اندیشمندی که «نصاب الصبیان» را به انگلیسی، روسی و فرانسه ترجمه کرد

به گزارش خبرگزاری رسا، در حوالی خیابان ایران (عین الدوله / سقاباشی سابق) در محله قدیمی دولت واقع در شهر تهران، کوچه‌ای معروف به نام «فقیه الملک» وجود دارد که کمتر کسی سرگذشت صاحب نام این کوچه را می‌داند. به مناسبت ۱۳ فروردین، شصت و هشتمین سالگشت درگذشت شیخ عباسعلی سحبان مشهور به فقیه الملک، حسین عسکری نویسنده کتاب در دست انتشار «روستازادگان دانشمند» نگاهی انداخته است به زندگی، زمانه و آثار این مدرس روشندل ادبیات و علوم اسلامی در روزگار قاجار و پهلوی که به «فاضل اعمی» و «فاضل سحبان» نیز معروف است.

عسکری نویسنده هفت عنوان کتاب است با عناوین «کتابشناسی ساوجبلاغ»، «نقد دل»، «بیداری دشت کهن»، «علمای مجاهد استان البرز»، «دشتی به وسعت تاریخ»، «کهن دشت» و «روستای ایستا». او همچنین نویسنده حدود صد مدخل در دایره المعارف تشیع است.

همانطور که اشاره شد عسکری کتاب «روستازادگان دانشمند» را نیز در دست انتشار دارد که معرفی ۸۲ نفر از بزرگان و نام آوران روستای نجم آباد است. عسکری همچنین یکی از معدود پژوهشگرانی است که به صورت تخصصی روزی زندگی و اندیشه شیخ هادی نجم آبادی کار کرده است. یادداشت او را در ادامه بخوانید:

شیخ عباسعلی سحبان (۱۲۵۸ - ۱۳۳۱ ش) مشهور به فقیه الملک، فاضل اعمی و فاضل سحبان، مدرس روشندل ادبیات و علوم اسلامی در روزگار قاجار و پهلوی است. او فرزندِ میرزا محمد منشی ساوجبلاغی مشهور به رییس (درگذشت ۱۳۰۶ ق) نخستین منشی دیوان رسایل خاصه قاجار و برادرِ میرزا تقی ساوجبلاغی معروف به دبیر اعلم (درگذشت ۱۳۰۸ ش) شاعر و نویسنده معاصر است.

نام خانوادگی او تا چندین سال برگرفته از نام جدش، «میرزا عبدالکریم ساوجبلاغی» بود که در سال ۱۳۱۴ ش به «سحبان» تغییر یافت. یکی از دو همسرِ فقیه الملک، خانماه (مریم) نجم آبادی فرزند آقا شیخ علی نجم آبادی (درگذشت ۱۲۸۸ ق) است. او در برخی اسناد سجلی برجای مانده از اواخر قاجار، خود را آذربایجانی و اهل روستای نجم آباد از توابع شهرستان نظرآباد واقع در استان البرز معرفی کرده است.

گرچه به هنگام تولد از بینایی محروم بود، اما با تربیت و آموزش پدر و برادر و برادرزاده‌اش (میرزا عزیز الله ساوجبلاغی) در خردسالی قرآن کریم را حفظ کرد. پس از آن به فراگیری دروس ادبیات عرب، منطق و زبان‌های عربی، انگلیسی، روسی، فرانسه و ترکی پرداخت. در نوجوانی به مدرسه عالی سپهسالار (شهید مطهری کنونی) و مدرسه کاظمیه رفت و در شهر تهران نزد میرزا محمد حسن آشتیانی (درگذشت ۱۳۱۹ ق)، سید علی اکبر مجتهد تفرشی (درگذشت ۱۳۲۲ ق)، آیت الله حاج شیخ هادی نجم آبادی (درگذشت ۱۳۲۰ ق)، شیخ عبدالنبی نوری (درگذشت ۱۳۰۳ ش) و میرزا محمد طاهر تنکابنی (درگذشت ۱۳۲۰ ش) شاگردی کرد. او ضمن تدریس در دربار قاجار، در مدارس جدید راه اندازی شده به وسیله میرزا حسن رشدیه تبریزی (درگذشت ۱۳۲۳ ش)، مدرسه مخدرات تأسیس شده به وسیله دره المعالی (درگذشت ۱۳۰۳ ش) و دارالمعلّمات تهران هم به تدریس پرداخت.

دبیر اعلم درباره برادرِ فاضلش چنین سروده است:
فاضل باوفا سلام علیک‌ای تو بحر صفا سلام علیک
دوری آن جناب بر بنده
آنچنان شد که من نیَم زنده
تو به فضل و کمال، چون جانی
هرچه شایسته شد مرا آنی
بُد به ساوجبلاغ فخر از تو
با صفای ضمیر و رأی نکو
حافظی بر کلام خالق من
مدح تو باشد فزون ز سخن
آفرین باد به ذهن وقادت
که برادر تصدقت بادت
دل و جان برادرت به فدا
یادگاری هم از پدر تو مرا
گر همی جان کنم ترا قربان
خجلم بنده از حقارت آن

برگردان منظوم کتاب «قواعد الاحکام» نوشته علامه حلّی و برگردان کتاب «نصاب الصبیان» به زبان‌های انگلیسی، روسی، فرانسه و ترکی از آثار مکتوب فقیه الملک است. در ماه رمضان ۱۳۱۳ ق مظفرالدین شاه (درگذشت ۱۳۲۴ ق) پنجمین پادشاه قاجار پس از تأیید گروهی از علما، طی فرمانی او را به تولیت بقعه امامزاده ابوالحسن واقع در روستای مسکین آباد از توابع شهرستان نظرآباد منصوب کرد.

در یکی از اسناد متعلق به خاندان سحبان، این تولیت از سوی شیخ رضا قلی سنگلجی مشهور به شریعت سنگلجی (درگذشت ۱۳۲۲ ش) و آیت الله سید محمدکاظم عصار تهرانی (درگذشت ۱۳۵۳ ش) هم تأییده شده است. در همین راستا، سندی ۳۶ برگی متعلق به سال ۱۳۱۲ ش وجود دارد که حاکی از دعوای حقوقی فقیه الملک یا میر سید محمد امامزاده (امامی) امام جمعه وقت تهران درباره تولیت بقعه امامزاده ابوالحسن و قنات موقوفه روستای مسکین آباد است.

فقیه الملک در ۱۳ فروردین ۱۳۳۱ در شهر تهران درگذشت و پیکرش در صحن امامزاده عبدالله تهران (مقبره مشیری‌ها) به خاک سپرده شد. یکی از روزنامه‌های آن روزگار به نام «ستاره» در شماره ۲۴ فروردین ۱۳۳۱، خبر درگذشت او را با تیتر «یک ضایعه اسفناک» به آگاهی خوانندگانش رساند. امروزه نوادگان فقیه الملک با نام خانوادگی «سحبان» شناخته می‌شوند. عبدالرضا سحبان مشهور به رضا سحبان (درگذشت ۱۳۵۶ ش) معلّم، شاعر و موسیقدانِ روشندل، نوه او است.

استاد غلامرضا دبیران (درگذشت ۱۳۶۵ ش) شاعر و نویسنده معاصر درباره شیخ عباسعلی سحبان چنین سروده است:
کیست آن کو در عیان از دیده نابیناستی
لیک او را در نهان چشمان بس زیباستی
گر ندیده شمس اندر سینه اش شمسی بزرگ
ور ندیده بحر صدرش علم را دریاستی
شمسی اندر سینه دارد شمس گردون مات او
حبّذا بر سینه‌ای کان شمس را مأواستی
چشم بگشا تا ببینی شمس اندر صدر او
گر نبیند شمس چشمت کی قصور از ماستی
مخزن اسرار حق و حافظ قرآن بود
به به از آن کو به احکام خدا داناستی
گاه نطق و خطبه اش ریزد گهر‌ها از دهان
کیست سحبان در فصاحت شخص بی همتاستی
هر که را نبود چنین توفیق حق باید دهد
این بزرگی در خور آن فاضل اعماستی
بر «دبیران» فرض باشد مدح او گفتن به جان.
چون فقیه الملک او را مهتر و والاستی

منبع: ایبنا