زیارت اربعین؛ طلیعه جنبش جهانی علیه استکبار

اشاره: زیارت اربعین تنها یک مناسک مذهبی نیست، بلکه ظهور یک آیهی عظما از ارادهی الهی است که در آن دلهای مؤمنان بر گرد حقیقتی واحد گرد میآیند. در نگاه قرآنی و تفسیر رهبر معظم انقلاب، این پدیدهی میلیونی، نشانگر وحدت امت، زندهبودن پیام عاشورا، و عزم راسخ امت اسلامی برای مقابله با نظام سلطه است؛ در روزگاری که استکبار جهانی در پی روایتسازی تحریفشده از حقیقتهاست، اربعین روایت زندهی ایمان، غیرت و حرکت است؛ نهضتی بیپرچم اما پرقدرت، که مرزهای جغرافیا را در هم میشکند و فریاد «هیهات منا الذلة» را جهانی میکند؛ این راهپیمایی، آغاز جنبشی تمدنی است که با آیات الهی آغاز شده و تا تحقق وعدهی الهی، یعنی وراثت مستضعفان بر زمین، ادامه خواهد یافت.
در همین راستا خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، با حجتالاسلام سید صابر رضائی پژوهشگر حوزه سیاستگذاری فرهنگی درباره ظرفیت تمدنی و ضد استکباری زیارت اربعین گفتوگویی تحلیلی انجام داده است که در ادامه میآید.
رسا ـ آیا زیارت ظرفیت آن را دارد که به یک «جنبش اجتماعی ضد استکباری» تبدیل شود یا نه؟
در پاسخ باید گفت نهتنها این ظرفیت وجود دارد بلکه طبق شواهد عینی، مضامین قرآنی و صراحت بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی، این «تبدیل» هماکنون نیز به وقوع پیوسته است، زیارت اربعین دیگر صرفاً یک آیین عبادی نیست؛ بلکه بهمثابه فیلمی از تحقق عدالتخواهی و وحدت امت اسلامی در متن تاریخ به یک جریان عظیم و زنده بدل شده است.
مبنای این ادعا سخنان رهبر معظم انقلاب در دیدار موکبداران عراقی در تاریخ ۲۷ شهریور ۱۳۹۸ است، ایشان در آن دیدار تعبیری عمیق به کار میبرند و میفرمایند: امام حسین(ع) متعلق به انسانیت است. ما شیعیان افتخار میکنیم که پیرو ایشان هستیم، اما امام حسین(ع) فقط متعلق به ما نیست. مذاهب اسلامی، شیعه و سنی همه زیر پرچم امام حسین(ع) هستند، در این راهپیمایی عظیم حتی کسانی که متدین به اسلام هم نیستند شرکت میکنند و این رشته ادامه خواهد داشت انشاءالله... این یک آیت عُظمایی است که خدای متعال دارد نشان میدهد.»
این تعبیر «آیت عظما» اساس تحلیل است، اگر بپرسیم که آیا این حرکت ظرفیت ضد استکباری دارد یا نه، پاسخ در تحلیل همین واژه نهفته است، رهبر معظم انقلاب میفرمایند: «در روزگاری که دشمنان اسلام و دشمنان امّت اسلامی با انواع و اقسام ابزارها و وسایل با پول، با سیاست، با سلاح علیه امّت اسلامی دارند کار میکنند خداوند متعال ناگهان حادثهی راهپیماییِ اربعین را این جور عظمت میدهد، این جور جلوه میدهد، این آیت عظمای الهی است، این نشانهی ارادهی الهی بر نصرت امّت اسلامی است، این نشان میدهد که ارادهی خدای متعال بر نصرت امّت اسلامی تعلّق گرفته است، این «آیت عظما» نشانهای از ارادهی الهی بر نصرت امت اسلامی است.
رسا ـ چگونه میتوان زیارت اربعین را بر اساس مفاهیم قرآنی بهمثابه «آیه عظمای الهی» در روند تاریخی و اجتماعی امت اسلامی تبیین کرد؟
در قرآن آیه تنها به معنای نشانهای از قدرت خداوند در طبیعت نیست؛ بلکه نشانهای از روندهای تاریخی، اجتماعی و هدایتی هم هست، بهعنوان نمونه، در آیه ۱۰۳ سوره آل عمران آمده است: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ» در پایان آیه این تحول عظیم از دشمنی به برادری و از سقوط به نجات با واژهی «آیه» توصیف میشود، یعنی وحدت امت اسلامی پس از تفرق خود یک آیه الهی است.
حال اگر به وضعیت امروز نگاه کنیم خواهیم دید که در گذشته ایران و عراق دو کشوری بودند که سالها درگیر یک جنگ خونین بودند، این دشمنی میتوانست تا نسلها ادامه یابد اما اکنون به «نعمتِ اخوت» بدل شده است، مردم این دو کشور در سایهی محبت امام حسین(ع) به هم پیوستهاند در کنار هم موکب زدهاند خدمت کردهاند و گام به گام در مسیر زیارت اربعین همراه شدهاند، این اتفاق دقیقاً مصداق همان است که قرآن از آن با تعبیر «آیه» یاد میکند.
یا در دوران هجوم داعش که با حمایت قدرتهای استکباری قصد داشتند منطقه را به ورطهی تکفیر و تفرقه بکشانند همین امت عاشق و حسینی بود که ایستاد و با وحدت آن توطئه را درهم شکست، اکنون اربعین نهتنها یک گردهمایی مذهبی، بلکه تجلی عینی وحدت امت، تالیف قلوب و مقاومت در برابر جبههی استکبار است.
در یک کلام اگر آیه در قرآن به معنای نشانهای از حضور و ارادهی خدا در متن تاریخ است، اربعین نیز آیتی است از ظهور قدرت امت اسلامی در برابر جبههی باطل، این نه یک ظرفیت بالقوه بلکه یک واقعیت بالفعل است؛ واقعیتی که در قالب یک جنبش اجتماعی، جهانی و ضد استکباری رخ نموده است و با قدرت ادامه دارد.
در برههای از زمان توطئههای پیچیده و مرموزی از سوی آمریکا و همپیمانانش منطقه را در آستانه انفجار قرار داده بود، سؤال این است که آیا تنها عراق در آتش فتنه میسوخت یا کل منطقه در معرض شعلههای سوزان استکبار بود؟ اما در این میان به فضل الهی، با برکت تعالیم نورانی اسلام و جانفشانی رزمندگان راه حق این امت از آن آتش سهمگین نجات یافت، این نجات الهی خود نمونهای روشن از آیات خداوندی است؛ آیهای که با نگاه به تحولات جاری منطقه خصوصاً پیوند برادرانه میان ملتهای ایران و عراق و امنیتی که در سایه این برادری پدید آمده درخشش خاصی مییابد، کجا بهتر از اربعین میتواند این تجلی آشکار الهی را در بستر اجتماع انسانی نشان دهد؟ بیتردید، اربعین بهتمام معنا « آیه» است.
نکته نخست این است که اربعین عرصهای بینظیر برای تحقق امنیت و وحدت امت اسلامی است، برادری میان ملتها مصداق همان آیه شریفه است: «فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا» و شکافهای گذشته، یادآور این هشدار است که «فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا». پس اربعین خود آیهای الهی است، چراکه بستری برای همبستگی امت و نجات از شکافهای ویرانگر فراهم میکند.
دوم آنکه اربعین آیینه شکست پروژههای رسانهای و فکری جریانهایی است که میخواستند یاد عاشورا را از حافظه امت پاک کنند، آنان سالها کوشیدند تا شعله محبت امام حسین(ع) را خاموش کنند اما حضور میلیونها عاشق در زیارت اربعین گواهی بر ناکامی آنان است و این نیز جلوهای دیگر از آیات الهی است.
افزون بر این زیارت اربعین فراتر از یک حضور جسمانی در کنار حرم سیدالشهداست، مناسک و اجتماعات پیرامونی این زیارت ظرفیتهای گستردهای در جهت بازسازی امت، تقویت هویت ایمانی و مقابله با طاغوت دارند. به آیه ۲۴ سوره عنکبوت بنگرید: «فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قَالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ فَأَنْجَاهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ» این آیه شکست اراده جمعی کفار برای خاموش کردن نور ولی خدا را یادآور میشود؛ همانگونه که در ماجرای عاشورا و اربعین نقشههای دشمن برای نابودی فرهنگ حسینی به خواست خداوند ناکام ماند.
نکته سوم جایگاه اهلبیت علیهمالسلام بهعنوان « ستارگان هدایت» است «وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهَا فِي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ» امام حسین علیهالسلام در عصر حاضر پرنورترین این اختران است، بنابراین زیارت اربعین که تجلی هدایتگری امام حسین علیهالسلام در تاریکیهای دوران ماست، مصداق بارز آیه هدایت است.
در نگاه رهبر معظم انقلاب زیارت اربعین نهفقط یک پدیده دینی بلکه "آیه عظمای الهی" است، حال باید دید که در ادبیات قرآنی این تعبیر چه معنایی دارد؟ مروری بر آیات قرآن نشان میدهد که "آیه عظمی" در جایی بهکار میرود که نشانهای از قدرت الهی در رویارویی با طاغوتها و دشمنان دین آشکار میشود، در سوره مبارکه طه خداوند درباره مأموریت حضرت موسی علیهالسلام در مواجهه با فرعون میفرماید: «لِنُرِيَكَ مِنْ آيَاتِنَا الْكُبْرَى» یعنی وقتی بندهای مأمور مبارزه با طاغوت میشود آیات خداوند در اوج خود جلوه مینمایند.
با این منطق زیارت اربعین در عصر غلبه استکبار رسانهای و نبرد روایتها آیینهای از همان آیات کبری است، زیرا قدرت امام حسین علیهالسلام در بسیج قلوب و حرکت دادن انسانها دقیقاً همان چیزی است که دشمنان دین را ناتوان ساخته و اراده الهی را متجلی میسازد.
پس در یک جمعبندی میتوان گفت زیارت اربعین در زمان ما نهتنها یک سنت دینی بلکه یک آیه عظمای الهی در عرصه مقابله با طاغوت جهانی است؛ چرا که در این زیارت پیوند امت، شکست اراده دشمن، تجلی هدایت و نقشآفرینی ولایت، همگی یکجا به نمایش درآمدهاند.
رسا ـ با توجه به ابعاد قرآنی و واکنشهای جبهه استکبار نسبت به زیارت اربعین، چگونه میتوان «روایت مؤثر» از این پدیده را بهعنوان یک آیه عظمای الهی سامان داد تا هم سطح معرفتی جامعه ارتقا یابد و هم کارکرد ضد استکباری آن تقویت شود؟
اگر اربعین صرفاً یک حرکت آیینی محدود بود و اثری در تحولات اجتماعی و جریانهای ضد استکباری نداشت دلیلی وجود نداشت که دشمنان اسلام چنین واکنشهایی نسبت به آن از خود نشان دهند اما آنچه میبینیم خلاف این است و همین مسئله خود نشانهای روشن از اثرگذاری عمیق اربعین است.
نخستین استراتژی جبهه باطل در برابر آیات الهی و مصادیق آن «نادیدهانگاری» است، درست همانگونه که قرآن در سوره لقمان (آیه ۷) «وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِ آيَاتُنَا وَلَّى مُسْتَكْبِرًا كَأَنْ لَمْ يَسْمَعْهَا كَأَنَّ فِي أُذُنَيْهِ وَقْرًا فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ» از کسانی یاد میکند که هنگامی که آیات الهی بر آنها تلاوت میشود چنان رویگردان میشوند که گویا اصلاً چیزی نشنیدهاند، دشمنان امروز نیز تلاش میکنند عظمت اربعین را در رسانههای رسمی خود به کلی نادیده بگیرند، در حالی که در شبکههای اجتماعی و رسانههای مردمی بازتاب گستردهای از حضور میلیونی عاشقان اهل بیت در این راهپیمایی دیده میشود، رسانههای وابسته به استکبار سکوتی سنگین پیشه کردهاند. این سکوت رسانهای خود سندی است بر اهمیت و تأثیرگذاری اربعین.
مرحله بعد وقتی استکبار میبیند که این سکوت نتوانسته تأثیرگذار باشد و شعاع اربعین هر سال گسترش مییابد، به «تکذیب» متوسل میشود. شبیه همانگونه که در سوره طه (آیه ۵۶) آمده است: «وَلَقَدْ أَرَيْنَاهُ آيَاتِنَا كُلَّهَا فَكَذَّبَ وَأَبَى» یعنی پس از نشاندادن آیات باز هم انکار کردند، دشمنان با ترفندهایی چون پاییننمایی تعداد زائران، انکار اثرات اجتماعی و سیاسی اربعین و القای اینکه این حرکت چیزی فراتر از یک پیادهروی جمعی نیست سعی دارند حقیقت را بپوشانند.
اما وقتی تکذیب هم بینتیجه میماند گام بعدی جبهه باطل «استهزاء و تمسخر» است، چنانکه قرآن در سوره جاثیه (آیه ۹) میفرماید: «وَإِذَا عَلِمَ مِنْ آيَاتِنَا شَيْئًا اتَّخَذَهَا هُزُوًا» در همین راستا رسانههای استکباری با القاب و برچسبهایی چون «فستیوال غذا» یا «گردش مذهبی» تلاش میکنند جنبههای معنوی، روحانی و انقلابی زیارت اربعین را مسخ کرده و به سطحیترین شکل ممکن نمایش دهند هدف آنها این است که این جریان را از اصالت الهیاش تهی کرده و چهرهای عوامانه و بیریشه از آن بسازند.
یکی دیگر از راهبردهای باطل نفی پیشینه تاریخی و اصالت دینی اربعین است، به عبارتی،با زدن برچسب «دولتساخته» یا «ساختگی بودن این حرکت» قصد دارند این حماسه را از امتداد تاریخی آن در بستر فرهنگ شیعه جدا کنند. چنانکه در سوره یونس (آیه ۷۶) آمده است: «فَلَمَّا جَاءَهُمْ مُوسَى بِآيَاتِنَا بَيِّنَاتٍ قَالُوا مَا هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُفْتَرًى وَمَا سَمِعْنَا بِهَذَا فِي آبَائِنَا الْأَوَّلِينَ»، یعنی میگویند این چیز تازهای است که پیشینیان ما با آن آشنا نبودهاند و از این طریق تلاش میکنند پیوند اربعین را با باورهای اصیل امت قطع کنند.
در مجموع بررسی رفتارهای رسانهای و سیاسی جبهه استکبار در برابر زیارت اربعین بهروشنی نشان میدهد که این حرکت نهتنها یک آیین مذهبی بلکه یک «آیه عظمای الهی» در روزگار ماست، چنانکه رهبر معظم انقلاب نیز تصریح کردند اربعین یک آیت عظمای خداوند است و این عظمت نه صرفاً در عدد و حضور بلکه در کارکردهای هدایتگر، وحدتبخش و ضد استکباری آن متجلی میشود.
همچون آیات کبری که قرآن درباره رسالت حضرت موسی(ع) در مواجهه با فرعون بیان میکند: «لِنُرِيَكَ مِنْ آيَاتِنَا الْكُبْرَى» (طه: ۲۳)، زیارت اربعین نیز در عصر ما نماد رویارویی مؤمنانه با طاغوتهای زمان است و دقیقاً در همان مختصات قرآنی جای میگیرد. آنچه امروز در کربلا و طریق الحسین رخ میدهد نه یک واقعه حاشیهای بلکه یک واقعه تمدنساز و عبرتآموز است که جبهه باطل را به چالش کشیده و نشانهای روشن از فعلیت مبارزه الهی با ظلم و استکبار است.
اگر زیارت اربعین در چنین سطحی از اثرگذاری قرار گرفته و بهعنوان یک پدیده تمدنی تصویر شده پس باید پرسید که راهبردهای جبهه حق در قبال این آیه الهی چه باید باشد؟ یکی از محورهای مهم مسئله «روایت» است که خوشبختانه در سالهای اخیر جبهه انقلاب اسلامی نیز در این حوزه اقدامات قابل توجهی انجام داده است.
در آیات قرآن کریم، یکی از رسالت های انبیاء، «قصهگویی آیات» معرفی شده است: «يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ أَلَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آيَاتِي» (انعام 130)؛ یعنی انبیاء موظف بودند آیات الهی را به زبان قصه و روایت برای مردم تبیین کنند و تحلیل کنند تا ابعاد معرفتی، معنوی و هدایتی آنها برای مخاطب روشن گردد، اما همزمان قرآن نیز به موانعی اشاره دارد که سبب میشود این روایتها در دل برخی مؤثر واقع نشود؛ موانعی چون دلبستگی به دنیا و عقلانیت صرفاً مادی که انسان را از ادراک حقیقت محروم میسازد: « وَغَرَّتْهُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَشَهِدُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ كَانُوا كَافِرِينَ ».
با این حال یکی از ثمرات روایت مؤثر آیات الهی افزایش ایمان، تقویت توکل و استحکام قلوب مؤمنین است: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَانًا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ»( انفال 2) این تأثیر واقعی، نهتنها در سطح فردی بلکه در سطح اجتماعی نیز ظهور پیدا میکند و بهویژه در میدان مبارزه با استکبار به یکی از مبانی اساسی اقتدار درونی جامعه اسلامی بدل میشود.
رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز در بیانات خود تأکید کردهاند که تمام مؤلفههای اقتدار اسلامی مبتنی بر «اقتدار معنوی» است و این اقتدار از ایمان درونی، توکل به خدا و باور به آیات الهی نشأت میگیرد؛ یکی از مهمترین رسالتهای فرهنگی و رسانهای این است که پدیدههایی مانند زیارت اربعین بهعنوان آیات الهی روایت شوند؛ یعنی لایههای معرفتی آنها برای مردم ملموس و قابل فهم گردد.
ایمان به آیات شرط هدایت است. قرآن میفرماید: «إِنَّ الَّذينَ لا يُؤْمِنُونَ بِآياتِ اللَّهِ لا يَهْديهِمُ اللَّهُ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَليمٌ»(نحل 104). پس اگر پدیدهای چون اربعین حقیقتاً آیهای از آیات الهی است باید آن را بهگونهای روایت کنیم که به این ایمان بینجامد و مسیر هدایت را هموار سازد.
رسا ـ با توجه به هشدار قرآن درباره «اقتصادیسازی آیات» و تأکید بر حفظ جنبه هدایتی و مبارزاتی زیارت اربعین، چگونه میتوان از این پدیده عظیم بهعنوان یک آیه الهی در مسیر تقویت ایمان، وحدت و مقاومت امت اسلامی بهره گرفت، بدون آنکه به ابزار سودمحور و انحرافی بدل شود؟
یکی از مخاطرات جدی در این زمینه «اقتصادیسازی آیات» است، گاهی چنین مطرح میشود که آیا نمیتوان راهپیمایی اربعین را به یک منبع درآمد اقتصادی برای کشور میزبان یا دولتها تبدیل کرد؟ اما باید توجه داشت که چنین نگاهی میتواند اثر هدایتی آیه را معکوس کند و آن را به ابزار «صدّ عن سبیل الله» بدل سازد. چنانکه قرآن در سوره توبه هشدار میدهد: «اشْتَرَوْا بِآياتِ اللَّهِ ثَمَناً قَليلاً فَصَدُّوا عَنْ سَبيلِهِ إِنَّهُمْ ساءَ ما کانُوا يَعْمَلُونَ».
بنابراین برای آنکه زیارت اربعین حقیقتاً به آیهای الهی و ابزار مبارزه با طاغوت تبدیل شود باید ویژگیهای آیه بودن را در آن حفظ کنیم. نمونه قرآنی آن داستان حضرت موسی (ع) است که با «آیات» الهی مأمور شد تا در برابر فرعون و فرعونیان قیام کند: «وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَى بِآيَاتِنَا إِلَى فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ فَقَالَ إِنِّي رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِينَ»(زخرف 43) اگر زیارت بهدرستی روایت نشود و از آیه بودن تهی شود نمیتواند آن نقش تمدنی و مبارزاتی را ایفا کند.
در پاسخ به این سؤال که آیا زیارت اربعین میتواند به یک جنبش اجتماعی ضد استکباری تبدیل شود یا نه، باید گفت: بله، نهتنها میتواند، بلکه اکنون به چنین جنبشی بدل شده است، مصداق روشن آن زیارت اربعین است؛ همانگونه که رهبر معظم انقلاب میفرمایند: زیارت اربعین، آیت عُظمای الهی است.
در روزگاری که دشمنان اسلام با همه ابزارهای رسانهای، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی خود در صدد مقابله با اسلام و امت اسلامیاند، خداوند ناگهان پدیدهای مانند راهپیمایی اربعین را پدید میآورد که جلوهای عظیم و بیسابقه از ایمان، اخوت، مقاومت و عزت اسلامی است. این، نشانهای از اراده الهی بر نصرت امت اسلامی است.
مهدی الهی