پرونده دهه «رکود، عبرت، تجربه» قرار است به بررسی دلایل و ریشه‌های افول شاخص‌های اقتصادی در دهه 90 بپردازد و راهکارهای جبران عقب‌ماندگی‌ها و تعطیلی اقتصاد در این دهه را بررسی کند.
یکی از بخش‌های مهم اقتصاد کشور که در دهه 90 دچار نوساناتی شد و به‌ویژه تحت‌تأثیر عدم برخورد فعال با تحریم و بی‌عملی در قبال خنثی‌سازی تحریم‌ها دچار افول و رکود شد، بخش تجارت خارجی به‌ویژه صادرات بوده است.
صادرات و واردات مهم هستند زیرا با هم تراز تجاری یک کشور را تشکیل می‌دهند که می‌تواند بر سلامت کلی اقتصاد تأثیر بگذارد. در یک اقتصاد سالم، هم واردات و هم صادرات شاهد رشد مستمر هستند، این موضوع معمولاً نشان‌دهنده یک اقتصاد پایدار و قوی است. هنگامی که صادرات و واردات نامتعادل می‌شود، می‌تواند باعث مازاد تجاری یا کسری تجاری شود.
مازاد تجاری زمانی رخ می‌دهد که صادرات یک کشور بیشتر از واردات آن باشد، این بدان معناست که جریان خالص ارز داخلی از بازارهای خارجی وجود دارد. مازاد تجاری معمولاً نشان‌دهنده یک اقتصاد سالم است. کسری تجاری زمانی رخ می‌دهد که واردات یک کشور بیشتر از صادرات آن باشد، این به‌معنای خروج خالص ارز داخلی به بازارهای خارجی است.
وضعیت واردات و صادرات ایران در دهه 90
طبق آمار رسمی گمرک جمهوری اسلامی ارزش تجارت خارجی کشور در بخش‌های صادرات غیرنفتی و واردات از 105.9 میلیارد دلار در سال 1390 با کاهش متوسط سالانه 3.9 درصد، به 73.9 میلیارد دلار در سال 1399 رسیده است، بنابراین طی این دوره ده‌ساله شاهد انقباض در تجارت خارجی کشور بوده‌ایم.
اگرچه در اکثر سال‌های سپری‌شده در دهه 90، تراز تجاری کشور منفی بوده است، اما در سال 95 تقریباً واردات و صادرات کشور برابر شده و در سال 97 میزان صادرات از واردات پیشی گرفته است.
علی‌رغم روند کلی کاهشی تجارت کشور، این متغیر طی دهه اخیر همواره با نوسانات و فراز و فرود‌هایی بسته به نوع تکانه‌ها در سطح بین‌الملل به‌ویژه کاهش و یا افزایش سایه تحریم بر اقتصاد کشور همراه بوده است، همچنین دیگر نکته‌ای که باید به آن اشاره کرد همه‌گیری بیماری کرونا و عدم اقدام مؤثر دولت در قبال این ویروس در سال‌های پایانی دهه 90 بود که تأثیرات قابل‌توجهی بر کاهش حجم صادرات کشور داشته است.
کاهش صادرات نفت در نیمه دوم دهه 90
یکی دیگر از نکاتی که همواره برای اقتصاد نفتی ایران از اهمیت بالایی برخوردار است، حجم صادرات نفت است. اگرچه حرف‌های بسیاری در خصوص علل کاهش صادرات نفت ایران در نیمه دوم دهه 90 قابل ذکر است، اما به‌هرحال افت سنگین کاهش صادرات نفت خصوصاً در سال 97 و 98، به‌شدت بر تورم سال‌های آتی و جهش نرخ ارز تأثیر گذاشت.
همان‌طور که در نمودار زیر مشخص است، تقریباً به‌جز سال‌های 95 و 96 که صادرات نفت ایران به سطح صادراتی نفت در دهه 80 رسیده بود، همواره روند صادرات نفت کشور با کاهش همراه بود.
این کاهش صادرات تا جایی ادامه یافت که صادرات روزی 2 میلیون بشکه نفت در سال‌های قبلی، در سال 98 به مقدار 480 هزار بشکه در روز رسید.
کاهش میزان صادرات نفت ایران که پیامدهای شرطی کردن اقتصاد و گره زدن شریان‌های اصلی و مجاری تنفسی اقتصاد ایران به غرب بود، یکی از درسهای بزرگ دهه 90 برای اقتصاد کشور است. نزول سنگین صادرات نفت ایران، که منجر به کسری بودجه شدیدی در سال‌های 97 و 98 شد، زمینه تورم سنگین سال 1400 را پدید آورد.