برخی کشور‌ها ۸۰۰ صفحه کارشناسی درباره فضای مجازی دارند ما یک صفحه هم نداریم

به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، بیست‌ و هشتمین قسمت از فصل شانزدهم مجله علوم انسانی «زاویه» با موضوع «زمینه و آثار اجتماعی طرح تنظیم مقررات فضای مجازی» با حضور مصطفی طاهری، نماینده مجلس و عضو هیأت علمی دانشگاه زنجان و باقر انصاری، حقوقدان و عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی شب گذشته ۱۸ اسفندماه به صورت زنده از شبکه چهار سیما پخش شد.

ماهیت فضای مجازی قانون‌گریز است

طاهری در ابتدای این قسمت از مجله علوم انسانی «زاویه» با ابراز خرسندی از این طرح به دلیل آشکار شدن اهمیت و نکات و آسیب‌شناسی پیرامون آن گفت: همه صاحب‌نظران در زمینه فضای مجازی اتفاق نظر دارند که وضعیتی رها و نامشخص دارد و نیازمند تعیین تکلیف حاکمیتی است.

طاهری افزود: رها بودن فضای مجازی از نگاه من دلایلی دارد که طرح مورد بحث تنها به یکی از این دلایل پرداخته است. برخی‌ها ایراد و مشکل فضای مجازی را نبود و یا ناکافی بودن قانون در این حوزه عنوان می‌کنند، اما سوال اینجاست که رها بودن فضای مجازی چقدر به بودن یا نبودن قانون مربوط است و اینکه قانون وجود دارد، اما قانونی بالاتر از آن برای ضمانت اجرای وجود ندارد.

وی ادامه داد: برخی‌ها وجود شورای عالی فضای مجازی را مخل قانون‌گذاری مجلس می‌دانند، چرا که معتقدند شورای نگهبان از تصویب هرگونه قانونی در مجلس که با مصوبات شورای عالی فضای مجازی مغایرت داشته باشد، طبق قانون ۱۱۰ اساسی جلوگیری و مخالفت خواهد کرد. این در حالی است که راه‌اندازی شورای عالی فضای مجازی از سوی رهبری تاکید بر ضرورت ورود به این مبحث دارد، اما مانع ورود قانون‌گذار به آن نیست و دست مجلس را باز گذاشته است به این ترتیب مجلس نمی‌تواند از ورود به این مسئله شانه خالی کند.

وی با انتقاد از نوع برخورد و رویکرد سیاسی به طرح تنظیم مقررات فضای مجازی گفت: تشدید سیاست‌زدگی و تلقی جناحی هم یکی دیگر از دیدگاه‌ها و مشکلات پیش روی این طرح است؛ چرا که بی‌توجه به دانش کارشناسی هرکس، موافقان طرح را در یک دسته سیاسی و مخالفان را در دسته دیگر قرار می‌دهند.

طاهری در پایان این بخش از برنامه گفت: ماهیت فضای مجازی و تنوع آن نیز به خودی خود قانون‌گریزی را برایش فراهم می‌کند و اگر برای چنین گستردگی و قابلیت‌هایی پیش‌بینی‌های لازم صورت نگیرد با مشکل مواجه می‌شویم.

اینترنت دارای معماری خاصی با کنش‌گران اصلی خارجی است

انصاری نیز در ادامه این برنامه گفت: بسیاری از کشورهای دنیا در حوزه فضای مجازی دارای قانون هستند که معمولا بسیار هم با کارشناسی‌های دقیق تنظیم شده است؛ آنچنان که در برخی کشورها بیش از ۸۰۰ صفحه مطالب کارشناسی و تخصصی ارائه شده است؛ در حالی که ما در زمینه فضای مجازی حتی یک صفحه کارشناسی دقیق هم نداریم. به این ترتیب اینکه باید قانون برای فضای مجازی در نظر بگیریم تردیدی نیست، اما اینکه چگونه قانونی و با چه ویژگی‌هایی باید وضع شود مورد بحث است.

این حقوقدان و عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی افزود: یکی از نکاتی که از همان ابتدای ارائه طرح به آن ایراد گرفته شد این است که هیچ یک از سیاست‌های کلی قانون‌گذاری در آن رعایت نمی‌شود. به عنوان مثال در این طرح آمده است که استفاده از فیلترشکن و وی‌پی‌ان ممنوع است اما برای مقامات آزاد است که چنین تبعیضی بسیار مضحک است. یا اینکه در این طرح آمده است قانون باید قابلیت اجرایی داشته باشد.

وی در ادامه با اشاره به مطالب ارائه شده طاهری در بخش اول برنامه گفت: اینترنت دارای معماری خاصی است که باید به آن توجه داشته باشیم چرا که کنش‌گران اصلی آن خارج از کشور هستند و ما جزو بسیار کوچکی از این معماری هستیم.

انصاری افزود: مقایسه‌های بسیار غلطی مدام در مورد فضای مجازی ایران با دیگر کشورها انجام می‌شود، حتی در همین برنامه زاویه بارها گفته شد که مثلا در چین یا ترکیه فلان اقدام در مورد طرح پیش روی مجلس انجام شده است؛در حالی که ما تنها اقدام انجام شده را به تنهایی می‌بینیم، اما باید به دیگر اقدامات پیرامون کلی و جزیی آنها در حوزه فضای مجازی هم توجه داشته باشیم. طرح تنظیم مقررات فضای مجازی می‌خواهد در یک ظرف و کشکول خیلی کلی تمام نیازهای حوزه فضای مجازی اعم از امنیت، حقوق کاربران، صدور و لغو مجوزها، تنظیم خدمات، کنترل فیلترینگ و اجرای هزاران رگلاتور را یکجا داشته باشد.

انصاری در ادامه با اشاره به اینکه طرح مورد بحث می‌خواهد تنظیم‌گر تنظیم‌گران باشد، گفت: مگر شورای عالی فضای مجازی با اختیارات محول شده آن از سوی رهبری که عالی‌ترین مقام کشور است، وجود ندارد، این شورا چه مشکلی دارد که برخی‌ها معتقدند در انجام کارهای خود ناتوان است. در حالی که کمیسیون طرح تنظیم مقررات فضای مجازی سایه‌ای از شورای عالی فضای مجازی است پس چطور یک سایه در حالی‌که اصل ساختمان‌اش در کار خود ناتوان است می‌خواهد بازوی محرک باشد.

وی ادامه داد: مطالعات و اتاق فکرهای بسیاری برای فضای مجازی نیاز است که بسیاری از آنها مستقیما به فضای مجازی مربوط نمی‌شود اما به یاری آن خواهد آمد که اصلا به آن توجه نمی‌شود. متنی که در حوزه فضای مجازی این روزها در مجلس مورد توجه قرار گرفته است هیچ‌یک از پیش‌نیازهای لازم را ندارد. همچنین روش مخفیانه در پی‌گیری آن نیز بسیار غلط است چرا که از صحن علنی آن را به کمیسیونی جداگانه انتقال داده‌ایم تا پنهانی در مورد آن تصمیم گیری کنیم. به عنوان مثال از مرکز پژوهش‌های مجلس با بنده تماس گرفتن تا برای رسیدگی به این موضوع جلسه‌ای نخبگانی داشته باشیم؛ از آنها خواهش کردم تا طرح را پیش از حضور در جلسه به دست من برسانند تا مطالعه و نظراتم را آماده ارائه کنم، که در پاسخ گفتند «طرح محرمانه است و نمی‌توانیم برای شما ارسال کنیم». مضحک‌ترین پاسخ دریافتی بود چرا که طرحی در مجلس تصویب می‌شود و قرار است به صورت قانون اجرا شود اما محرمانه. این چگونه قانونی است که محرمانه تصویب و مجرمانه اجرا می‌شود. مشکل محرمانه بودن طرح این است که حرف قانع‌کننده‌ای برای مردم نداریم و میخواهیم با توسل به زور آن را اجرایی کنیم.

وی در ادامه گفت: در کشورهایی همچون فرانسه یا آمریکا برای بررسی کوچک‌ترین مسائل حقوقی مطالعات بسیاری انجام می‌شود. به عنوان مثال فرانسه برای تصویب قانون در مورد شفافیت الگوریتمی چند سال مطالعه و بررسی کارشناسی تخصصی انجام داده است. در حالی که طرح تنظیم مقررات فضای مجازی کلاف سردرگی است که هر رشته آن را بیرون بکشیم صدها مسئله حل نشده از درون آن بیرون خواهد آمد.

انصاری در پایان این بخش از صحبت‌های خود گفت: ما باید موارد را آرام‌تر با عقل و منطق بیشتر پیش ببریم و میان امنیت سایبری و ستاد کل نیروهای مسلح در این طرح تفکیک قائل شویم چرا که هیچ یک از اینها جایی در طرح مورد نظر ندارند. امنیت سایبری، داده‌های شخصی، مالکیت فکری، مقررات‌گذاری و قواعد و علم آن هر کدام باید جداگانه مورد بررسی قرار گیرد. همچنین تنظیم‌گری باید از هر دو طرف بخش خصوصی و دولتی مورد توجه قرار گیرد، در این صورت است که می‌توانیم به نتیجه‌ و دستاوردی کاربردی و سازنده دست پیدا کنیم.

پیش‌نیاز‌های طرح تنظیم مقررات فضای مجازی نادیده گرفته شده است

طاهری نیز در ادامه این برنامه با بیان اینکه اینترنت جهان خلاصه می‌شود در آمریکا که آن هم در اختیارات نظامی‌های آن قرار دارد، گفت: بی‌شک بحث تنظیم‌گری پیش‌نیازهایی باید داشته باشد و همچنین تنظیم‌گری برای اطمینان از اجرای درست کامل قوانین اجرا می‌شود. از جمله پیش‌نیازهای مورد نظر تعیین تکلیف داده‌ها در فضای مجازی باید قانون متقنی باشد تا حقوق هر فرد را به رسمیت بشناسد و از داده‌های شخصی آن حفاظت کند. مبحث دیگر حفاظت و حمایت از اقشار آسیب‌پذیر در فضای مجازی است. همچنین پیش‌گیری از جرایم سایبری نیز باید قانون قدرتمندی برای آن تصویب شود و راهکاری مشخص برای مردم ارائه کند. مبحث دیگر استنادپذیری ادله الکترونیک است.

وی افزود: یکی دیگر از پیش‌نیازهای این طرح بحث مدیریت داده‌ها و اطلاعات ملی است که کارعمیق در این مورد انجام شده است. بحث بعدی توجه به احکام حکومتی و شورای عالی فضای مجازی است که بالاخره چهارچوب‌هایی تخصصی در این شورا پایه‌ریزی شده است. همچنین بحث موضوع‌شناسی دقیق نیز یکی دیگر از پیش‌نیازهای این طرح است. شناخت تحولات نیز از دیگر مباحث مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
طاهری ادامه داد: باید محورهای مشخصی برای تنظیم‌گری در نظر داشته باشیم تا قانون‌گذار بر اساس آن در مورد درستی یا نادرستی قانون مورد نظر برای تصویب تصمیم بگیرد.

اعتماد مردمی مهمترین موضوع طرح است

طاهری در ادامه با اشاره به اهمیت امنیت سایبری و اعتماد به آن در کشور گفت: کلان فضای مجازی کشور در حوزه‌های مختلف باید در دست وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات باشد. در نتیجه خط‌‌دهی و ریل‌گذاری فضای مجازی دستگاه‌های دولتی باید از سوی این وزارتخانه انجام شود.

طاهری افزود: بحث دیگر مورد نیاز توجه بحث دیپلماسی سایبری است که دچار ضعف در آن هستیم. به عنوان مثال می‌خواهیم با شرکت واتساپ یا اینستاگرام وارد مذاکره شویم سوال اینجاست که چه ظرفیت‌ حقوقی و جایگاهی در وزارت امور خارجه برای رسیدگی به این امور در نظر گرفته شده است.

وی ادامه داد: سهمی که از اقتصاد دیجیتال در قانون دیده شده است چنین است که باید ۱۰ درصد را در افق ۱۴۰۴ و به ۲۰ درصد کل خدمات پایه در مصوبات 66 شورای عالی برسیم که در این طرح و با این الگو تحقق آن میسر نخواهد بود.

این نماینده مجلس گفت: مهمترین مسئله در فضای مجازی به مباحث اجتماعی و اعتماد مردمی است چرا که اولین و ارزشمندترین سرمایه ما در این حوزه اعتماد مردم است. یکی از دلایل عدم پذیرش عضویت بنده در کمیسیون این طرح هم بیش از محتوا به رویه آن مربوط می‌شد که اعتماد مردم را تحت تاثیر قرار می‌داد. به این ترتیب هر طرحی؛ هرچند که در واقعیت و حقیقت وجودی‌اش خوب باشد، منجر به خدشه‌دار شدن اعتماد مردمی به قانون شود خوب نیست پس باید مقدمات لازم آن طرح خوب هم باید به درستی فراهم شود تا نتایج مثبت داشته باشد.

شفاف‌سازی در طرح دیده نشده است

انصاری نیز در ادامه این برنامه گفت: شفاف‌سازی در طرح دیده نشده است و چنین وضعی به سردرگمی کاربران و حتی نهادها و سازمان‌های مربوطه در مواجهه با مسائل مربوط یه فضای مجازی می‌شود.

انصاری در ادامه گفت: هنگامی که می‌گوییم به قانون نیاز داریم باید شفاف و مشخص نیازمندی به قانون را نشان دهیم چرا که هر مشکلی با قانون حل نمی‌شود و اول از همه باید مشکل‌سنجی کنیم و راه‌حل‌های آن را بیابیم و قانون‌های پیشین مربوطه به آن را بررسی کنیم.

این حقوقدان و عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی افزود: مقررات و قوانین در حد این طرح در حوزه فضای مجازی داریم و نیازی به طرح تنظیم مقررات فضای مجازی نداریم. در نتیجه با چنین طرحی سطحی، رویداد تازه‌ای رخ نخواهد داد و حاشیه‌های حاصل از آن تنها هزینه‌هایی را برای همه داشته است. در حالی که مصوبات شورای عالی فضای مجازی در سال ۹۶ همه نکات ذکر شده در طرح تنظیم مقررات فضای مجازی را داراست.

انصاری در ادامه با تاکید بر نیازمندی به مقررات و قانون کارآمد در حوزه فضای مجازی گفت: طرح مورد نظر راه و روش شکست خورده‌ای است که هیچ دستاورد موثری برای دولت و مردم نداشته و نخواهد داشت.

وی افزود: لازم است در حوزه‌های فرهنگی اقدامات اساسی انجام شود. شواری عالی فرهنگی باب امنیتی بودن خود را کنار بگذارد و شفاف باشد. همچنین شورای عالی فضای مجازی نیز امنیتی نباشد چرا که بخش عمده ابعاد و کار این نهادها فرهنگی و اقتصادی است و تنها یک بعد امنیتی دارند در حالی که نهادهای مذکور روی بعد امنیتی خود قفل و متمرکز شده‌اند تا جایی که حتی اعضای آن را بیشتر چهره‌های امنیتی تشکیل می‌دهند. بی‌شک هنگامی که کنار فلان شخص نظامی با توانایی‌ها و اختیایارت نظامی در جلسه‌ای باشیم جرأت مخالف با نظرهایشان را به خود نخواهیم داد در نتیجه خروجی جلسات نهادهای گفته شده به درد نخور خواهد بود.

 موضوع و حوزه فضای مجازی نیاز به کار و رسیدگی دارد

طاهری در ادامه این برنامه در پاسخ به مطالب پایانی ارائه شده انصاری گفت: رویکرد اتهام‌زنی به نهادهای گوانگون و اعضای آن نادرست است و بهتر است یکی از این اعضا در جلسه حضور داشته باشد تا بتواند از رویکرد و نظری که نسبت به آن گفته می‌شود دفاع، توضیح توجیه کند.
وی در جمع‌بندی مباحث مطرح شده خود در این برنامه گفت: موضوع و حوزه فضای مجازی نیاز به کار و رسیدگی دارد. همچنین ارتباط با ذی‌نفعان باید مورد توجه قرار گیرد و گسترده شود. اطلاع رسانی شفاف و ارتباط با افکار عمومی همانند موضوع این برنامه «زاویه» هم خیلی بیشتر باید شود. و در پایان هم باید ثابت قدم باشیم و از تزلزل در کار دوری کنیم.

اول از همه افکار عمومی را متقاعد کنیم

انصاری هم در جمع‌بندی مطال خود در این قسمت از مجله علوم انسانی «زاویه» گفت: طرح تنظیم مقررات فضای مجازی با وضعیت‌فعلی‌اش خیلی به نتیجه‌ای نخواهد رسید. بهتر است تا فعلا هیچ‌کاری انجام نشود و اگر هم کاری می‌خواهیم انجام دهیم اول از همه افکار عمومی را متقاعد کنیم.