بازگشت به خویشتن؛ بایسته‌های اخلاق اسلامی در جامعه امروز

به گزارش خبرنگار سرویس سیاسی خبرگزاری رسا، «وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ»، آل عمران، 159 «اخلاق آن هوای لطیفی است که در جامعه‏ی بشری اگر وجود داشت، انسانها می‏توانند با تنفس او زندگی سالمی داشته باشند. اخلاق که نبود، بی‏اخلاقی وقتی حاکم شد، زندگی سخت خواهد شد؛ فضا تنگ خواهد شد؛ قدرت تنفس سالم از انسان گرفته خواهد شد»مقام معظم رهبری 29/4/1388

آمارها و شواهد موجود در دستگاه قضایی، به ویژه در زمینه جرائم مرتبط با زبان، مانند افترا، تهمت، فحاشی و بدگویی، نشراکاذیب، زنگ هشداری تکان‌دهنده را به صدا درمی‌آورد.

سخنان نسنجیده، اتهامات بی‌اساس، شایعه‌پراکنی و دشنام، نه تنها روابط میان افراد را خدشه‌دار می‌سازد، بلکه اعتماد عمومی را از بین می‌برد و فضای جامعه را مسموم می‌کند. این پدیده‌ها، بیش از هر چیز، نشان از غفلت از اصول اخلاقی و فراموشی آموزه‌های دینی دارد که همواره بر حفظ کرامت انسانی و پرهیز از آزار زبانی تأکید داشته‌اند. این یادداشت در پی آن است تا با تکیه بر آموزه‌های غنی اسلام، ضرورت و اهمیت بازنگری و ارتقاء فرهنگ اخلاقی در جامعه را تبیین کرده و راهکارهای عملی در این راستا ارائه دهد.

اسلام، به عنوان دین فطرت و هدایت، اخلاق و تزکیه نفس را ستون فقرات سعادت دنیا و آخرت می‌داند. خداوند متعال در سوره شمس، آیه نهم، می‌فرماید: “قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا” این آیه، رستگاری و فلاح را منوط به تزکیه نفس دانسته و بر نقش حیاتی آن در رسیدن به کمال و سعادت تأکید می‌کند.  در جای دیگر، خداوند خطاب به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: «وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ" سوره قلم، آیه ۴. این آیه، پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) را اسوه کامل اخلاق معرفی می‌کند و مسلمانان را به پیروی از سیره ایشان فرا می‌خواند.

روایات معتبر از پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) وائمه معصومین (علیهم السلام) نیز گواه روشنی براهمیت اخلاق نیکو و پاداش عظیم آن است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند: “إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ” بحارالانوار، ج ۱۶، ص ۲۱۰- این حدیث شریف، هدف اصلی رسالت انبیاء را گسترش و تعمیق اخلاق حسنه در میان بشر معرفی می‌کند. همچنین، روایات بی‌شماری بر پاداش سخن نیکو، پرهیز از غیبت و تهمت، تواضع، بردباری، گذشت و سایر فضایل اخلاقی تأکید دارند. به عنوان مثال، امام صادق (علیه السلام): “أَحَبُّ عِبَادِ اللَّهِ إِلَى اللَّهِ أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً”  محبوب‌ترین بندگان خدا نزد خدا، نیکوخوترین آن‌هاست.  امام علی (علیه السلام) ‌فرمودند: «لَا تَقُولُوا مَا لَا تَعْلَمُونَ، بَلْ قُولُوا مَا تَعْلَمُونَ، وَ اِيَّاكُم وَ لِسانَكُم وَ اَن تَقولوا القولَ الفاحِش» (.... زبانتان را از سخن زشت و فحاشی باز دارید). این سخن، تأکیدی بر لزوم راست‌گویی و پرهیز از لغزش‌های زبانی است؛ نهج البلاغه، خطبه ۱۷۵.

تزکیه نفس، فرآیندی مستمر و دشوار است که با شناخت رذایل اخلاقی و تلاش برای زدودن آن‌ها و جایگزینی فضائل، حاصل می‌شود. جامعه‌ای که افراد آن به تزکیه نفس اهمیت می‌دهند، جامعه‌ای سالم، با روابط انسانی قوی و از امنیت روانی بالایی برخوردار خواهد بود وعامل اصلی سعادت دنیا و آخرت انسان محسوب می‌شوند.

خانواده نخستین پایگاه تربیت اخلاقی است . پدر و مادر با الگوسازی عملی، گفت‌وگو درباره فضایل اخلاقی و پرهیز از رفتارهای ناهنجار، نقش مهمی در نهادینه‌سازی ارزش‌ها دارند. مدرسه نیز با ایجاد محیطی اخلاق‌محور، بهره‌گیری ازمعلمان الگو، و گنجاندن مهارت‌های اخلاقی در برنامه درسی، می‌تواند تربیت دینی و اخلاقی را تقویت کند.

در گذشته، ارتباط نزدیک مردم با علماء و جلسات اخلاق موجب نهادینه شدن ارزش‌ها می‌شد. اما امروزه کاهش این تعامل و تسلط رسانه‌های سطحی‌گرا، موجب ضعف در انتقال اخلاق و افزایش بی‌ادبی، پرخاشگری و گسست اجتماعی شده است

پیامدهای منفی این خلأها، خود را در ابعاد مختلف جامعه نشان می‌دهد. افزایش بداخلاقی در روابط اجتماعی، بی‌احترامی به والدین و بزرگان، بی‌توجهی به حقوق دیگران، پرخاشگری کلامی و رفتاری، و کمرنگ شدن حس همدلی و نوع‌دوستی، از جمله این پیامدهاست. جامعه‌ای که در آن اخلاق کمرنگ می‌شود، به تدریج شاهد افزایش تنش‌های اجتماعی، سردی روابط انسانی و از دست رفتن سرمایه اجتماعی خواهد بود. این وضعیت، نیازمند رویکردی نوآورانه و همه‌جانبه برای بازسازی و تقویت زیرساخت‌های اخلاقی جامعه است.

راهکارهای ارتقای اخلاق اسلامی

الف) خودسازی فردی: اصلاح اخلاق از درون فرد و با اراده و تدبر در معارف دینی آغاز می‌شود.

ب) احیای جلسات اخلاق با رویکرد نو: اساتید اخلاق با بهره‌گیری از زبان روز و پاسخ‌گویی به نیازهای نسل جدید نقش کلیدی دارند.

ج) نقش‌آفرینی رسانه‌ها: تولید محتوای جذاب، عمیق و بصیرت‌بخش در رسانه‌های دیداری و نوشتاری برای ترویج اخلاق لازم است.

د) الگوگیری از سبک زندگی شهدا: شهدا با سیره‌ای مملو از صداقت، تواضع، ایثار، ولایتمداری و معنویت، الگوهایی عملی برای بازسازی اخلاق اجتماعی‌اند.

خلأهای اخلاقی که در جامعه شاهد آن هستیم، نه تنها ریشه‌های فرهنگی دارد، بلکه نتیجه غفلت از آموزه‌های ناب اسلام و فراموشی الگوهای سعادت‌آفرین است. بازگشت به اخلاق اسلامی، راه رهایی از بحران‌های فرهنگی و اجتماعی امروز است. این مسیر با خودسازی، ترویج معارف دینی، مشارکت خانواده و مدرسه، و احیای الگوهای الهام‌بخش ممکن خواهد شد. تحقق جامعه‌ای اخلاق‌مدار نیازمند عزم ملی، همبستگی فرهنگی و بازاندیشی در سبک زندگی است. 25/4/1404

حجت الاسلام مجتهدزاده عضو بسیج اساتید، مدیران و نخبگان حوزه علمیه قم