شماره ۳۹ فصلنامه علمی «تاریخ و تمدن اسلامی» منتشر شد

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، شماره 39 فصلنامه علمی «تاریخ و تمدن اسلامی» صاحب امتیازی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات با مدیرمسئولی فهیمه مخبر دزفولی و سردبیری یونس فرهمند منتشر شد.

این فصلنامه در 6 مقاله و 182 صفحه منتشر شده و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است:

تأملی درباره اعلام خطبه ای از نهج البلاغه: علاء بن زیاد و عاصم بن زیاد

سید حسن مهدیخانی سروجهانی

چکیده: شریف­ رضی (د 406ﻫ) در یکی از خطبه­ های نهج ­البلاغه از دو نفر به نام ­های علاء بن زیاد حارثی در جایگاه شخصی متمول و عاصم بن زیاد حارثی به عنوان فردی زاهدپیشه نام برده‌است که توسط امام علی(ع) موعظه شده اند. در این مقاله براساس اخبار و گزارش­ های منابع تاریخی، رجالی، حدیثی و ادبی، محتوای خطبه و اشخاص نام­برده در آن بررسی شده ­است. عاصم بن زیاد حارثی و علاء بن زیاد حارثی متمول، هر دو در تاریخ مجهول ­اند. شریف­ رضی، و متقدمین و متأخرین او علاء بن زیاد عدوی زاهد (د 94ﻫ) را با عاصم بن زیاد اشتباه گرفته­ اند؛ هم­چنین شریف ­رضی و برخی به­ اشتباه به جای ربیع بن زیاد از علاء بن زیاد حارثی به عنوان فرد متمول نام برده ­اند. افزون بر این به نظر می­رسد اصل خبر مربوط به حسن بصری باشد، اما در نهج البلاغه و سایر منابع به امام علی(ع) نسبت داده شده‌است.

بازتاب رویکرد دینی- قومی در فتوح نگاری دوره اسلامی: مطالعه ای برپایه فتوح مصر و أخبارها ابن عبدالحکم

محمد تقوی

چکیده: فتوح مصر و أخبارها نگاشته ابن­ عبدالحکم (د 257ﻫ) از نخستین فتوح ­نگاری­ های اسلامی درباره سرزمین های غربی جهان اسلام به‌ویژه مصر است.  قدمت و اصالت کتاب و اقتباس ­های مورخان بعدی از آن، دستیابی به رویکرد و نگرش تاریخی نویسنده در نگارش آن را ضروری می ­سازد. به این مهم در پژوهش حاضر با واکاوی جزءنگرانه برخی از روایت ­های کتاب توجه شده ­است. رویکرد دینی نویسنده، عامل اصلی در گزینش و نقل روایت­ های تاریخی این کتاب بوده‌است. بر همین اساس، عنصر «ایمان» را عامل اصلی کامیابی مسلمانان در فتح مصر در مقابل مادی ­گرایی حاکمان بیزانسی­ می­داند. «عرب ­گرایی» نیز از طریق تأکید نویسنده بر سبک زندگی بدوی عرب، رقابت‌های قبیله ای و ذکر اطلاعات نسب­ شناسی، بر تاریخ ­نگری ابن­ عبدالحکم مؤثر واقع شده‌است.

قلعه های اسماعیلیان در کوره اَرَّجان‌‌: پژوهشی باستان شناختی

حسین سپیدنامه؛ احمد صالحی کاخکی؛ سیدهاشم حسینی؛ ابراهیم رایگانی

چکیده: در منابع تاریخی درباره حضور اسماعیلیان در کوره/ ناحیه ارجان، در جنوب غربی ایران، و به­ ویژه قلاع و استحکامات آنان گزارش­های پراکنده ­ای در دست است. بررسی و مطالعه باستان­ شناختی قلعه­ های منتسب به اسماعیلیان در این ناحیه هدفی است که این مقاله دنبال کرده ­است. استحکامات موجود در این ناحیه، نشان از اهمیت بسیاری از قلاع و دژهای دفاعی طی سده­ های میانه­ اسلامی دارد که تنها با همسنجی آن‌ها با متون تاریخی و مطالعات اکولوژیکی می‌توان به اهمیت و جایگاه آن‌ها پی برد. اسماعیلیان به سبب موقعیت جغرافیایی راهبردی و اهمیت اقتصادی کوره اَرَّجان‌‌ از اوایل قرن پنجم هجری، به این منطقه وارد شدند. براساس متون تاریخی و همسنجی با شواهد باستان ­شناختی، قلاع اسماعیلیان در این شامل قلعه­ های نادر(ناظر)، جلادجان، طنبور و دیرآب بوده که حاکی از حضور پیروان این فرقه در ناحیه ارجان و فعالیت‌های سیاسی- نظامی آن‌ها در این ناحیه به­ ویژه در دوره سلجوقی است.

تاریخ‌نگاری مستوره اردلان در تاریخ الاکراد

بهزاد مفاخری

چکیده: تاریخ الاکراد مستوره اردلان، از جمله آثار در زمینه تاریخ کردستان با موضوع وقایع سیاسی امرای اردلان است که به قلم مستوره کردستانی به نگارش درآمده‌است. در این مقاله تاریخ الاکراد معرفی و رویکرد، روش و بینش مستوره در نگارش آن بررسی شده ­است. بنابر یافته­ ها تاریخ الاکراد در تاریخی دودمانی است و اصول و الگوهای تاریخ­‍­ نگاری سنتی اسلامی-ایرانی را به‌خوبی می‌توان در آن مشاهده کرد. نویسنده، در تحلیل رویدادها، به مشیت الهی معتقد بوده و کمتر به نقش اراده و تدبیر انسان در شکل‌گیری حوادث باور داشته‌است. مستوره همچنین اندکی به تحلیل رویدادها و وقایع پرداخته و در مجموع، به دلیل تفکر مشیت‌گرایانه، بیشتر مورخی تقدیر‌گراست تا عقل‌گرا. سبک نگارش کتاب نیز سبکی ساده، بی پیرایه و ادبی است.

تاریخ‌نگاری شیخ عباس قمی: تاملاتی نقادانه در باره نَفَسُ المَهْموم فی مُصیبَةِ سیّدنا الحُسَیْن المَظْلوم

علی اصغر حسین زاده؛ مهران اسماعیلی؛ عباس میرزائی

چکیده: نَفَسُ المَهْموم فی مُصیبَةِ سیّدنا الحُسَیْن المَظْلوم از مقتل‌هایی است که بیش از دیگر مقتل‌های نگاشته شده در دوره معاصر با اقبال و توجه جامعه شیعی روبه­رو شده­است. شیخ عباس قمی (د 1319ش) در نگارش این کتاب از روش محدثان بهره برده و کوشیده اثر خود را با تکیه بر منابعی که معتبر شمرده به رشته تحریر درآورد. نفس المهموم گام درخور توجهی در جهت پالایش مقتل، از افزوده‌های دوره قاجاری برداشته، اما به نظر می‌رسد این فرایند به تولید روایتی واحد و منسجم از رویداد عاشورا منتهی نشده‌است. مهم‌ترین کاستی‌های نَفَسُ المَهْموم این‌هاست: اتکا و ارجاع بیش از حد به برخی از  مورخان و محدثان بدون نقادی روایت­های ایشان، عدم شناسایی منبع نخست گزارش‌ها، فقدان فرایند راستی‌آزمایی گزارش‌ها، بی‌توجهی به تعارض میان گزارش‌ها، بهره نبردن از علوم دیگر از جمله تاریخ برای ترجیح گزارش‌های متفاوت و نبود انسجام در نتیجه‌گیری و انتخاب گزارش مرجح. در نتیجه خواننده به‌رغم فاصله‌گرفتن از تحریفات دوره‌های متأخر، خود را در میان گزارش­های متعدد و متعارض، رها شده و سرگردان می‌یابد و رأی مشخصی از سوی محدث قمی دریافت نمی‌کند. 

نقش مجادلات کلامی معاصر در بازنمایی سیمای حضرت خدیجه(س)

مجتبی سلطانی احمدی؛ سارا خاتمی؛ مصطفی گوهری فخرآباد

چکیده: اگر چه در گزارش‌های موجود درباره خدیجه(س) روایات اختلافی کمتری نسبت به دیگر شخصیت‌های برجسته صدر اسلام به چشم می‌خورد، اما تأثیر گرایش­های فکری، مذهبی و تحولات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی دوران حیات مؤلفان بر بازنمایی این شخصیت بی‌تأثیر نبوده ­است و شماری از نویسندگان فریقین گاه دیدگاه­های متفاوت و قابل نقدی درباره ایشان مطرح کرده ­اند. مقاله حاضر، در صدد بررسی این­ دیدگاه ­ها مخصوصا آراء نویسنده فقید لبنانی، جعفر مرتضی عاملی در خصوص خدیجه(س) است. در این میان به تأثیر حضور عایشه نه تنها به عنوان همسر پیامبر، بلکه دختر نخستین خلیفه پس از ایشان و جایگاه رفیع وی در میان برخی فرق نیز توجه شده‌است. یافته­ های این پژوهش حاکی از آن است که مؤلفه ­های کلامی نویسندگان شیعی و رقابت­ های آنان با اهل سنت گاه موجب شده‌است تا آن‌ها درباره سن خدیجه(س)، همسران پیشین و فرزندانش، نظرات شاذّی ارائه کنند. در باور آن‌ها کم نشان دادن سن خدیجه(س) و دوشیزه بودن وی هنگام ازدواج با رسول خدا(ص)، ایشان را در جایگاهی رفیع ­تر از عایشه _که در مقام مفاخره با دیگر همسران پیامبر بر این دو موضوع تأکید می­ ورزید_ می­ نشاند.

علاقه مندان جهت کسب اطلاعات بیشتر درباره دوفصلنامه علمی«انسان پژوهی دینی» می توانند به نشانی تهران، انتهای بزرگراه اشرفی اصفهانی، به سمت حصارک، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، ساختمان علوم پایه،طبقه سوم جنوبی،دفتر نشریه تاریخ و تمدن اسلامی با شماره تلفن  44865154-8  یا به نشانی اینترنتی این فصلنامه به آدرس  jhcin.srbiau.ac.ir  مراجعه کنند یا تماس بگیرند.