صدسالگی حوزه؛ از احیای سنت تا افق تمدن اسلامی

اشاره: در آستانه برگزاری مراسم صدسالگی تأسیس حوزه علمیه قم فرصتی گرانبها برای بازخوانی یک میراث تمدنی فراهم آمده است. احیای این حوزه به‌دست آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری صرفاً احیای یک مرکز علمی نبود بلکه آغاز نهضتی بود برای بازتولید علم دینی، احیای هویت شیعی و تمدن‌سازی اسلامی در عصر جدید.

در این صد سال حوزه علمیه قم نه‌تنها به تربیت فقهای برجسته پرداخت بلکه در خط مقدم پاسخ‌گویی به نیازهای معرفتی و اجتماعی امت اسلامی ایستاد. امروز در گام دوم انقلاب رسالت تاریخی حوزه علمیه قم بیش از پیش سنگین است: تولید علوم انسانی اسلامی، ارائه نظام فقهی تمدنی و پرورش نخبگانی که بتوانند پرچم‌دار تحقق جامعه‌پردازی اسلامی باشند. صد سالگی حوزه نه پایان راه بلکه آغاز مرحله‌ای نو از مسئولیت و بلوغ تمدنی آن است.

در همین راستا خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، با حجت الاسلام حسین فخر روحانی مدیر دفتر امور نخبگان و استعدادهای برتر حوزه گفت‌وگویی داشته است که در ادامه تقدیم خوانندگان محترم خواهد شد:

رسا ـ ضمن عرض سلام و خداقوت خدمت حضرتعالی، همانگونه که مستحضرید در آستانه اجلاسیه بزرگ مربوط به یک صد سالگی تأسیس حوزه علمیه قم هستیم. در این رابطه گفتگویی با حضرتعالی خواهیم داشت محور اول در رابطه با چیستی و چرایی احیای حوزه در قم است. به نظر شما احیای حوزه علمیه در قم توسط آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری چه ضرورتی در زمان خود داشت؟

ضمن تشکر از توجه ویژه خبرگزاری رسا به این مقوله مهم باید عرض کنم: احیای حوزه علمیه در قم توسط آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری از اهمیت و ضرورت‌های زیادی برخوردار فراوانی برخوردار بود. اگر بخواهیم به برخی از این ضرورت‌ها اشاره کنیم باید بگوییم:

اولا ایشان به دنبال تأسیس یک مرکز علمی معتبر برای تشیع بودند. همانطور که مستحضرید در آن زمان، حوزه‌های علمیه بقیه شهرها مانند نجف و بغداد تحت تأثیر تحولات سیاسی و اجتماعی قرار گرفته بودند. مرحوم حاج شیخ با تأسیس حوزه علمیه قم، به دنبال ایجاد یک مرکز علمی معتبر و مستقل بود که به دور از این حواشی، بتواند در داخل کشور به تربیت طلاب و علمای جدید بپردازد.

همچنین ایشان به دنبال ظرفیتی برای پاسخ به نیازهای اجتماعی و دینی بودند. با توجه به تحولات اجتماعی و سیاسی آن زمان، نیاز به علمای دینی که بتوانند به مسائل روز پاسخ دهند و به تبیین اصول دین بپردازند، احساس می‌شد. حوزه علمیه قم به عنوان یک نهاد علمی و دینی، این نیاز را برآورده کرد.

نکته دیگر اقدام ایشان، ترویج فقه و اصول در داخل کشور بود. آن طور که از خود ایشان نقل شده است مرحوم آیت الله حائری به دنبال ترویج فقه و اصول اسلامی به شیوه‌ای نوین بودند. ایشان با تأسیس این حوزه، به علمای جوان فرصت دادند تا در زمینه‌های مختلف فقهی و اصولی تحصیل کنند و به تدریس بپردازند و با غور علمی در این دو علم، جایگاه فهم عمیق دین در میان جامعه شکل گرفت.

و شاید مهم ترین بعد اقدام ایشان را بتوان تقویت هویت شیعه قلمداد کرد. در شرایطی که جهان اسلام با چالش‌های مختلفی مواجه بود، احیای حوزه علمیه قم به تقویت هویت شیعه و ترویج معارف اسلامی کمک کرد.

یکی از ثمرات این اقدام تاریخ ساز، پاسخ به چالش‌های مدرنیته بود. با ورود مدرنیته و تغییرات اجتماعی و فرهنگی، حوزه علمیه قم به عنوان یک نهاد علمی و دینی، به بررسی و تحلیل این چالش‌ها پرداخت و سعی کرد تا پاسخ‌های مناسبی ارائه دهد.

به طور کلی باید بگوییم، احیای حوزه علمیه قم توسط آیت الله حائری نه تنها به تقویت علم و دانش دینی کمک کرد، بلکه نقش مهمی در شکل‌گیری و توسعه تفکر شیعه آن هم در این قرن مهم تاریخ ایفا نمود.

رسا ـ ضمن تشکر از پاسخ جامع شما، محور دوم مربوط به دستاوردهای علمی حوزه در یک قرن اخیر است. حوزه علمیه قم در پاسخگویی به نیازهای جدید و مسائل مستحدثه چه موفقیت هایی داشته است؟

پرسش مهمی است. حوزه علمیه قم در یک قرن اخیر دستاوردهای علمی و فکری قابل توجهی داشته که به ویژه در راستای پاسخگویی به مسائل مستحدثه و چالش‌های جدید اجتماعی، فرهنگی و سیاسی، این ها مؤثر بوده اند.

شاید شاخص ترین آن ها توسعه فقه و اصول بود. حوزه علمیه قم به تولید و توسعه ی متون فقهی و اصولی پرداخته است که مشخصاً به بررسی مسائل جدید و مستحدثه می‌پردازند. این متون به علمای جوان کمک کرده‌اند تا با سهولت بیشتری با روش‌های نوین فقهی آشنا شوند و بتوانند به مسائل روز پاسخ دهند.

دوم تأسیس مراکز پژوهشی بوده است. تأسیس مراکز پژوهشی و علمی در قم که حتی نظیر و بدیل آن در بزرگترین حوزه‌های علمی نجف و کربلا هم دیده نشده است و کاملا بدیع می نماید. این مؤسسه‌های تحقیقاتی و دانشگاه‌های اسلامی، به تولید علم و پژوهش در زمینه‌های مختلف دینی و اجتماعی کمک قابل توجهی کرده اند که اهل فن می دانند بدون آن ها این چنین تولید علم و جابجایی مرز دانش ممکن نبوده است.

دیگر دستاورد مهم این اقدام، تربیت علمای متعهد و متخصص بوده است. حوزه علمیه قم به تربیت علمای متعهد و متخصص در زمینه‌های مختلف فقه، کلام، فلسفه و علوم انسانی پرداخته است که توانسته‌اند به عنوان مشاوران و کارشناسان در مسائل اجتماعی و سیاسی فعالیت کنند و تمدن سازی نمایند.

دستاورد دیگر تأسیس حوزه، پاسخگویی به چالش‌های اجتماعی بوده است.‌ علمای قم با توجه به تحولات اجتماعی و فرهنگی، به بررسی و تحلیل مسائل جدیدی مانند حقوق بشر، زنان، خانواده، اقتصاد و سیاست پرداخته‌اند و نظرات فقهی و دینی خود را به خوبی ارائه فرموده‌اند.

یکی دیگر از دستاوردهای این اقدام حاج شیخ، توسعه علوم انسانی اسلامی بوده‌است. این غیرقابل انکاری است که حوزه علمیه قم به توسعه علوم انسانی اسلامی پرداخته و تلاش کرده است تا با استفاده از مبانی اسلامی، به مسائل اجتماعی و فرهنگی پاسخ دهد.

از مهم ترین دستاوردهای تأسیس حوزه قم گفتمان‌سازی در عرصه‌های مختلف است. دانش‌آموختگان حوزه علمیه قم با برگزاری همایش‌ها، کنفرانس‌ها و نشست‌های علمی، به گفتمان‌سازی در زمینه‌های مختلف دینی، اجتماعی و سیاسی پرداخته و نظرات خود را در سطح ملی و بین‌المللی مطرح کرده‌اند.

دستاورد دیگری که نباید از آن غافل بود تأثیرگذاری بر سیاست و جامعه است. حوزه علمیه قم در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران، به ویژه در انقلاب اسلامی ۱۳۵۷، نقش مهمی ایفا کرده و توانسته است به عنوان یک نهاد تأثیرگذار در شکل‌گیری سیاست‌های اجتماعی و فرهنگی عمل کند.

این مورد آخر که شاید بتوان از آن به تمدن سازی اسلامی تعبیر کرد شاید مهم ترین دستاورد این اقدام حاج شیخ بوده است. حوزه علمیه قم در تمدن‌سازی و شکل‌گیری تمدن اسلامی معاصر نقش مهمی داشته است به گونه ای که شاید هیچ عامل دیگری در پیدایش این نظم نوین اسلامی حاکم بر جامعه قابل مقایسه با تأسیس حوزه علمیه قم نبوده است.

با این تحلیل که انقلاب اسلامی نتیجه ی اقدام مؤثر حاج شیخ قلمداد می‌شود تمامی برکات این نظام و دستاوردهای این انقلاب را می‌توان به مرحوم حاج شیخ منسوب دانست.

رسا ـ به نکته بسیار مهمی اشاره فرمودید، سؤال مشخص آن است که آیا ساختارهای پژوهشی ایجادشده مانند پژوهشگاه‌ها و موسسات در حوزه علمیه توانسته‌اند به نیازهای فکری انقلاب اسلامی پاسخ دهند؟ تعامل حوزه با دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی کشور در این سال‌ها چگونه بوده است؟

بله همان طور که عرض شد ساختارهای پژوهشی ایجاد شده در حوزه علمیه قم، از جمله پژوهشگاه‌ها و مؤسسات علمی، به طور کلی توانسته‌اند به نیازهای فکری انقلاب اسلامی پاسخ دهند. این نهادها با هدف تولید علم و پژوهش در زمینه‌های مختلف دینی، اجتماعی و فرهنگی تأسیس شده‌اند و در این راستا دستاوردهای قابل توجهی داشته‌اند.

مهمترین آن ها پاسخ به نیازهای فکری انقلاب اسلامی است. در واقع، پژوهشگاه‌ها و مؤسسات علمی در حوزه علمیه قم به تولید متون علمی و پژوهشی در زمینه‌های مختلف فقه، اصول، کلام، فلسفه و علوم انسانی پرداخته‌اند. این متون به تبیین اصول و مبانی فکری انقلاب اسلامی کمک کرده و به نیازهای فکری جامعه پاسخ داده‌اند.

از سوی دیگر این نهادها به بررسی و تحلیل مسائل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی معاصر پرداخته و نظرات فقهی و دینی خود را در این زمینه‌ها ارائه داده‌اند. طبیعتاً این تحلیل‌ها به علمای دین و فعالان اجتماعی کمک کرده تا با چالش‌های جدید، بهتر مواجه شوند.

این نکته هم مهم است که پژوهشگاه‌ها و مؤسسات علمی به تربیت پژوهشگران و نخبگان علمی پرداخته‌اند که توانسته‌اند در زمینه‌های مختلف علمی و اجتماعی فعالیت کنند و به گفتمان‌سازی در این حوزه‌ها بپردازند.

با اندکی بررسی می بینیم در دهه‌های اخیر، تعاملات و همکاری‌های علمی بین حوزه علمیه قم و دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی کشور افزایش یافته است. این همکاری‌ها شامل برگزاری همایش‌ها، کنفرانس‌ها و کارگاه‌های مشترک علمی است که به تبادل اندیشه و تجربیات کمک شایان توجهی کرده است.

طبیعتاً نتیجه این اقدامات توسعه رشته‌های بین‌رشته‌ای با توجه به نیازهای جامعه است. شما می بینید برخی از مؤسسات پژوهشی امروزه در حوزه علمیه به توسعه رشته‌های بین‌رشته‌ای پرداخته‌اند که به بررسی مسائل اجتماعی و فرهنگی از منظر دینی و علمی کمک می‌کند.

یکی دیگه از مهم ترین این موارد، تبادل دانشجو و استاد در برخی موارد، بوده است. در این سال‌ها تبادل دانشجو و استاد بین حوزه و دانشگاه‌ها صورت گرفته است که به تقویت ارتباطات علمی و فرهنگی کمک کرده و به ایجاد یک گفتمان مشترک در زمینه‌های مختلف منجر شده است. شاید سرآمد این موارد را خود شهید مطهری(ره) بدانیم که در ایام سالگرد شهادت ایشان هستیم.

کسانی که اهل فن باشند می دانند که امروزه بسیاری از پروژه‌های پژوهشی به صورت مشترک بین حوزه و دانشگاه‌ها انجام شده است که به تولید علم و دانش در زمینه‌های مختلف کمک کرده و به نیازهای فکری جامعه پاسخ داده است.

به طور کلی، می‌توان گفت که ساختارهای پژوهشی ایجاد شده در حوزه علمیه قم توانسته‌اند به نیازهای فکری انقلاب اسلامی پاسخ دهند و تعاملات بین حوزه و دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی کشور در این سال‌ها به تقویت این روند کمک کرده است. این تعاملات به تبادل اندیشه و تولید علم در زمینه‌های مختلف دینی و اجتماعی منجر شده و به شکل‌گیری یک گفتمان علمی و فرهنگی در جامعه کمک کرده است.

رسا ـ بخش پایانی سؤالات ما در این رابطه مربوط به آینده‌پژوهی حوزه است. حوزه علمیه در گام دوم انقلاب چه مأموریت‌های علمی و پژوهشی ویژه‌ای برعهده دارد؟ چه تحولاتی در نظام آموزشی و پژوهشی حوزه باید صورت گیرد تا حوزه در تراز تمدن نوین اسلامی ایفای نقش کند؟

این مطلب بسیار مهم و حائز اهمیتی است. حوزه علمیه در گام دوم انقلاب اسلامی مأموریت‌های علمی و پژوهشی ویژه‌ای بر عهده دارد که می‌تواند به تحقق اهداف انقلاب و شکل‌گیری تمدن نوین اسلامی کمک کند.

یک بخش آن، مأموریت‌های علمی و پژوهشی حوزه در گام دوم انقلاب است.

اولا باید به تولید علم و دانش متناسب با نیازهای جامعه اشاره کرد. حوزه باید به تولید محتوای علمی و پژوهشی بپردازد که به نیازهای روز جامعه پاسخ دهد. این شامل بررسی مسائل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی از منظر اسلامی و ارائه راهکارهای عملی است.

دوم توسعه فقه معاصر است. حوزه باید به توسعه فقه معاصر و پاسخ به مسائل مستحدثه بپردازد. این شامل بررسی موضوعاتی مانند حقوق بشر، زنان، خانواده، اقتصاد و سیاست در چارچوب فقه اسلامی است.

مورد مهم دیگه تربیت نخبگان علمی و فرهنگی است. حوزه باید بیش از پیش به تربیت نخبگان علمی و فرهنگی بپردازد که بتوانند در عرصه‌های مختلف علمی، اجتماعی و سیاسی فعالیت کنند و به عنوان مشاوران و رهبران فکری جامعه عمل کنند.

بعد مهم دیگر آن گفتمان‌سازی در عرصه‌های مختلف است. حوزه باید به گفتمان‌سازی در زمینه‌های مختلف دینی، اجتماعی و فرهنگی بپردازد و نظرات خود را در سطح ملی و بین‌المللی مطرح کند.

مورد مهم آخر تعامل با نهادهای علمی و پژوهشی است. حوزه باید به تعامل و همکاری با دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی کشور بپردازد تا از تبادل دانش و تجربیات بهره‌مند شود و به تولید علم مشترک کمک کند.

بخش دوم و بسیار مهم، تحولات لازم در نظام آموزشی و پژوهشی حوزه است.

اول بازنگری در برنامه‌های درسی است. برنامه‌های درسی حوزه باید به‌روز و متناسب با نیازهای جامعه و تحولات جهانی بازنگری شود. این شامل اضافه کردن دروس جدید و بین‌رشته‌ای است که به بررسی مسائل معاصر بپردازد.

دوم تقویت پژوهش‌های کاربردی است. حوزه باید به تقویت پژوهش‌های کاربردی و عملی بپردازد که به حل مسائل واقعی جامعه کمک کند. این شامل ایجاد مراکز پژوهشی و آزمایشگاه‌های علمی است.

مورد سوم توسعه فناوری‌های نوین است. حوزه علمیه باید به استفاده از فناوری‌های نوین در آموزش و پژوهش بپردازد. این نکته شامل استفاده از فضای مجازی، نرم‌افزارهای آموزشی و ابزارهای پژوهشی است.

مورد چهارم تربیت اساتید متخصص است. حوزه باید به تربیت اساتید متخصص و متعهد بپردازد که بتوانند به تدریس و پژوهش در زمینه‌های مختلف بپردازند و به تربیت طلاب کمک کنند.

پنجمین موارد ایجاد شبکه‌های علمی است. ایجاد شبکه‌های علمی و پژوهشی بین حوزه و دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی می‌تواند به تبادل دانش و تجربیات کمک کند و به تولید علم مشترک منجر شود.

آخرین مورد آن توجه به مسائل بین‌المللی است. حوزه باید به مسائل بین‌المللی و چالش‌های جهانی توجه کند و به بررسی و تحلیل این مسائل از منظر اسلامی بپردازد.

با انجام این تحولات و تحقق مأموریت‌های علمی و پژوهشی، حوزه علمیه می‌تواند در تراز تمدن نوین اسلامی ایفای نقش کند و به شکل‌گیری یک جامعه متعهد و پیشرفته کمک نماید.