چالش ۲۰ ساله غرب ایران با گرد و غبار فرامرزی/ ورود فاضلاب کرمانشاه به رودخانه قره‌سو‌!

ایران، کشوری چهارفصل با تنوع اقلیمی بی‌نظیر، همواره مهد تمدن و طبیعت بوده است. در غرب این سرزمین کهن، استان کرمانشاه با قدمتی دیرینه و طبیعتی سحرانگیز، چون نگینی سبز می‌درخشد.استان کرمانشاه، واقع در غرب ایران، یکی از مناطقی است که به رغم چالش‌های زیست‌محیطی گسترده در کشور، وضعیت نسبتاً مطلوبی در حوزه‌های مختلف محیط زیستی دارد. از حفاظت مناطق طبیعی و حیات وحش گرفته تا مدیریت منابع آب و پسماند، این استان نمونه‌ای است از توازن نسبی میان توسعه و حفظ محیط زیست.

با این حال، این وضعیت پایدار به معنای نبود چالش نیست؛ مسائلی مانند گرد و غبار فرامرزی، آلودگی برخی صنایع، بحران کم‌آبی و مشکلات در مدیریت فاضلاب و پسماندها، نگرانی‌هایی جدی را ایجاد کرده‌اند که نیازمند توجه و اقدام فوری است. در این مصاحبه با سعید دزفولی‌نژاد، مدیرکل محیط زیست استان کرمانشاه، به بررسی دقیق وضعیت فعلی، چالش‌ها و راهکارهای پیش‌رو می‌پردازیم.

وضعیت زیست محیطی کرمانشاه مطلوب اما با چالش‌های جدی

وضعیت کلی محیط زیست استان کرمانشاه، هم در حوزه طبیعی و هم انسانی، چگونه است و چه چالش‌هایی را تجربه می‌کند؟

دزفولی‌نژاد: استان کرمانشاه در مقایسه با سایر استان‌های کشور، از وضعیت زیست‌محیطی مطلوبی برخوردار است. این مطلوبیت هم در حوزه محیط زیست طبیعی و هم در حوزه محیط زیست انسانی مشهود است.

دزفولی‌نژاد: در حوزه محیط زیست طبیعی، استان کرمانشاه دارای حدود 240 هزار هکتار مناطق چهارگانه تحت حفاظت محیط زیست است. این مناطق به طور منظم و در فصول مختلف سال مورد سرشماری حیات وحش قرار می‌گیرند. طبق آخرین آمارها، میزان حیات وحش در این استان در سال گذشته و امسال نسبت به سنوات قبل، رشد قابل توجهی داشته است.

در حوزه محیط زیست انسانی نیز، استان کرمانشاه با وجود صنعتی نبودن به شکل سایر استان‌ها، از آلودگی‌های زیست‌محیطی شدید در امان بوده است. تنها معضل عمده در این حوزه، پدیده گرد و غبار است که بیش از دو دهه است استان را درگیر کرده است. منشأ این گرد و غبار فرامرزی بوده و عمدتاً نیمه اول سال، استان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. با این حال، به طور کلی، وضعیت محیط زیست انسانی در کرمانشاه مطلوب ارزیابی می‌شود.

آلودگی صنعتی در غرب کشور؛ نیروگاه‌های کرمانشاه زیر ذره‌بین

وضعیت آلایندگی نیروگاه‌ها و کارخانه‌های سیمان استان کرمانشاه چگونه است و آیا این واحدها موفق به رعایت استانداردهای زیست‌محیطی شده‌اند؟

دزفولی‌نژاد: استان کرمانشاه دارای چهار نیروگاه تولید برق است که دو نیروگاه در شهرستان اسلام‌آباد و دو نیروگاه دیگر با نام‌های نیروگاه حرارتی بیستون و نیروگاه زاگرس کوثر در شهرستان کرمانشاه واقع شده‌اند. همچنین، دو کارخانه سیمان در این استان فعالیت می‌کنند: کارخانه سیمان غرب در محور کرمانشاه به سمت بیستون و کارخانه سیمان مدلل در محور کرمانشاه به سمت ماهیدشت.

بر اساس قوانین زیست‌محیطی، تمامی واحدهای صنعتی، خدماتی و تولیدی موظف به انجام آزمایش‌های فصلی بر روی خروجی‌های خود توسط آزمایشگاه‌های معتمد محیط زیست هستند. نیروگاه‌ها و کارخانه‌های سیمان نیز از این قاعده مستثنی نیستند.

نیروگاه حرارتی بیستون، به دلیل مصرف سوخت مازوت با میزان گوگرد بالا، از استانداردهای زیست‌محیطی فراتر رفته و دود آن آلاینده محسوب می‌شود. این نیروگاه به همین دلیل در فهرست صنایع آلاینده استان درج شده است.

کارخانه سیمان سامان به طور متوالی به عنوان «صنعت سبز» در سطح ملی شناخته شده و مشکل زیست‌محیطی ندارد. سیستم فیلتراسیون این کارخانه از نوع «بک هاوس» بوده که سیستمی جدید و به‌روز است.

در مورد کارخانه سیمان غرب، وضعیت کمی جای بحث دارد. این کارخانه از سیستم فیلتراسیون قدیمی‌تری نسبت به سیستم الکتروفیلتر استفاده می‌کند. اگرچه این کارخانه در تلاش است تا استانداردهای زیست‌محیطی را رعایت کند، اما گاهی اوقات، به صورت مقطعی و برای مدت کوتاه (چند دقیقه در طی 24 ساعت)، خروجی آن از استانداردها فراتر می‌رود. با این حال، بر اساس آخرین داده‌های آزمایشگاه‌های معتمد، وضعیت کلی این کارخانه نیز نسبت به گذشته مطلوب‌تر شده است.

در مجموع، در حالی که کارخانه سیمان سامان و مدلل وضعیت مطلوبی دارند و به عنوان صنایع سبز شناخته شده‌اند، نیروگاه حرارتی بیستون به طور قطع آلاینده محسوب می‌شود و کارخانه سیمان غرب نیز نیازمند تلاش بیشتر برای دستیابی کامل به استانداردها است.

بحران آب در کرمانشاه، از برداشت بی‌رویه تا آلودگی فاضلاب

چه عواملی باعث خشک شدن منابع آبی و آلودگی رودخانه‌ها در استان کرمانشاه شده است و اقدامات صورت گرفته برای رفع این معضلات چه بوده است؟

دزفولی‌نژاد: خشک شدن منابع آبی و چشمه‌ها در استان کرمانشاه نتیجه ترکیبی از عوامل مختلف است. یکی از دلایل عمده، برداشت بی‌رویه از منابع آبی است که هم توسط افراد سودجو و هم توسط کشاورزانی که اطلاعات کافی در زمینه مدیریت منابع آبی ندارند، صورت می‌گیرد. بسیاری از این زمین‌ها اجاره داده شده و به کشت محصولات آب‌بر اختصاص می‌یابد که این امر فشار مضاعفی بر منابع آبی وارد می‌کند. برای مقابله با این وضعیت، نیاز به نظارت بیشتر و اصلاح الگوی کشت ضروری است. تاکید بر استفاده کمتر از محصولات آب‌بر در اراضی کشاورزی، گامی مهم در جهت حفظ منابع آبی است.

این عوامل، در کنار واقعیت خشک و نیمه‌بیابانی کشور و کاهش شدید میانگین بارش‌ها در سال‌های اخیر، دست به دست هم داده‌اند تا دبی رودخانه‌ها و چشمه‌ها کاهش یافته و سراب‌ها و تالاب‌ها خشک شوند.

در کنار بحران کم‌آبی، مسئله آلودگی رودخانه‌ها نیز به یک معضل جدی تبدیل شده است. رودخانه قره‌سو که زمانی مکانی برای تفریح مردم بود، امروزه به دلیل ورود فاضلاب، وضعیت نامناسبی پیدا کرده است. اگرچه در گذشته با وجود بارش‌های بیشتر، این آلودگی کمتر محسوس بود، اما با کاهش دبی رودخانه و افزایش برداشت‌های مجاز و غیرمجاز، ورود فاضلاب به طور چشمگیری نمود پیدا کرده است.

در این میان، اداره آب و فاضلاب استان کرمانشاه در حال انجام اقدامات مثبتی در زمینه احداث سیستم‌های تصفیه فاضلاب است. کار ساخت سیستم تصفیه فاضلاب شهر روانسر تقریباً رو به اتمام است و انتظار می‌رود با ورود آن به مدار، بخش قابل توجهی از مشکل فاضلاب این شهر حل شود. با این حال، این اقدامات هنوز کافی نیست. روستاهای حاشیه رودخانه قره‌سو همچنان فاقد سیستم تصفیه فاضلاب هستند و فاضلاب آن‌ها مستقیماً وارد رودخانه می‌شود.

در مورد شهر کرمانشاه بخش اعظمی از فاضلاب همچنان تصفیه نشده و وارد رودخانه می‌شود. دلایل این امر دوگانه است: اولاً، طرح توسعه سیستم تصفیه فاضلاب شهر کرمانشاه هنوز به اتمام نرسیده است. ثانیاً، سیستم جمع‌آوری فاضلاب در برخی مناطق، به ویژه در نقاط قدیمی شهر، هنوز کامل نشده و فاضلاب این مناطق مستقیماً به رودخانه هدایت می‌شود. این وضعیت، چالش‌های زیست‌محیطی استان را پیچیده‌تر کرده و نیازمند تلاش‌های مستمر و هماهنگ برای رفع آن‌هاست.

تحول در مدیریت پسماند کرمانشاه؛ از دفن سنتی تا بازیافت و تولید سوخت

وضعیت مدیریت پسماند در استان کرمانشاه چگونه است و چه تغییراتی در این حوزه صورت گرفته است؟

دزفولی‌نژاد: در سال‌های گذشته، مدیریت پسماند در کرمانشاه با چالش‌های جدی روبرو بود. پیش از تأسیس شرکت بازیافت، بخش عمده‌ای از زباله‌های خانگی کلان‌شهر کرمانشاه به محل دفن سراب قنبر منتقل و دفن می‌شد و عملاً بازیافتی صورت نمی‌گرفت.

اما با راه‌اندازی شرکت بازیافت، تحولی اساسی در این حوزه رخ داده است. به طور میانگین، روزانه حدود 700 تن زباله در کلان‌شهر کرمانشاه تولید می‌شود که به محل بازیافت منتقل می‌‌شود. در این محل، حدود 70 درصد از زباله‌های شهری بازیافت شده و به کود کمپوست تبدیل می‌شوند. همچنین، 15 تا 20 درصد از زباله‌ها ارزش اقتصادی داشته و فروخته می‌شوند.

بخش باقی‌مانده، که حدود 10 تا 15 درصد از کل زباله‌ها را تشکیل می‌دهد، شامل زباله‌های خشک و غیرقابل بازیافت است که نه قابلیت بازیافت دارند و نه می‌توانند به کود تبدیل شوند. اخیراً، طرح تولید سوخت مشتق از زباله (RDF) در دست اجراست که این بخش از زباله‌ها به عنوان سوخت در اختیار کارخانجات سیمان قرار خواهد گرفت. در نتیجه، آنچه در سایت سراب قنبر دفن می‌شود، صرفاً همین 10 تا 20 درصد زباله خشک و غیرقابل بازیافت است و دیگر شاهد شیرابه زباله در این محل نیستیم.

علاوه بر این، پسماندهای عفونی بیمارستان‌ها و مراکز درمانی شهر کرمانشاه پس از بی‌خطر سازی، جمع‌آوری شده و با نظارت دانشگاه علوم پزشکی، به صورت بهداشتی در سایت بازیافت سراب قنبر دفن می‌شوند. بنابراین، آنچه در حال حاضر در سراب قنبر دفن می‌‌شود، تنها زباله‌های خشک و غیرقابل بازیافت است و مدیریت پسماند در کرمانشاه گام‌های مؤثری در جهت بهبود وضعیت برداشته است.

چالش‌های پسماند در کرمانشاه، از شیرابه تا نخاله‌های ساختمانی

چه چالش‌های دیگری در مدیریت پسماند کلان‌شهر کرمانشاه وجود دارد و چه اقداماتی برای رفع آن‌ها لازم است؟

دزفولی‌نژاد: علاوه بر مسائل مربوط به بازیافت و دفن پسماند، دو چالش مهم دیگر در مدیریت پسماند کلان‌شهر کرمانشاه وجود دارد که نیازمند توجه و اقدام جدی است.

یکی از مشکلات مشاهده شده، خروج شیرابه از ماشین‌های حمل زباله شهرداری در حین انتقال زباله است. این موضوع نه تنها منظر شهری را تحت تاثیر قرار می‌دهد، بلکه می‌تواند باعث آلودگی محیط زیست نیز شود. با وجود تذکرات داده شده، این مسئله همچنان پابرجاست و نیاز به راهکار عملی و نظارت دقیق‌تر شهرداری دارد.

عدم تفکیک زباله در مبدأ، یکی از موانع اصلی در فرآیند بازیافت است. اگرچه شهرداری برنامه‌ای در این زمینه تدوین کرده و زمان‌بندی مشخصی را ارائه داده است، اما اجرای مؤثر آن نیازمند همکاری و مشارکت جدی شهروندان است. به عنوان ناظر عالی بر مدیریت پسماند، پیگیری اجرای این برنامه در دستور کار قرار خواهد گرفت.

نخاله‌های ساختمانی نیز به یک معضل جدی در کلان‌شهر کرمانشاه تبدیل شده‌اند. این نخاله‌ها به درستی مدیریت نمی‌شوند و در نقاط مختلف شهر پراکنده شده‌اند که علاوه بر ایجاد منظر نامناسب، می‌تواند مشکلات زیست‌محیطی دیگری نیز به همراه داشته باشد. شهرداری موظف است هرچه سریع‌تر برنامه‌ای مدون و عملیاتی برای مدیریت این نخاله‌ها به سازمان محیط زیست ارائه دهد.

خلأ قانونی در نظارت بر معادن

قانون اصلاح معدن چه محدودیت‌هایی در نظارت زیست‌محیطی بر معادن ایجاد کرده است و چه اقداماتی برای جبران این خلاء صورت می‌گیرد؟

دزفولی‌نژاد: قانون اصلاح معدن در سال‌های اخیر، محدودیت‌هایی را در زمینه نظارت زیست‌محیطی بر معادن ایجاد کرده است. طبق این قانون، استعلام از سازمان محیط زیست تنها در صورتی الزامی است که معدن در مناطق تحت مدیریت این سازمان واقع شده باشد. این بدان معناست که برای سایر مناطق، که تحت مدیریت محیط زیست نیستند، استعلامی از این سازمان گرفته نمی‌شود.

این خلاء قانونی، نظارت زیست‌محیطی بر بخش قابل توجهی از معادن را دشوار می‌سازد. با این حال، سازمان محیط زیست تلاش می‌کند تا با وجود این محدودیت‌ها، وظیفه نظارتی خود را بر روی معادن به طور کامل انجام دهد. معدن‌داران موظف هستند پس از اتمام عملیات استخراج، نسبت به احیای منطقه معدنی و بازگرداندن آن به شکل سابق اقدام کنند. سازمان محیط زیست پیگیر اجرای این تعهدات از سوی معدن‌داران است تا اثرات زیست‌محیطی فعالیت‌های معدنی به حداقل برسد.