نگاهی به زندگی ۴ بانوی اولین دوره مجلس شورای اسلامی

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، امام خمینی (ره) بار‌ها و بار‌ها بر نقش بانوان در عرصه سیاسی کشور، به ویژه در میدان شرکت آگاهانه در انتخابات و تعیین سرنوشت خویش، تأکید کردند، اما غیر از این نوع حضور سیاسی، حضور بانوان در عرصه‌های اجرایی، قانونگذاری و مدیریتی در نظام جمهوری اسلامی ایران نیز، مورد تأیید بنیانگذار جمهوری اسلامی بود. چنانچه در تاریخ ۱۹ فروردین ۱۳۶۳ ش؛ و در دیدار با بانوان اعضای مکتب‌های اسلامی قم و مسجد جامع نارمک، چنین فرمودند: «همان طور که مرد‌ها باید در امور سیاسی دخالت کنند و جامعه خودشان را حفظ کنند، زن‌ها هم باید دخالت کنند و جامعه را حفظ کنند. زن‌ها هم باید در فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی همدوش مرد‌ها باشند، البته با حفظ آن چیزی که اسلام فرموده است، که بحمدالله امروز در ایران جاری است (۱)».

البته این دیدگاه امام تنها در حدّ شعار نبود، بلکه در عمل هم از حضور سیاسی بانوان حمایت می‌کردند و به قول مرحومه مریم بهروزی دبیرکل جامعه زینب (س): «امام (ره) مطلقاً دید منفی نسبت به فعالیت‌های سیاسی بانوان نداشتند و تازه از آن نیز حمایت می‌کردند (۲)».

حتی خانم بهروزی در خاطراتشان، از حمایت شهید آیت‌الله دکتر بهشتی بعد از حمایت‌های امام (ره) از بانوان، برای حضور در عرصه سیاسی خبر می‌دهد و می‌گوید: «در دوره اول مجلس شورای اسلامی، آیت‌الله بهشتی از من و خانم [گوهرالشریعه]دستغیب و فرشته هاشمی و... دعوت کردند برای انتخابات مجلس آماده شویم و گفتند می‌خواهیم شما را در لیست کاندیدا‌های انتخابات مجلس قرار دهیم. من این دعوت را عادی می‌دانستم، اما خانم دستغیب به دکتر بهشتی گفتند آیا واقعاً لازم است ما به مجلس وارد شویم؟ دکتر بهشتی فرمود بله، حتماً. چون شاید اگر این دوره و در زمان امام عزیز خانم‌ها به مجلس نروند، دیگر هرگز نتوانند وارد مجلس شوند (۳)».

اولین مجلس بعد از انقلاب چگونه شکل گرفت؟

طبق قانون، شورای انقلاب اسلامی بر حسب وظیفه، مأمور برگزاری انتخابات اولین دوره «مجلس شورای اسلامی» بود. به همین دلیل این شورا اندکی بعد از برگزاری انتخابات ریاست جمهوری، زمان برگزاری انتخابات مجلس شورای اسلامی را، جمعه ۲۴ اسفند ۱۳۵۸ ش. اعلام کرد (۴). بعد از ثبت نام و سپس برگزاری اولین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی در تاریخ تعیین شده و با اعلام نتایج این انتخابات در تاریخ دوم فروردین ۱۳۵۹ ش. ۱۹۷ نفر موفق به کسب اکثریت مطلق آرا شدند. یک نفر از آن ۱۹۷ نماینده راه یافته به مجلس، خانم «گوهرالشریعه دستغیب» بود، اما ۱۳۷ نفر از بقیه کاندیدا‌ها که نتوانسته بودند اکثریت مطلق آرا را کسب کنند، باید در مرحله انتخابات میاندوره‌ای مجلس، دوباره خود را نامزد می‌کردند.

به هر روی، اولین دوره مجلس شورای اسلامی، کار خود را در هفتم خرداد ۱۳۵۹ ش. آغاز کرد. از طرف دولت زمان انتخابات میاندوره‌ای مجلس برای تعیین تکلیف ۱۳۷ نماینده باقی‌مانده، ۵ تیر ۱۳۶۰ ش. اعلام شد که در موعد مقرر هم، این انتخابات برگزار شد. در این دوره دو بانوی دیگر، به نام‌های «اعظم علایی طالقانی» و «مریم بهروزی» توانستند رأی اکثریت مردم تهران را، برای ورود به مجلس کسب کنند، ولی به دلیل حوادث گوناگونی که برای نمایندگان اولین دوره مجلس شورای اسلامی اتفاق افتاد، لازم شد که در سه مرحله دیگر، انتخابات میاندوره‌ای برای تکمیل نمایندگان مجلس برگزار شود، زیرا عده‌ای از نمایندگان در حادثه ۷ تیر ۱۳۶۰ ش؛ و در انفجار دفتر حزب جمهوری اسلامی به شهادت رسیدند و عده دیگری هم به دلیل پذیرفتن مسئولیت در دولت و نهاد‌های دیگر، از نمایندگی مجلس انصراف داده بودند. در دوره سوم که در تاریخ ۱۰ مهر ۶۰ برگزار شد، خانم «عاتقه صدیقی» توانست با کسب رأی مردم تهران، به مجلس وارد شود. در نهایت و بعد از برگزاری چهارمین انتخابات میاندوره‌ای مجلس شورای اسلامی، که در تاریخ ۹ آذر ۱۳۶۱ ش. برگزار شد، تعداد کل نمایندگان مجلس به ۲۶۴ نفر رسید (۵). گفتنی است اکثر راه‌یافتگان به این مجلس، از اعضای حزب جمهوری اسلامی بودند. اما چهار بانوی نماینده اولین دوره مجلس شورای اسلامی چه کسانی بودند؟

بانوی نماینده‌ای از خاندان دستغیب

یکی از دو نماینده خانمی‌که در همان مرحله اول و اصلی انتخابات نخستین دوره مجلس شورای اسلامی انتخاب شد، بانو گوهرالشریعه دستغیب بود. ایشان در سال ۱۳۱۴ ش. در شهر شیراز و در خانواده‌ای فاضل و روحانی به دنیا آمد. پدرش سیدعباس از روحانیون برجسته شهر شیراز و امام جماعت مسجد آتشی‌ها، نزدیک به حرم حضرت احمد بن موسی [شاهچراغ](ع) بود. پدر در عین حال که به درس خواندن دخترانش اهمیت بسیار می‌داد، به شدت مراقبت مسائل عقیدتی و حفظ حجاب آنها، در سال‌های رواج بی‌بندوباری پهلوی‌ها بود. خانم دستغیب در سال آخر دبیرستان، با آقای حسن اسدی لاری ازدواج کرد. همسر ایشان، لیسانس حقوق قضایی داشت و در آبادان دبیر بود. از آنجا که همسر ایشان فردی به شدت مذهبی و انقلابی بود، خانم دستغیب را هم به جریانات مبارزه وارد کرد. به ویژه بعد از مهاجرت آن‌ها در سال ۱۳۴۵ ش. به تهران، ارتباط آن‌ها با مبارزان بیشتر هم شد. خانم دستغیب بعد از مهاجرت به تهران با وجود داشتن دو فرزند، در کنکور شرکت کرد و در دانشگاه تهران ادبیات فارسی، قبول شد و لیسانس خود را گرفت. او به دلیل دوستی همسرش با شهید محمدعلی رجایی، همکاری خود را با مدرسه رفاه در سال ۱۳۴۸ ش. آغاز کرد و به تدریس پرداخت. البته از سال ۱۳۵۰ ش. همکاری خود را با مدرسه علایی تحت مدیریت خانم اعظم علایی طالقانی فرزند آیت‌الله سیدمحمود طالقانی هم، آغاز کرد. دستغیب در سال‌های مبارزه، دستگیری و زندانی شدن همسر و دخترش زهرا اسدی را، همراه با اذیت‌های فراوان ساواک در مدرسه رفاه، تحمل کرد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در سال ۱۳۵۸ ش. ایشان در تأسیس دانشگاه تربیت معلم تهران مشارکت داشته و ریاست مرکز تربیت معلم دختران این دانشگاه را، برعهده گرفت (۶). با شروع ثبت نام کاندیدا‌های مجلس شورای اسلامی، خانم دستغیب به پیشنهاد شهید آیت‌الله بهشتی، از طرف حزب جمهوری اسلامی کاندیدا شد و توانست در همان مرحله اول و با کسب ۹۶۰۲۴۹ رأی مردم تهران [کسب ۵۸ درصد آرا]به اولین دوره مجلس شورای اسلامی راه پیدا کند. ایشان بعد از شروع به کار مجلس، فعالیت نمایندگی خود را در کمیسیون آموزش، فرهنگ و تحقیقات مجلس ادامه داد (۷). خانم دستغیب بعد از این مجلس، توانست با کسب آرای مردم در مجلس دوم و سوم شورای اسلامی هم، نماینده مردم تهران باشد.

مدیر مدرسه علایی، نماینده تهران

اعظم علایی طالقانی فرزند سیدمحمود [آیت‌الله طالقانی]متولد ۱۳۲۲ ش. در شهر تهران بود. او از کودکی، هم در نزد پدر علوم دینی خوانده و هم به مدرسه رفته و تا ششم دبستان، تحصیل کرد. وی در سن ۱۳ سالگی، با جوانی معتقد و مذهبی به نام مرتضی اقتصاد ازدواج کرد. در ۱۷ سالگی با وجود داشتن دو فرزند و با تشویق پدر، ابتدا به تحصیل ادامه داد و سپس به تدریس رو آورد. بعد از چند سال تدریس، یک دوره مدیریت گذراند و مدیر مدرسه شد. ایشان در سال ۱۳۵۰ ش. با همیاری دو خواهر دیگرش، یک مدرسه راهنمایی خصوصی تأسیس کرد و نام آن را مدرسه «علایی» گذاشت. جالب است که او در کنار همسرداری و فرزندداری [خداوند در سال‌های تدریس دو فرزند دیگر هم به او عنایت کرد]و تدریس، به ادامه تحصیل پرداخت و توانست وارد دانشگاه تربیت دبیری شود و بعد‌ها لیسانس ادبیات فارسی نیز گرفت. وی در کنار فعالیت‌های فرهنگی، همگام با پدر فعالیت سیاسی هم داشت. اعظم طالقانی در سال ۱۳۵۴ ش. توسط ساواک دستگیر شد و به زندان افتاد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و در دوران حاکمیت دولت موقت، اداره سازمان زنان را به عهده گرفت. اما بعد از پنج ماه، همکاری خود را با دولت موقت قطع کرد و «جامعه زنان مسلمان» را تشکیل داد. وی با شروع انتخابات اولین دوره از مجلس شورای اسلامی، خود را کاندیدای این انتخابات کرد (۸). خانم طالقانی توانست در مرحله اول انتخابات میاندوره‌ای مجلس و با کسب ۱۱۰۸۶۵۳ رأی مردم تهران و با حدنصاب ۵۱ درصد کل آرا، به اولین دوره مجلس شورای اسلامی راه پیدا کند. او برای خدمت در این دوره، وارد کمیسیون اصل ۹۰ شد (۹).

خانم طالقانی بعد از این دوره، با دبیرکلی جامعه زنان انقلاب اسلامی تا پایان عمر [۸ آبان ۱۳۹۸ ش.]به فعالیت‌های سیاسی خود ادامه داد.

نماینده‌ای در کسوت پایه‌گذار هسته‌های مقاومت

«مریم بهروزی» [زعفرانچی]در سال ۱۳۲۴ ش. در تهران به دنیا آمد. از کودکی همراه پدرش «محرمعلی زعفرانچی»، به مجالس مذهبی می‌رفت و علاقه به تحصیل علوم دینی، از همان دوران در وجودش شکل گرفت به طوری که وقتی در سن ۱۶ سالگی قرار شد با طلبه‌ای به نام «ابوالفضل حاجی‌عباسی» ازدواج کند، مهرش تحصیل علوم دینی و آزادی برای خدمت به اسلام تعیین شد! ایشان بعد از سال‌ها تحصیل علوم حوزوی، تدریس احکام، تفسیر و اصول عقاید را برای بانوان آغاز کرد. خانم بهروزی پس از آغاز نهضت امام خمینی (ره)، مبارزه خویش را علیه رژیم پهلوی آغاز کرد، مبارزه‌ای که به زندان رفتنش هم منجر شد. ایشان با ایجاد تشکیلاتی از بانوان مبارز در شهر تهران با عنوان «هسته‌های مقاومت»، به سخنرانی علیه رژیم پهلوی و تبلیغ تفکرات انقلابی پرداخت. این فعالیت‌های مبارزاتی او، البته در نهایت به دستگیری و زندانی شدن مجددش در سال ۵۷ نیز، منجر شد (۱۰).

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل حزب جمهوری اسلامی، به عضویت این حزب درآمد و به فعالیت در شاخه بانوان این تشکل پرداخت. از طریق همین تشکیلات و با پیشنهاد شهید آیت‌الله بهشتی، کاندیدای انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی شد و توانست در مرحله اول انتخابات میاندوره‌ای این مجلس، با کسب ۱۴۰۳۱۱۱ رأی و بیش از ۷۵ درصد آرای شرکت‌کنندگان، به این مجلس راه پیدا کند. ایشان بعد از ورود به مجلس، عضو کمیسیون اصل ۹۰ شد (۱۱). خانم بهروزی بعد از این دوره، تا دوره چهارم توانست رأی مردم تهران را برای حضور در مجلس شورای اسلامی، کسب کند. ایشان با تأسیس حزب «جامعه زینب (س)» تا پایان عمر [۲۹ بهمن ۱۳۹۰ ش.]، به عنوان دبیرکل این حزب به فعالیت‌های سیاسی خود ادامه داد.

شریک زندگی شهید رجایی

عاتقه صدیقی (پوران رجایی) فرزند محمدصادق، در سال ۱۳۲۲ ش؛ و در شهر قزوین به دنیا آمد. تا ششم دبستان درس خواند و در سال ۱۳۴۱ ش؛ و در سن ۲۱ سالگی، با یکی از اقوام پدری خود به نام محمدعلی رجایی [دومین نخست‌وزیر ایران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی]ازدواج کرد و به تهران آمد. در سال‌های مبارزه علیه رژیم پهلوی، در کنار همسرش بود و با بانوان مبارز مسلمان، ارتباط داشت و دستگیری و زندان رفتن همسرش را، با وجود داشتن سه فرزند، بار‌ها و بار‌ها تحمل کرد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، همچنان به خانه‌داری مشغول بود تا اینکه بعد از شهادت همسرش در انفجار دفتر نخست‌وزیری، به پیشنهاد حزب جمهوری اسلامی کاندیدای انتخابات میاندوره‌ای [دوره سوم]مجلس شورای اسلامی از شهر تهران شد. بعد از برگزاری این انتخابات در تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۶۰ ش. با کسب ۱،۸۴۲،۷۴۶ رأی [۸۷ درصد آرا]موفق شد به مجلس راه پیدا کند. ایشان بعد از ورود به مجلس، مسئول رسیدگی به سؤالات و شکایات مردم در کمیسیون اصل ۹۰ شد (۱۲). خانم صدیقی (رجایی) بعد از این مجلس، دو دوره دیگر هم منتخب مردم در مجلس شورای اسلامی بود. پس از سپری شدن این ادوار، وی به کار تدریس و معلمی پرداخت.

چه کسی گفته نماینده شدن زن‌ها خلاف شرع است؟

جالب است بعد از اتمام نخستین دوره از مجلس مجلس شورای اسلامی، عده‌ای از آقایان که مخالف حضور و فعالیت سیاسی بانوان در نهاد قانونگذاری کشور بودند، به دنبال راهی برای نائل شدن به این هدف می‌گشتند! اما با مقابله امام خمینی با تحرکات آنها، زمینه برای ادامه حضور و فعالیت سیاسی بانوان در نظام جمهوری اسلامی مهیاتر شد. خانم بهروزی درباره تلاش‌های آن عده از آقایان و عکس‌العمل امام نسبت به اقدام آنها، در کتاب خاطراتش چنین روایت می‌کند: «در آخر دوره اول مجلس، من و خانم دستغیب از کریدور مجلس عبور می‌کردیم. یکی از آقایان گفت این روز‌ها، روز‌های آخر حضور شما در مجلس است. من فکر کردم منظور روز‌های آخر دوره است. گفتم خب برای شما هم روز‌های آخر است. گفتند نه! برای خانم‌ها روز‌های آخر است، چون قرار است برویم خدمت حضرت امام و از ایشان بخواهیم مانع ورود نمایندگان خانم به مجلس شوند، چون وکالت نوعی قضاوت است و زن نباید قاضی شود چراکه ممکن است در یک رأی‌گیری، با یک رأی که ممکن است رأی یک زن باشد، قانونی تصویب شود یا تصویب نشود! از نظر این عده از آقایان، این خلاف شرع بود و قرار بود خدمت امام بروند و بگویند نماینده شدن خانم‌ها خلاف شرع است. این کار را کردند و امام در جواب فرمودند چه کسی گفته نماینده شدن زن‌ها خلاف شرع است؟ این حرفی که شما می‌زنید، خلاف شرع است! امام در آن موقع، با این دیدگاه‌ها مقابله می‌کردند (۱۳)».

به این ترتیب و با حمایت امام خمینی (ره) و بزرگان نظام جمهوری اسلامی که در رأس آن‌ها شهید آیت‌الله دکتر بهشتی و مقام معظم رهبری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای قرار داشتند، بانوان توانستند به فعالیت در عرصه سیاسی و مدیریتی کشور ادامه دهند.

پی‌نوشت‌ها

۱- صحیفه امام، جلد ۱۸، ص ۴۰۳ و ۴۰۴.
۲- مصاحبه با مریم بهروزی با عنوان «گفت‌وگویی منتشر نشده از مرحومه مریم بهروزی»، روزنامه اعتماد، شماره ۲۹۰۲، مورخ ۳۰ بهمن ۱۳۹۲ ش. ص ۱۱،
۳- امیری، حکیمه، «خاطرات مریم بهروزی»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول ۱۳۹۵ ش. ص ۸۹،
۴- صابری فومنی، کیومرث، «مکاتبات شهید رجایی با بنی‌صدر» - و چگونگی انتخاب اولین نخست‌وزیر جمهوری اسلامی ایران-، سازمان چاپ و انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ چهارم، ۱۳۸۰ ش. ص ۳،
۵- روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، «نگرشی به اولین دوره مجلس شورای اسلامی»، نشر سازمان انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، چاپ اول ۱۳۶۴ ش. ص ۲۱۵،
۶- پازوکی، طیبه، «گوهر صبر» - خاطرات گوهرالشریعه دستغیب-، انتشارات سوره‌مهر، چاپ اول ۱۳۹۸ ش. صفحات ۲۷، ۷۰ تا ۷۲، ۱۱۷ و ۳۹۳،
۷- روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، «نگرشی به اولین دوره مجلس شورای اسلامی»، نشر سازمان انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، چاپ اول ۱۳۶۴ ش. ص ۲۳۴ و ۲۳۵،
۸- فرخزاد، پوران، «دانشنامه زنان فرهنگساز ایران و جهان»، جلد دوم، انتشارات زریاب، چاپ اول ۱۳۷۸ ش. ص ۱۱۸۱،
۹- روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، «نگرشی به اولین دوره مجلس شورای اسلامی»، نشر سازمان انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، چاپ اول ۱۳۶۴ ش. ص ۲۵۲ و ۲۵۳،
۱۰- امیری، حکیمه، «خاطرات مریم بهروزی»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول ۱۳۹۵ ش. ص ۱۵ تا ۱۸ و ۶۰ تا ۶۲،
۱۱- روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، «نگرشی به اولین دوره مجلس شورای اسلامی»، نشر سازمان انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، چاپ اول ۱۳۶۴ ش. ص ۲۲۴ و ۲۲۵،
۱۲- همان، ص ۲۴۸ و ۲۴۹،
۱۳- امیری، حکیمه، «خاطرات مریم بهروزی»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول ۱۳۹۵ ش. ص ۱۳۲