مذاکرات صلح خاورمیانه با حضور کارتر در تهران

در دی ماه سال 1356، خاورمیانه در انتظار مذاکراتی بود که شاید وضعیت آن را به‌گونه‌ای دیگر تغییر دهد. سفر جیمی کارتر، رئیس‌جمهوری ایالات متحده آمریکا، و ملک حسین، پادشاه اردن، به تهران، مرکز توجهات دیپلماتیک و رسانه‌ای قرار گرفت. این دیدار، نه‌تنها بازتابی از موقعیت راهبردی ایران در نظام بین‌الملل بود، بلکه تلاش‌های بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای را برای مدیریت بحران خاورمیانه به نمایش گذاشت. در این نوشتار، این رویداد از منظر تئوری‌های روابط بین‌الملل تحلیل می‌شود.

جایگاه ایران در معادلات منطقه‌ای

ایران در اواخر دهه 1350 شمسی، به‌عنوان یکی از ستون‌های اصلی سیاست‌های ایالات متحده در خاورمیانه، نقشی اساسی ایفا می‌کرد. حمایت نظامی، اقتصادی و سیاسی ایالات متحده از ایران، این کشور را به یک قدرت منطقه‌ای تبدیل کرده بود که توانایی میانجی‌گری و اثرگذاری بر تحولات منطقه‌ای را داشت. از منظر تئوری رئالیسم، موقعیت ایران به‌عنوان یک قدرت منطقه‌ای، توازنی میان منافع ایالات متحده، متحدان عرب آن، و حتی رقبایی مانند اتحاد جماهیر شوروی ایجاد می‌کرد. این تئوری تأکید دارد که دولت‌ها در نظام بین‌الملل به دنبال افزایش قدرت خود هستند و ایران در این چارچوب، به‌دنبال حفظ نفوذ در خاورمیانه بود.

ملک حسین، پادشاه اردن، یکی از بازیگران کلیدی در معادلات صلح خاورمیانه بود. با وجود روابط تاریخی و نزدیکی سیاسی با ایالات متحده و ایران، موقعیت جغرافیایی و سیاسی اردن آن را به یکی از نقاط کلیدی در هرگونه مذاکره صلح میان اعراب و اسرائیل تبدیل کرده بود. از منظر تئوری سازه‌انگاری، هویت ملی و باورهای سیاسی ملک حسین نقشی مهم در موضع‌گیری وی داشت. اردن، که بخش بزرگی از خاک خود را در جنگ 1967 به اسرائیل از دست داده بود، در عین حال تلاش می‌کرد تا به‌عنوان میانجی عمل کند و از تبدیل‌شدن به صحنه نزاع‌های بزرگ‌تر جلوگیری کند.

یکی از مهم‌ترین مسائل مطرح در این دیدارها، ابتکار صلح انور سادات، رئیس‌جمهور مصر، بود. سادات با سفر تاریخی خود به اسرائیل، تلاش کرد تا راهی برای پایان‌دادن به دهه‌ها تنش پیدا کند. اما این حرکت از سوی بسیاری از کشورهای عربی، به‌ویژه سوریه و سازمان آزادی‌بخش فلسطین، به‌عنوان خیانت تلقی شد. در این میان، موضع ایران نقشی پیچیده داشت: از یک‌سو حمایت از حقوق فلسطینیان و مخالفت با اشغالگری اسرائیل بخشی از سیاست رسمی ایران بود، و از سوی دیگر، نزدیکی با ایالات متحده و تمایل به حفظ ثبات منطقه‌ای، ایران را به اتخاذ مواضع محتاطانه سوق می‌داد. این رفتار از منظر تئوری رئالیسم تدافعی قابل‌تحلیل است، چرا که ایران تلاش می‌کرد منافع خود را بدون تحریک مستقیم قدرت‌های بزرگ یا همسایگان منطقه‌ای حفظ کند.

در حاشیه سفر کارتر به تهران، ملاقات وی با ملک حسین فرصتی برای هماهنگی سیاست‌های ایالات متحده و اردن در خصوص ابتکار صلح سادات فراهم کرد. کارتر، هرچند تأکید داشت که فشاری بر ملک حسین برای پیوستن به این مذاکرات وارد نمی‌کند، اما به‌وضوح علاقه‌مند بود که حمایت اردن از این روند را جلب کند. از منظر تئوری بازی‌ها، این مذاکرات را می‌توان به‌عنوان یک بازی مذاکره‌ای با مجموع غیرصفر تحلیل کرد، جایی که همه طرفین در صورت همکاری، می‌توانستند به دستاوردهایی دست یابند، اما عدم همکاری می‌توانست به از دست رفتن فرصت‌ها منجر شود.

نتایج این دیدارها نه‌تنها بر روابط دوجانبه ایران با ایالات متحده و اردن، بلکه بر نظم منطقه‌ای نیز تأثیرگذار بود. ملک حسین به‌عنوان یکی از رهبران عرب که روابط نزدیکی با کشورهای غربی و همچنین سوریه داشت، می‌توانست نقشی کلیدی در کاهش تنش‌ها ایفا کند. به‌علاوه، حمایت یا عدم حمایت وی از ابتکار سادات می‌توانست معادلات منطقه‌ای را به‌طور اساسی تغییر دهد. از سوی دیگر، مذاکرات کارتر و شاه در خصوص مسائل انرژی و تسلیحات، بر توانایی ایران در ایفای نقش یک قدرت منطقه‌ای تأثیر داشت.

اهمیت این سفر کارتر به تهران را می‌توان در یادداشت روزنامه اطلاعات نیز مشاهده کرد. این روزنامه با تیتر « دنیا در انتظار مذاکرات مهم کارتر در تهران است» به ارائه جزئیاتی از این دیدار و اهداف و چشم اندازهای آن می‌پردازد:

متن روزنامه:

روزنامه اطلاعات، پنجشنبه 8 دی ماه 2536(1356 شمسی)

ظرف دو سه روز آینده تهران داغ ترین شهر خبر ساز جهان خواهد بود. فردا ملک حسین پادشاه اردن و پسفردا پرزیدنت کارتر رئیس جمهوری امریکا برای مذاکره با شاهنشاه و همچنین گفتگو با یکدیگر وارد تهران خواهد شد.

ایران با هر دو کشور امریکا و اردن روابط دوستانه و بسیار نزدیک دارد. ملک حسین در ملاقاتش با شاهنشاه نظربات خود را درباره تحولات اخیر خاورمیانه و ابتکار صلح سادات با شاهنشاه در میان خواهد گذارد و متقابلا از نظرات شاهنشاه آگاهی خواهد یافت. ایران قبلا بارها اعلام کرده است که خواستار تخلیه مناطق اشغالی اسرائیل و احقاق حقوق حقه مردم فلسطین است.

سفر کارتر

پریزیدنت کارتر که روز شنبه وارد تهران می‌شود امروز در مصاحبه‌ای پیرامون سفر خود به ایران گفت من امیدوارم مذاکرات سازنده‌ای با شاهنشاه داشته باشم.

در مورد سفر پرزیدنت کارتر به تهران باید گفت که رئیس جمهوری امریکا در تهران مذاکراتی را که اخیرا در واشتنگتن با شاهنشاه انجام داد دنبال خواهد کرد. به گزارش خبرگزاری ها مسئله امنیت اقیانوس هند و نقش کشورهای بزرگ در این منطقه تأمین سلاح‌های هسته‌ای مورد نیاز ایران، مسئله نفت و انرژی از جمله مهم‌ترین مسائلی است که در مذاکرات شاهنشاه و پرزیدنت کارتر مطرح خواهد شد.

یک قسمت مهم از برنامه سفر پرزیدنت کارتر به تهران مربوط به مذاکرات جداگانه وی با ملک حسین پادشاه اردن خواهد بود. مهمترین مسئله‌ای که در مذاکرات رهبران امریکا و اردن مطرح می‌شود مسئله صلح خاورمیانه و علاقه‌مندی کارتر به پیوستن ملک حسین به تلاش های صلح سادات است. کارتر امروز گفت من در تهران ملک حسین را برای شرکت در مذاکرات تحت فشار قرار نمی‌دهم ولی مایلم او در مذاکرات صلح شرکت کند. ملک حسین ضمن این که تا کنون در مورد ابتکار سادات روش محتاطانه‌ای همراه با انتظار داشته به سیاست رئیس جمهوری مصر امیدواری زیادی دارد. اگر پریزیدنت کارتر در مذاکرات خصوصی روز یکشنبه خود با ملک حسین بتواند او را به همکاری با سادات راغب تر سازد، یک تحول مهم در منظقه روی داده است. ملک حسین به عنوان یک از رهبران با نفوذ جهان عرب و رهبر کشوری که همواره در جنگ با اسرائیل نقش مهمی داشته و اکنون قسمت بزرگی از خاک آن تحت اشغال اسرائیل قرار دارد می تواند کفه موازنه را در منطقه بسود سادات سنگین تر کند. علاوه بر این ملک حسین با پیوندهای نزدیکی که با حافظ اسد رهبر سوریه دارد می تواند در ترغیب او به پیش گرفتن روش تازه ای در منطقه مؤثر باشد.