نقدی بر تحلیل یک جانبه عباس عبدی درباره نقش روحانیت و افول دینداری

به گزارش سرویس سیاسی خبرگزاری رسا، جناب آقای عباس عبدی در یادداشت «اندکی صریحتر» (روزنامه اعتماد، ۲۵ تیر ۱۴۰۴) به بهانه نقد سخنان آیت الله علم الهدی درباره «جنگ نرم» به نقد کلیت نهاد روحانیت پرداخته است. هرچند یادداشت ایشان حاوی نکات قابل تأملی است که باید در تحلیل وضعیت دین داری در ایران کنونی به آنها توجه کرد اما رویکرد اصلی آن از منظر علمی و روش شناختی دچار کاستی های جدی است که باید به آنها اشاره شود. این نقد، خود واجد سه ضعف عمده مغالطه آمیز، تاریخ گریز و غیرمسئولانه است که در ادامه به تفصیل بررسی می شود:

۱. تقلیل گرایی جامعه شناختی (جامعه شناسی ساده انگارانه)

نقد: تحلیل جناب عبدی تمامی عوامل پیچیده مؤثر بر تحولات دینداری در ایران – شامل جنگ روانی سازمان یافته دشمن، تحریم های فرهنگی، تأثیر شبکه های ماهواره ای و جهانی شدن سبک زندگی – را صرفاً به «عملکرد روحانیت» تقلیل می دهد. این نگاه، غفلت آشکار از داده های میدانی است. به عنوان مثال، پژوهشهای معتبر مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) در سال ۱۴۰۲ نشان میدهد ۷۲٪ از جوانان ایرانی، تأثیر فضای مجازیِ هدایت شده توسط دشمن را عامل اصلی گسست از سنتهای دینی می دانند. نادیده گرفتن چنین شواهدی، تحلیل را از چارچوب علمی خارج می کند.

۲. تعمیم ناروا و نادیده گیری خدمات (کلی گویی غیرمنصفانه)

نقد: تعمیم عملکرد بخشی از روحانیت به کل این نهاد، مغالطه ترکیب است. روحانیت ایران نهادی بسیار متکثر با بیش از ۲۰۰ هزار عضو است که بخش عمده آن در شهرها و روستاهای محروم، حافظ انسجام اجتماعی و امنیت روانی جامعه اند. مطالعات میدانی نشان می دهد حضور این روحانیون در بحرانهایی مانند سیل، زلزله یا همه گیری کرونا، جلوگیری از فروپاشی پیوندهای اجتماعی را در پی داشته است. همچنین، سخنان رهبر معظم انقلاب اسلامی که همواره بر حقوق مردم، مبارزه با فساد و عدالت تأکید دارد، نمونهای عینی از گفتمان اقناعی و غیر فاسد در بالاترین سطوح است که عامداً نادیده گرفته شده است.

۳. پارادوکس در تبیین مسئولیت (دوگانگی معیار)

نقد: جناب عبدی مدعی است افول دینداری و معنویت به روحانیت می دهد و نقش جنگ نرم را نادیده می گیرد اما در تحلیل افول اقتصادی دوران اصلاحات صرفاً تحریم های دشمن را عامل اصلی دانسته و از نقد عملکرد مدیریتی آن دولت خودداری کرد. این دوگانگی معیار در ارزیابی مسئولیت ها، نشان دهنده جهت گیری سیاسی و فاقد انسجام علمی است. یک نظریه پرداز منصف باید در تحلیل پدیده های اجتماعی از معیارهای ثابت استفاده کند.

۴. مغالطه در تعریف «مردمسالاری دینی» (خلط مبانی)

نقد: ادعای جناب عبدی که «نظام باید صرفاً بازتاب خواست مردم باشد، بی اعتنا به ایمان یا بی ایمانی آنان» مغالطه مفهومی آشکاری است. این گزاره با مبانی جمهوری اسلامی که در اصل ۵۶ قانون اساسی تصریح می کند: «حاکمیت مطلق بر جهان و انسان از آن خداست»، در تعارض مستقیم قرار دارد. نظام ایران «مردمسالاری دینی» است نه لیبرال دموکراسی؛ یعنی حق تعیین سرنوشت مردم در چارچوب احکام الهی تعریف می شود. نادیده گرفتن این تمایز بنیادین، به معنای نفی هویت قانونی و فلسفی نظام است.

۵. گزینش گری در نقد قدرت (جانبداری نظام مند)

نقد: جناب عبدی در یادداشت خود با اشاره به ماجرای «ازگل»، فساد اقتصادی برخی روحانیون را مورد انتقاد قرار میدهد، اما درباره فساد گسترده مدیران غیرروحانی در همان دوره یا ادوار دیگر سکوت می کند. جالب تر آنکه در همان زمان، از پرداخت «حقوق های متناسب با تخصص» به مدیران غیرروحانی دفاع می کرد. این انتقاد گزینشی و فاقد شمولیت، بیش از آنکه علمی باشد، نشان دهنده جهت گیری سیاسی است.

نتیجه: چهار آفت روشنفکری غیرمسئولانه

عباس عبدی با شعار دفاع از مردم، در دام چهار آفت روشنفکری افتاده است:

۱. تاریخ‌گریزی: نادیده گیری مستند نقش جنگ نرم دشمن در تحولات فرهنگی.

۲. گزینش‌گری ایدئولوژیک: تمرکز بر نقد روحانیت و سکوت درباره فساد جریان های همسو.

۳. سکولاریسم پنهان: تقلیل دین به امر خصوصی تحت لوای دموکراسی‌خواهی.

۴. تعمیم ناروا: کلی‌پردازی درباره نهاد روحانیت بر اساس موارد خاص.

از این رو به نظر می رسد که اگر جناب عبدی دغدغه اصلاح دارد، باید از قطبی‌سازی جامعه پرهیز کند و به جای تخریب هویت دینی نظام، به نقدهای سازنده، منصفانه و همه‌جانبه روی آورد. به قول حافظ:

نقد صوفی نه همه صافی بی‌غش باشد

ای بسا خرقه که مستوجب آتش باشد.

نوشتاری از دکتر عبدالوهاب فراتی عضو هیأت علمی گروه سیاست پژوهشگاه