از F-۲۲ تا J-۲۰: نگاهی به جنگنده‌های پیشرفته جهان و آینده نبردهای هوایی

پس از جنگ ۷ روزه میان هند و پاکستان و جنگ ۱۲ روزه میان رژیم صهیونی و ایران، یکی از مسایل محوری مورد بحث در محافل نظامی و امنیتی در دنیا، مساله‌ی تفوّق هوایی و نقش آن در موازنه‌ی طرفین نبرد، بوده است.

در پیوند با همین موضوع، مارشال بازنشسته نیروی هوایی هند، آنیل چوپرا، که سابقا مدیرکل مرکز مطالعات نیروی هوایی در دهلی نو بود، در مقاله‌ای در وبگاه راشا تودی، به مبحث جنگنده‌های نسل پنجم و ششم و نیاز کشور هند به نوسازی ناوگان هوایی خود از طریق عطف توجه به سیستم‌های هوایی شرقی(به ویژه روسی) پرداخته است.

از آن‌جا که بحث حفاظت از حریم هوایی کشور(به عنوان مکمل توان موشکی و سیستم‌های دفاع موشکی زمین‌پایه) موضوع روز و عاجل کشور ما نیز هست و بسیاری از موضوعات مطروحه در این مقاله، تا حدی برای ایران هم صدق می کند، مشرق آن را ترجمه و بازنشر می کند.

برتری هوایی در خطر است: چرا هند باید همین حالا Su-۵۷ را در نظر بگیرد

در حالی که چین قدرت هوایی خود را افزایش می دهد، هند، در حالی که برای توسعه جت نسل پنجم خود در رقابت است، نیم‌نگاهی به پیشرفته‌ترین هواپیماهای جنگی روسیه دارد.

جنگنده اف ۳۵ بی بریتانیایی که نزدیک به چهار هفته پیش در تیروویوانتاپورام در ایالت جنوبی کرالا در هند فرود اضطراری داشت و از آن زمان به بعد گیر افتاده است، سرانجام توسط یک تیم از متخصصان بریتانیایی تعمیر می شود. اگر این تلاش شکست بخورد، اجزا هواپیما از هم جدا و حمل خواهد شد، شبیه آن‌چه درباره یک فروند C-۱۷ گلاب‌مستر انجام گرفت.

اف-۳۵ بریتانیایی که در هند زمینگیر شده است

این حادثه توسط موسسات امنیتی جهانی و هندی به دقت رصد شد و پیچیدگی F-۳۵ و وابستگی آن به تجهیزات و پرسنل تخصصی را برجسته‌تر کرد. جداسازی قطعات F-۳۵ یک فرآیند پیچیده است که شامل ثبت دقیق و پروتکل‌های امنیتی برای جلوگیری از نشت اطلاعات آن است.

بداقبالی F-۳۵ در هند به دلایل مختلفی توجه را به خود جلب کرد. فقط دو ماه قبل، هند و پاکستان درگیر یک درگیری نظامی چهار روزه بودند که اهمیت قدرت هوایی را برجسته کرد. هر دو طرف ادعاهای رقابتی در مورد سرنگونی هواپیماهای یکدیگر داشتند.

اف-۳۵

در میانه‌ی تنش، پاکستان اعلام کرد که از اوت ۲۰۲۵ شروع به خرید حدود ۴۰ جنگنده J-۳۵a نسل پنجم چینی خواهد کرد. گزارش‌ها ادعا می کنند که وزیر خارجه و معاون نخست وزیر، اسحاق دار، در طی سفر پس از آتش‌بس به چین، تدارکات و تامین مالی توافق را نهایی کرده‌اند. با این حال، وزیر دفاع پاکستان، خواجه آصف، نهایی شدن توافق و این گزارش‌ها را به عنوان «حرف‌های ژورنالیستی» رد کرد.

اگر توافق j-۳۵ تحقق یابد، اولین صادرات چین از نوع خود خواهد بود. همچنین می تواند شامل هواپیماهای KJ-۵۰۰ AEW&C و سیستم‌های دفاع موشکی بالستیک HQ-۱۹ باشد. برخی گزارش‌ها نشان می دهند که این بسته تقریبا ۵۰ درصد تخفیف دارد و ارزش آن حدود ۴.۶ میلیارد دلار است.

یک سوال کلیدی باقی می ماند: چگونه یک پاکستان که از نظر مالی در حال مبارزه است، به وام‌های صندوق بین المللی پول وابسته است، چنین خرید گران‌قیمتی را تاب می آورد؟ اگرچه در حال حاضر این قرارداد در فاز حدس و گمان است، صادرات بالقوه J-۳۵ چین یک نقطه عطف برای صنعت دفاعی آن خواهد بود. با این حال، تنها حدود ده فروند از ان تاکنون ساخته شده است، و عرضه آن تازه امسال آغاز می شود. جدول زمانی تحویل قبلی سال ۲۰۲۹ را نشان می دهد.

J-۳۵A

اگر پاکستان j-۳۵ را به دست آورد، معادله تسلط هوایی شبه قاره را تغییر خواهد داد. این توسعه می تواند هند را تحت فشار قرار دهد تا هم پروژه‌ی هواپیمای جنگی متوسط پیشرفته بومی (AMCA) را که در حال حاضر تحویل ان تا سال ۲۰۳۵ انتظار می رود، تسریع کند و هم یک پلتفرم موقت نسل پنجمی را برای حفظ قدرت هوایی خود تضمین کند-بنابراین بحث در این زمینه بالا گرفته است.

ماجرای جنگنده‌های نسل پنجم چیست؟

هواپیماهای نسل پنجم توسط Boeing f-۲۲ Raptor شرکت لاکهید مارتین در سال ۲۰۰۵ ظهور کردند. آن‌ها برای نبرد شبکه-محور ساخته شده‌اند و دارای شناسایی-پذیری کم با استفاده از مواد پیشرفته و شکل‌دادن هستند و از رادارهای چند منظوره AESA، قابلیت‌های خاص برای رهگیری نشدن و سنسورهای IRST برای آگاهی موقعیت ۳۶۰ درجه استفاده می‌کنند. سیستم الکترونیک(اویونیک) پیشرفته آن به مدارهای یکپارچه و معبرهای داده(data buses) با سرعت بالا متکی است. هدف از این ترکیب، فراهم کردن قابلیت "اولین نگاه، اولین شلیک، اولین کشتن" است.

جت‌های نسل پنجم دارای سیستم های جنگ الکترونیک، ناوبری، ارتباطات، نظارت بر سلامت وسیله نقلیه و انتقال داده‌های فیبر نوری هستند. بردار رانش مانورپذیری را بهبود می بخشد و فواصل تیک-آف و فرود را کوتاه می کند. سوپرکروز این جت‌ها استاندارد است. سطح مقطع راداری در طیف فرکانس گسترده به حداقل می رسد.

سلاح‌های اصلی در غلاف‌های داخلی حمل می شوند. تکنیک‌های شناسایی-گریزی شامل رویکردهای شکل‌دهی ویژه، مواد ترموپلاستیک، استفاده گسترده ساختاری از کامپوزیت‌های پیشرفته، حسگرهای انطباق‌پذیر، پوشش‌های مقاوم در برابر حرارت، شبکه‌های توری با رویت‌پذیری پایین برای پوشش دریچه های ورودی و خنک کننده، کاشی‌های حرارتی بر روی حفره های اگزوز و پوشش مناطق فلزی داخلی و خارجی با مواد و رنگ‌های جذب کننده رادار است.

برخی از آن‌ها بسیار گران هستند: علی‌رغم تولید انبود، اف-۲۲ حدود ۲۲۷ میلیون دلار هزینه دارد و F-۳۵ حدود ۱۰۰ میلیون دلار برای هر واحد.

F-۲۲ Raptor

جنگنده‌های نسل پنجم دیگر شامل Su-۵۷ روسیه و J-۲۰ چین هستند J-۲۰ .از سال ۲۰۱۱ پرواز کرده و در سال ۲۰۱۸ وارد خدمت شده است. چین در حال حاضر نزدیک به ۳۰۰ فروند از ان را در خدمت دارد. J-۳۱ که اکنون J-۳۵ است، برای اولین بار در سال ۲۰۱۲ پرواز کرد و انتظار می رود در سال ۲۰۲۵ وارد خدمت شود

J-۲۰

KF-۲۱ Boramae کره جنوبی که برای نیروهای هوایی کره و اندونزی ساخته شده است، دارای ویژگی‌های پنهان-کاری است، اما در حال حاضر سلاح‌های خارجی را حمل می کند. انتظار می رود که غلاف‌های داخلی سلاح در نسخه KF-۲۱ex به کار گرفته شود. اولین پرواز آن در ژوئیه ۲۰۲۲ بود که تاکنون شش نمونه اولیه ساخته شده است. ورود به خدمت برای سال ۲۰۲۶ برنامه‌ریزی شده است.

KF-۲۱ Boramae

تای کان(TAI Kaan) ترکیه که شرکت Bae Systems به عنوان پیمانکار فرعی در ساخت ان مشارکت دارد، اولین پرواز خود را در فوریه ۲۰۲۴ انجام داد. تنها یک فروند از این هواپیما وجود دارد که انتظار می رود تا سال ۲۰۳۰ به خدمت درآید.

برنامه جهانی جنگ هوایی (GCAP) یک ابتکار انگلیسی-ژاپنی- ایتالیایی، است که هدف آن ساخت یک جنگنده پنهان‌کار نسل ششم تا سال ۲۰۳۵ است. در اروپا داسو، ایرباس و ایندرا سیستما در حال کار بر روی FCAS برای جایگزینی ناوگان رافال و تایفون تا سال ۲۰۴۰ هستند.

هواپیماهای پنهان‌کار و تسلیحات دور-ایستا

درگیری اوکراین و درگیری های اخیر هند و پاکستان ارزش عملیاتی سلاح‌های بلندبردِ دور-ایستا را نشان داده است. استفاده از موشک‌های سری kha روسیه شامل کینژال و اسکندر، R-۳۷M، براهموس هندی-روسی، scalp-eg فرانسوی و Pl-۱۵ چینی همه به دقت تحت رصد قرار گرفته‌اند.

SCALP-EG

در این درگیری‌ها، هواپیماهای متخاصم مجبور شدند از سلاح‌های دور-ایستا هم برای اهداف تهاجمی و هم دفاعی استفاده کنند. دارایی‌های هوایی نیز باید در مسافت‌های بسیار امن مورد استفاده قرار گیرند تا از موشک‌های سطح به هوا با برد بلند اس-۴۰۰ در امان بمانند.

هواپیماهای نسل پنجم پنهان‌کار می توانند به هدف نزدیک‌تر شوند و فاصله‌ دور-ایستایی را به سلاح دوربرد اضافه کنند. این هواپیماهای جنگی می توانند به مرز نزدیک‌تر شوند یا بدون اینکه دیده شوند به قلمرو دشمن نفوذ کنند و بنابراین بار مهمات خود را بر روی اهداف خالی کنند و بدون آسیب برگردند. به همین ترتیب، آن‌ها در درگیری‌های هوایی با توانایی شلیک و فرار بدون دیده شدن، مزیت خواهند داشت.

جنگ هوایی آینده بر محدوده‌ای بسیار فراتر از محدوده بصری (VL-BVR) نبرد و درگیری روی زمین متمرکز خواهد بود. اگرچه سیستم‌های رادار ضد-پنهان‌کاری مانند Nebo-me روسیه، Jy-۲۷v چین و Surya هند در حال ساخت هستند، اما پنهان‌کاری همچنان یک قابلیت برتر است. گزارش شده که بمب افکن‌های B-۲ بدون اینکه شناسایی شوند، وارد فضای هوایی ایران شده اند. روسیه بمب افکن مخفی پاک دا را می سازد؛ چین H-۲۰ را در اختیار دارد. جنگنده‌های نسل ششم مانند F-۴۷ و J-۳۶/J-۵۰ چین نیز در حال توسعه هستند.

برنامه AMCA هند

دهلی نو به طور فعال در حال کار بر روی جت نسل پنجم خود است. «آمکا» هند یک جنگنده پنهان‌کار، چند منظوره، تک صندلی، دو موتور، جنگنده برتری هوایی با حمله زمینی، سرکوب دفاع هوایی دشمن (SEAD) و ماموریت‌های جنگ الکترونیکی (EW) خواهد بود. طراحی شده توسط آژانس توسعه هواپیمای (ADA)، با یک سرمایه‌گذاری مشترک دولتی-خصوصی ساخته خواهد شد. هزینه اولیه ساخت حدود ۲ میلیارد دلار تخمین زده شده است. در مارس ۲۰۲۴، این پروژه از سوی کمیته کابینه هند در زمینه امنیت برای ساخت نمونه اولیه تأیید شد. انتظار می رود تولید انبوه تا سال ۲۰۳۵ آغاز شود.

ساخت AMCA در دو مرحله انجام خواهد شد، AMCA Mk-۱ و AMCA Mk-۲، که به طور عمده در محتوای بومی و ویژگی‌های آینده نگر متفاوت هستند. Mk-۲ بیشتر بر روی پنهان‌کاری، جنگ الکترونیک و رابطه‌ی آینده نگر خلبان-هوش مصنوعی تمرکز خواهد کرد. این نسخه دارای سلاح انرژی هدایت شده (DEW) و موتورهای قوی‌تر هدایت پیشرانه خواهد بود. همچنین شامل فناوری های نسل ششم خواهد شد. این هواپیما روزی جایگزین سوخوی Su-۳۰MKI نیروی هوایی هند خواهد شد.

هدف «سازمان تحقیق و ساخت دفاعی» ( DRDO) وزارت دفاع هند به عنوان پیمانکار پروژه، ساخت نمونه اولیه تا سال ۲۰۲۷، اولین پرواز در سال ۲۰۲۹ و صدور گواهینامه تا سال ۲۰۳۲ است. پنج نمونه اولیه برنامه‌ریزی شده است که هر کدام حدود ۱۲۰ میلیون دلار هزینه دارند که هر کدام با فاصله هشت تا نه ماه از دیگری آماده می شود. نیروی هوایی هند قصد دارد ۱۲۵ هواپیما را خریداری کند.

دولت هنوز یک شریک تولید را نهایی نکرده است. ADA به دلیل "سابقه‌ی تحویل ضعیف" خود، مشارکت بخش خصوصی را بر شرکت هوانوردی هندوستان(HAL)، تولیدکننده دفاعی دولتی، ترجیح می دهد. تلاش ADA برای تغییر شریک تولید با هدف جلوگیری از هرگونه تاخیر بیشتر، به ویژه پس از تعدیل بودجه ساخت و تاخیر در صدور مجوز دولت ایالات متحده برای تولید موتورها است. شریک بخش خصوصی مسئول ساخت، تولید و حفاظت از طول عمر جت خواهد بود.

در ماه مه ۲۰۲۵، وزارت دفاع مدل اجرای AMCA را تأیید کرد. در ماه ژوئن، ADA یک «ابراز تمایل» (EoL) را منتشر کرد که شرکت های دولتی و خصوصی هندی را – به تنهایی یا به صورت کنسرسیوم – دعوت می کرد تا در این پروژه مشارکت کنند. مهلت پیشنهاد ۱۶ آگوست ۲۰۲۵ است. هند همچنین در حال مذاکره با شرکت‌های جهانی برای توسعه مشترک موتور AMCA و به دنبال مالکیت کامل بر مالکیت معنوی آن است.

آیا هند واقعا به یک جنگنده موقت نسل پنجم نیاز دارد؟

اجماع رو به رشد وجود دارد که هند باید موقتا یک هواپیمای نسل پنجم را خریداری کند. با این حال، گزینه ها محدود هستند.

دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا اعلام کرد که آمریکا حاضر است اف ۳۵ را عرضه کند اما به نظر می رسد که هیچ گفتگوی رسمی آغاز نشده است. آمریکا پیش‌تر ترکیه متحد ناتو را رد کرده بود، زیرا مانند هند، آنکارا هم سیستم پدافند هوایی S-۴۰۰ را از روسیه خریداری کرده بود. گزارش شده که S-۴۰۰ دارای سنسورهایی است که قادر به ثبت امضای الکترونیکی F-۳۵ خواهد بود. همچنین، ایالات متحده ترجیح می دهد که هند ابتدا یک هواپیمای نسل چهارم را در رقابت MRFA خریداری کند حتی قبل از این که F-۳۵ به عنوان یک گزینه‌ی روی کاغذ مورد بررسی قرار گیرد. واضح است که ژئوپلیتیک پیچیده‌ای در این مو. ضوع در کار است.

هند همچنان در مورد فشار آمریکا و غیرقابل پیش‌بینی‌بودن ژئوپلیتیک محتاط است – به ویژه در حالی که واشنگتن روابط خود را با پاکستان تقویت می کند. این عوامل پیشنهاد F-۳۵ را غیرمحتمل یا غیر عملی می کند. سو-۵۷ یک گزینه‌ی مناسب‌تر است. در سوریه و اوکراین آزمایش شده است. روسیه پیشنهاد کرده که تولید در هند را راه اندازی کند و فناوری را به اشتراک بگذارد.

سو-۵۷

سو-۵۷ از پروژه FGFA هند و روسیه (۲۰۰۷) تکامل یافت که خود از برنامه PAK FA روسیه مشتق شده است. هند در سال ۲۰۱۸ به دلیل نگرانی در مورد هزینه، عملکرد و عدم تعادل سهم شراکت از این پروژه خارج شد. از آن زمان، شرکت سوخوی توسعه Su-۵۷ را ادامه داده است. نسخه صادراتی، Su-۵۷E، در نمایشگاه هوایی MAKS ۲۰۱۹ معرفی شد. از آن زمان در چندین نمایشگاه هوایی جهانی از جمله در چین و هند ظاهر شده است. روسیه حدود ۴۲ فروند سو-۵۷ تولید کرده و ۳۰ فروند دیگر سفارش داده است. هزینه تخمین زده شده از ۳۵ تا ۵۰ میلیون دلار، به طور بالقوه ۶۰ تا ۷۵ میلیون دلار با تولید بومی – هنوز ارزان‌تر از F-۳۵ است.

روسیه همچنین در حال ساخت Su-۷۵ Checkmate (LTA) است – یک جنگنده تک موتور با قابلیت هوش مصنوعی که برای رقابت با F-۳۵ و J-۳۵ طراحی شده است. این هواپیما اولین پرواز خود را در سال ۲۰۲۴ انجام داد و برای عرضه در سال ۲۰۲۷ هدف‌گذاری شده است. Su-۷۵ برای رقابت با جنگنده‌های نسل پنجم مانند F-۳۵ و Shenyang J-۳۵ چین در نظر گرفته شده است. این هواپیما با ادغام هوش مصنوعی برای قابلیت‌های پیشرفته طراحی شده است.

روسیه همچنین پیشنهاد کرده است که Su-۳۰ MKI را به استاندارد فناوری Su-۳۵ ارتقا دهد یا Su-۳۵ را در هند با انتقال کامل فناوری تولید کند. همچنین پیشنهاد دیگر روسیه، پهپاد پنهانکار Sukhoi s-۷۰ Okhotnik-B که تیم با سرنشین-بی‌سرنشین (MUM-T) را با Su-۵۷ شکل می دهد و مجهز به موشک بردبلند r-۳۷m aam است.

چالش‌هایی باقی می مانند: تولید Su-۵۷ آهسته اما در حال افزایش است. روسیه همچنان بر درگیری اوکراین متمرکز است. تحریم‌ها، پرداخت‌ها را پیچیده می کند. واردات نفت هند، تراز تجاری آن را بدتر کرده است، اگرچه با کاهش قیمت‌های نفت، اوضاع کمی بهتر می شود. و چالش دیگر این که، همین حالا هم نیروی هوایی هند ناوگانی را در اختیار دارد کهع بالای ۶۰ درصد آن روسی است و شاید بخواهد تنوعی در ساختار خود ایجاد کند.

راه پیش رو برای هند

با گسترش سریع توانایی‌های هوایی چین، بازی‌گران منطقه‌ای مانند ژاپن، کره جنوبی و هند باید در جنگنده‌های پیشرفته سرمایه‌گذاری کنند تا بازدارندگی را حفظ کنند. پیشتازی فزاینده‌ی چین ممکن است به زودی غیرقابل غلبه شود. گزینه‌ی اف ۳۵ روی میز نیست. سو-۵۷ از نظر زمانی قابل‌حصول‌تر، و مقرون به صرفه است که ارزان‌تر خواهد بود. خطوط تولید هواپیماهای روسی از قبل موجود تا حدودی قابل استفاده خواهند بود. این تصمیم ممکن است آمریکایی ها را عصبانی کند، اما این چیز جدیدی نیست.

GCAP یا همان کنسرسیوم هوایی مشترک انگلیس، ژاپن و ایتالیا می تواند در دراز مدت قابل اتکاء باشد، اما شرکای آن، متحدان ایالات متحده هستند و ممکن است با سیستم عامل های ایالات متحده مانند بوئینگ F-۴۷ هماهنگ شوند.

برای این که هند بخشی از لیگ بزرگ باشد، AMCA باید موفق شود. علاوه بر دو اسکادران Su-۵۷، این نیز می تواند انتخاب ارزشمندی باشد که به سرعت موجودی زیادی از جنگنده‌های نسل ۴.۵ مانند LCA Mk۲ و Rafale ایجاد کند و موشک‌های هوا به سطح دوربرد مانند BrahMos II و aam های دوربرد مانند Astra III یا R-۳۷m روسیه را به دست آورد.

هند باید از تصمیمات واکنشی اجتناب کند-اما زمان عمل کردن اکنون است.