«صلح» و «دفاع مشروع» در قرآن؛ توازن ضروری برای امنیت و عدالت

روز جهانی صلح فرصتی است برای بازاندیشی و تأمل در مهم‌ترین نیاز بشریت یعنی برقراری آرامش و عدالت پایدار در جهان. در این روز، همه انسان‌ها حول ارزش‌های انسانی، کرامت و مودت گرد هم می‌آیند تا ضرورت صلح را به عنوان یک اصل اخلاقی و دینی برجسته کنند.

قرآن کریم و سنت پیامبر اکرم (ص) به‌وضوح جایگاه والا و بی‌بدیلی برای صلح قائل هستند و تاریخ اسلام نیز مملو از نمونه‌های درخشان صلح و عدالت است. اما نکته‌ای کلیدی که باید مورد تأکید قرار گیرد این است که صلح در آموزه‌های دینی یک مفهوم مطلق و بدون قید نیست، بلکه در چارچوب شرایط خاص و واقعیات سیاسی و انسانی معنا پیدا می‌کند.

صلح زمانی مطلوب و واجب است که زمینه‌های آن فراهم باشد و طرفین آمادگی و حسن نیت داشته باشند، اما هنگامی که رژیم صهیونیستی به شکل ناجوانمردانه و با پشتیبانی مستمر قدرت‌های سلطه‌گر مانند آمریکا، مرزهای اخلاقی، انسانی و جغرافیایی را زیر پا می‌گذارد و به جان و مال مردم مظلوم حمله می‌کند، مفهوم صلح دگرگون می‌شود و ضرورت دفاع مشروع به میان می‌آید.

قرآن کریم در این زمینه با بینشی عمیق و واقع‌بینانه، هم بر ضرورت صلح و هم بر مجوز و ضرورت دفاع مشروع تأکید کرده است.

خداوند در سوره فرقان، آیه 63، ویژگی‌های بندگان خاص خود را این‌گونه بیان می‌کند: «وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا» به این معنا که بندگان خدای رحمان کسانی هستند که با تواضع و آرامش در زمین حرکت می‌کنند و در مواجهه با نادانان، پاسخ‌شان «سلام» و نه خشونت است. این آیه تصویری از مؤمنان صلح‌طلب و فروتن را نشان می‌دهد که حتی در برابر خشونت و نادانی، به اخلاق و مدارا پایبند هستند.

پیامبر اکرم (ص) نیز بارها بر حفظ صلح و عدالت تأکید کرده‌اند و روایات بسیاری وجود دارد که از پایان دادن به خصومت‌ها و گسترش مودت و رحمت سخن می‌گوید. امام علی (ع) در نهج‌البلاغه، صلح و عدالت را به عنوان دو بال اصلی سعادت و نجات انسان‌ها معرفی کرده‌اند و این تأکیدها نشان از اهمیت بی‌بدیل صلح در فرهنگ اسلامی دارد.

همچنین تاریخ اسلام، مملو از نمونه‌هایی است که همواره جنگ به عنوان آخرین گزینه و دفاع مشروع به عنوان ابزاری محدود و مقید به عدالت و اخلاق تلقی شده است. پیمان حدیبیه که پیامبر اسلام (ص) آن را برای جلوگیری از جنگ و حفظ امنیت امضا کردند، نمونه برجسته‌ای از اهمیت صلح حتی در شرایط دشوار است. در آن زمان مسلمانان در موقعیت ضعف و فشار بودند، اما صلح را ترجیح دادند تا به جنگ.

دفاع؛ حق مسلم انسان‌ها در برابر ظلم

اما در کنار این تأکیدات عمیق بر صلح، قرآن صراحتاً دفاع مشروع را به عنوان یک حق مسلم و ضروری انسان‌ها در برابر تجاوز و ظلم مطرح کرده است. در سوره انفال، آیه 39 آمده است: «وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّىٰ لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَیَكُونَ الدِّینُ كُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِمَا یَعْمَلُونَ بَصِیرٌ» به این معنا که «و با آنان بجنگید تا هیچ نوع فساد و فتنه [و خونریزی و ناامنی] بر جا نماند، و دین [در سراسر گیتی] ویژه خدا شود؛ پس اگر از فتنه بازایستند [با آنان نجنگید] زیرا خدا به آنچه انجام می دهند، بیناست.»

در آیه 190 سوره بقره نیز می‌فرماید: «وَقَاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ» به این معنا که «و در راه خدا با کسانی که با شما می جنگند بجنگید، و [هنگام جنگ از حدود الهی] تجاوز نکنید، که خدا تجاوزکاران را دوست ندارد.» که مجدداً بر این نکته تأکید می‌کند که دفاع زمانی مشروع است که در برابر تجاوز باشد و تجاوزگری و ظلم پذیرفتنی نیست.

این آیه، اجازه جنگ را به کسانی می‌دهد که مورد حمله و تجاوز قرار گرفته‌اند و از آن‌ها می‌خواهد که در دفاع از خود، عدالت و اخلاق را رعایت کنند و از تجاوزگری بپرهیزند. این بیان کاملاً نشان می‌دهد که جنگ تنها در برابر تجاوز مشروع است و تجاوزگری به هیچ وجه قابل قبول نیست.

همچنین در سوره حجرات، آیه 9 آمده است: «إِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُمَا» که تصریح می‌کند هرگاه دو گروه از مؤمنان با یکدیگر بجنگند، آشتی و صلح بین آن‌ها باید برقرار شود. این آیه بر اولویت دادن به صلح در درون جامعه مؤمنان تأکید دارد و دایره درگیری را محدود به نزاع‌های داخلی می‌کند، نه روابط با دشمنان خارجی.

«صلح» و «دفاع مشروع» مکمل یکدیگرند

بنابراین آموزه‌های قرآنی به وضوح نشان می‌دهد که «صلح» و «دفاع مشروع» نه تنها با هم در تعارض نیستند، بلکه مکمل یکدیگرند. صلح، هدف نهایی و ارزش والایی است که اسلام آن را توصیه می‌کند اما این صلح زمانی ممکن است که طرف مقابل نیز متقابلاً به حقوق انسانی احترام بگذارد و تجاوز نکند. وقتی تجاوز و ظلم رخ می‌دهد، دفاع مشروع به مثابه یک ضرورت الهی و انسانی مطرح می‌شود که از جانب خداوند اجازه و توصیه شده است.

در این چارچوب، حملات ناجوانمردانه رژیم صهیونیستی به همراه حمایت‌های مستمر آمریکا به عنوان نمونه‌های بارز نقض حقوق انسانی و تجاوز آشکار به مرزهای جغرافیایی، اخلاقی و انسانی، جایگاهی برای صلح با دشمن ندارد. در چنین شرایطی، دفاع مشروع نه تنها مجاز بلکه واجب شرعی، اخلاقی و انسانی است و بدون آن، حفظ امنیت، عدالت و کرامت انسانی ممکن نیست.

در نهایت، روز جهانی صلح را باید فرصتی برای یادآوری ارزش حقیقی صلح دانست؛ صلحی که بر پایه عدالت و احترام متقابل استوار باشد و هیچ‌گاه با ظلم، تجاوز و بی‌عدالتی همراه نباشد.

دفاع مشروع، جهاد در راه حق و مقابله با تجاوز نیز از اصول بنیادین دین مبین اسلام است که بارها و بارها در قرآن بر آن تأکید شده است و باید به درستی درک و اجرا شود تا امنیت و عدالت پایدار برای همه مردم برقرار شود.