علامه حسن زاده آملی؛ مجتهدی ذوالفنون و متبحر در حوزه ریاضیات و نجوم دوره اسلامی

به گزارش خبرنگار سرویس سیاسی خبرگزاری رسا، استاد ابوالقاسم رحمانی از محققین و پژوهشگران حوزوی در همایش علامه ذوالفنون که ویژه نکوداشت علامه حسن زاده آملی ظهر امروز در سالن همایش های غدیر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم برگزار شد، به ارائه گزارشی از مقاله علامه حسن زاده آملی در خصوص تعیین سمت قبله مدینه به اعجاز رسول الله پرداخت.

وی در ادامه با اشاره به فراگیری شعبی از ریاضیات (هندسه، مثلثات کروی، هیئت و نجوم) توسط مرحوم علامه حسن زاده آملی از محضر آیت الله شعرانی، افزود: اگر کسی داعیه تحصیل ریاضیات در معنای سنت حوزی را دارد باید 11 اثر را فرا بگیرد که آخرین آنها تحریر المجسطی به قلم خواجه نصیرالدین طوسی است و علامه حسن زاده آملی در محضر علامه شعرانی طی مدت 13 سال آنها را فرا گرفتند. اگر بخواهیم در سده اخیر ایران از سه عالم حوزوی یاد کنیم که پرچمدار علم هیئت و نجوم و برخی دیگر از شعبه های ریاضیات در حوزه های علمیه بوده اند، باید از شیخ حبیب الله ذوالفنون و علامه شعرانی و علامه حسن زاده نام برد.

این محقق علم نجوم ادامه داد: «دروس هیئت و دیگر دروس رشته های ریاضی» در 2 مجلد به زبان فارسی برای آشنایی اولیه با این علم و «دروس معرفه الوقت و القبله» به زبان عربی برای طلاب در مقطع اجتهاد توسط حضرت علامه در حین تدریس آنها نوشته شده است. در مجموع، 40 اثر در حوزه ریاضیات توسط آن عالم ربانی نگاشته شده است که همه آن آثار به طبع نرسیده است.

وی رساله تعیین سمت قبله مدینه مرحوم علامه حسن زاده را حائز اهمیت دانست و اظهار داشت: مرحوم علامه در الصحیفة العسجدیة في آلات «یکی از رسائلشان موسوم به» رصدیة 39 ابزار و آلت رصدی را یاد می کنند و تحقیقات فقهی-نجومی مهمی برای تشخیص قبله و تعیین اوقات نماز در آثارشان ذکر شده است که اهمیت فراوان دارد. روز 7 خرداد و 23 تیر روزهایی است که می توان جهت دقیق قبله را با استفاده از سایه خورشید در وقت ظهر به افق مکه مکرمه تشخیص داد و ترویج این روش خواجه «التذکرة في الهیئة» که برگرفته از کتاب نصیرالدین طوسی است، توسط علامه حسن زاده آملی در بیش از شصت سال پیش در تقاویم نجومی ایشان رخ داده است.

رحمانی در ادامه با بیان اینکه علاوه بر تعیین قبله مدینه منوره به اعجاز رسول الله (ص)، دستورالعمل پیامبر اکرم برای تشخیص ظهر حقیقی را باید از دیگر معجزات نبی مکرم برشمرد، افزود: رسول اکرم 13 سال در مکه و 17 ماه در مدینه به سمت بیت المقدس نماز می خواندند و در مکه طوری نماز اقامه می شد که پشت به کعبه نباشد اما در مدینه چنین امری ممکن نبود؛ در روایت آمده جبرئیل در میانه نماز ظهر پیامبر را به سمت کع به چرخش داد و مسجد بنی سالم از آن روز به مسجد ذوقبلتین شهرت یافت.

وی ادامه داد: بزرگترین معجزه قولی پیامبر اکرم قرآن کریم است و از میان معجزات فعلی نبی اکرم تنها معجزه فعلی موجود قبله مسجد النبی است؛ پس از تغییر قبله به سوی کعبه، به دستور نبی اکرم درب جنوبی مسجدالنبی مسدود شد و حضرت محرابشان (یعنی مکان نمازشان) را در دیوار جنوبی مسجد بنا نهاد که همچنان موجود است این ؛» محرابی علی المیزاب « و خود رسول اکرم فرمود محراب دقیقا رو به ناودان کعبه است و آن حضرت بدون بهره گیری از ابزارهای رصدی این امر را انجام دادند.

این پژوهشگر ادامه داد: منجمین دوره اسلامی مانند ابوریحان بیرونی و صاحب زیج محمدشاهی با محاسبۀ طول و عرض جغرافیایی مکه و مدینه که از مقدمات یکی از روش های تعیین سمت قبله است، تصدیق کردند که جهت محراب این مسجد و نیز قبلۀ مدینه درست است. همچنین به دستور رسول اکرم در جانب غربی مسجد النبی، دیواری در راستای دایره نصف النهار مدینه بنا نهاده شد، تا انعدام سایۀ صبحگاهی آن دیوار وقت ظهر حقیقی را نشان دهد. علاوه بر آن، حضرت رسول با استفاده از سایه عصرگاهی آن دیوار ملاکی را برای پایان وقت فضیلت نماز ظهر و پایان وقت فضیلت نماز عصر بیان فرمودند، بدین صورت که هرگاه سایۀ عصرگاهی این دیوار به اندازۀ ارتفاع دیوار رسید پایان وقت فضیلت نماز ظهر است و هرگاه سایۀ عصرگاهی به دو برابرارتفاع دیوار رسید پایان وقت فضیلت نماز عصر است. این شیوه استفاده نبی اکرم از سایه عصرگاهی دیوار مسجدالنبی که به صورت خطی مماس بر سطح افق و نیز مماس بر دایره ای مفروض است که مرکز این دایره بالای دیوار و شعاعش ارتفاع دیوار است، الگوی رهنمون برخی از نوابغ ریاضیدانان مسلمان همچون حبش حاسب، بتانی و ابوالوفاء بوزجانی شد تا مفهوم تانژانت را که یکی از نسبت های مثلثاتی است، کشف کنند.