده نشوند.[72] جای بسی تأسف است که   این فرهنگ بد و نازیبا امروز ه در جامعه ما وجود دارد امیدواریم فکر های ما وسیع تر شود ، مسائل جناحی را کنار بگذاریم و به فکر همه جامعه باشیم و به دستورات و تعالیم انسان ساز دین مبین اسلام عمل کنیم.[73]

 مبادا توجیه گری کنید و مسئله مطالبات مردم را نادیده بگیرید

مردم از بیکاری جوانان خود رنج می برند، جوانان تحصیل کرده بسیاری هستند که مشکل بیکاری دارند، مشکل مردم تعطیل شدن کارخانه ها است، لذا اگر دولت آیین نامه می نویسند باید برای رفع مشکلات معیشتی مردم و بیکاری جوانان باشد، چرا با وجود این که مسأله را می دانند به بیراهه می روند.[74]

دولت بداند مطالبات اقتصادی خاموش نشده و مردم نگران مشکلات اقتصادی هستند و تا این مشکل برطرف نشود، ریشه مشکلات حل نمی‌شود، باید واقعاً برای مردم کار شود؛ مبادا توجیه‌گری کنند و مسئله مطالبات مردم را نادیده بگیرند، واقعیات باید پذیرفته شود و مشکلات مردم  از جمله بیکاری باید رفع شود.[75]

[1] بازاريابى شبكه اى ؛ ص96.

[2] همان ؛ ص94.

[3] خطوط اقتصاد اسلامى ؛ ص24.

[4] همان ؛ ص10.

[5] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج 1 ؛ ص149.

[6] بازاريابى شبكه اى ؛ ص67.

[7] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص483.

[8] همان.

[9] ر. ك: بحارالانوار؛ ج 100؛ص 9؛ ح 38.

[10] دائرة المعارف فقه مقارن، ج 2، ص 484.

[11] كافى؛ ج 5؛ ص 85؛ ح 4.

[12] دائرة المعارف فقه مقارن، ج 2، ص 484.

[13]  بحارالانوار؛ ج 100؛ ص 65؛ ح 10.

[14] دائرة المعارف فقه مقارن، ج 2، ص: 484.

[15]  «ان اللَّه تعالى ليبغض العبد النوام، ان اللَّه ليبغض العبد الفارغ»،«وسائل الشيعه؛ ج 17 ؛ ص 58 ؛ ح 21972 ».

[16] خطوط اقتصاد اسلامى ؛ ص27.

[17]  «ملعون من القى كله عن الناس»، « وسائل الشيعه؛ ج 12؛ ص 187».

[18] خطوط اقتصاد اسلامى ؛ ص27.

[19] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص28.

[20] آيات ولايت در قرآن ؛ ص434.

[21] اخلاق در قرآن ؛ ج 1 ؛ ص240.

[22] بازاريابى شبكه اى، ص: 95.

[23] سوگندهاى پر بار قرآن ؛ ص488.

[24] مشكات هدايت ؛ ص22.

[25] سوگندهاى پر بار قرآن ؛ ص492.

[26] بازاريابى شبكه اى؛ ص 94.

[27] همان؛ ص 95.

[28] سوگندهاى پر بار قرآن ؛ ص492.

[29] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 11 ؛ ص394.

[30] خطوط اقتصاد اسلامى ؛ ص56.

[31] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار روسای اتاق های بازرگانی و تعاون ایران؛2/12/1395.

[32] همان.

[33] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛17/1/1396.

[34] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛6/11/1395.

[35] همان.

[36] ربا و بانكدارى اسلامى ؛ ص119.

[37] همان.

[38] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ مجتمع فرهنگی ثامن الحجج مشهد ؛14/5/1396.

[39] همان.

[40] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛15/2/1395.

[41] همان.

[42] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع زائران حرم مطهر رضوی؛28/5/1396.

[43] همان.

[44] همان.

[45] همان.

[46] از تو سوال مى كنند(مجموعه سوالات قرآنى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله) ؛ ص143.

[47] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص183.

[48] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع زائران حرم مطهر رضوی؛28/5/1396.

[49] سوگندهاى پر بار قرآن ؛ ص488.

[50] از تو سوال مى كنند(مجموعه سوالات قرآنى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله) ؛ ص172.

[51] همان.

[52] مثالهاى زيباى قرآن ؛ ج 1 ؛ ص167.

[53] همان.

[54] همان.

[55] بازاريابى شبكه اى ؛ ص56.

[56] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع زائران حرم مطهر رضوی؛28/5/1396.

[57] بازاريابى شبكه اى ؛ ص103.

[58] قهرمان توحيد، شرح و تفسير آيات مربوط به حضرت ابراهيم (ع) ؛ ص121.

[59] خطوط اقتصاد اسلامى ؛ ص82.

[60]  بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس جمهور؛1/3/1395.

[61] سوگندهاى پر بار قرآن ؛ ص488.

[62] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی؛5/2/1394.

[63] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع زائران حرم مطهر رضوی؛28/5/1396.

[64] همان.

[65] همان.

[66] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص269.

[67] مشكات هدايت ؛ ص221.

[68] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛28/2/1390.

[69] همان.

[70] همان.

[71] همان.

[72] مشكات هدايت ؛ ص222.

[73] : بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛28/2/1390.

[74] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛8/9/1396.

[75] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛ مسجد امیرالمومنین(ع)قم؛16/10/1396.

/۱۳۲۳/د۱۰۳/ق