علوم انسانی دیجیتال بدون حکمت اسلامی، بازتولید معرفت لیبرالی است

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالحسین خسروپناه، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، در اولین همایش ملی علوم اسلامی و انسانی دیجیتال که امروز پنج‌شنبه، در سالن جلسات دانشگاه معارف اسلامی قم برگزار شد، اظهار داشت: خدا را شاکریم که به برکت انقلاب اسلامی، خون شهدا، امام شهیدان و هدایت‌های مقام معظم رهبری، حوزه‌های علمیه به رشد، بلوغ و بالندگی قابل توجهی رسیده‌اند؛ به‌گونه‌ای که امروز توان پرداختن به جدیدترین موضوعات روز از جمله مباحث مربوط به حوزه دیجیتال را دارند.

وی با مطرح کردن پرسش بنیادین که آیا ماشین می‌تواند جای انسان را بگیرد یا خیر؟ افزود: متأسفانه در میان برخی از طلاب یا حتی متخصصان حوزه فناوری، تصویری اغراق‌آمیز از جایگاه ماشین و هوش مصنوعی شکل گرفته است؛ گویی ماشین می‌تواند جایگزین کامل انسان شود، حتی در نقش‌هایی چون امام جماعت یا قاضی. در حالی‌که باید توجه داشت انسان دارای «علم حضوری» است، اما ماشین هیچ‌گاه از چنین علمی برخوردار نخواهد بود.

حجت‌الاسلام والمسلمین خسروپناه، با بیان اینکه علم حضوری قابل تبدیل به علم حصولی است، گفت: هر علم حصولی را می‌توان با منطق باینری (صفر و یک) به عدد تبدیل کرد؛ خواه آن علم به صورت تصویر، صدا، نوشتار یا داده باشد. سیستم‌های دیجیتال با بهره‌گیری از منطق باینری قادرند این داده‌ها را ترجمه و پردازش کنند.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی به تبیین سازوکار فناوری دیجیتال پرداخت و اظهار داشت: پردازش در سیستم‌های دیجیتال بر پایه ترانزیستور و گیت‌ها انجام می‌شود که در نهایت به تراشه و CPU منتهی می‌شود و در حال حاضر، برای پاسخ‌گویی به نیازهای هوش مصنوعی، از GPU استفاده می‌شود؛ چراکه قدرت پردازش و فرمان‌پذیری آن چندین برابر CPU است.

وی ادامه داد: هوش مصنوعی کنونی مبتنی بر منطق باینری است، اما اگر این فناوری وارد عرصه کوانتوم شود، منطق باینری جای خود را به منطق احتمالات می‌دهد. در فضای کوانتومی، برخلاف منطق فازی یا ریاضی، با احتمال هستی‌شناختی سروکار داریم که نوعی منطق وجودی است. هنوز در کشور ما ورود جدی به حوزه هوش مصنوعی کوانتومی صورت نگرفته، اما باید توجه داشت که در آینده‌ای نه‌چندان دور، سخن از CPU و GPU نخواهد بود، بلکه بستر کوانتومی با شاخه‌هایی همچون سنسورهای کوانتومی، ارتباطات کوانتومی، کامپیوتر کوانتومی و زیست‌فناوری کوانتومی مطرح خواهد شد.

حجت‌الاسلام والمسلمین خسروپناه، سپس به بحث اصلی خود درباره «علوم اسلامی و انسانی دیجیتال» پرداخت و گفت: باید میان «دیجیتالی‌کردن متون» و «علوم دیجیتال» تفاوت قائل شد. آنچه تاکنون در مرکز کامپیوتر نور انجام شده، بیشتر «دیجیتالی‌سازی متون» است، که اقدامی ارزشمند و کاربردی محسوب می‌شود. اما «علوم اسلامی و انسانی دیجیتال» یک حوزه میان‌رشته‌ای است که در آن فناوری دیجیتال در خدمت آموزش، پژوهش و تولید دانش در رشته‌های مختلف قرار می‌گیرد.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی افزود: در این عرصه، استفاده از هوش مصنوعی الزامی است؛ زیرا تنها با CPU نمی‌توان به علوم انسانی دیجیتال دست یافت. در واقع، برای ورود به این حوزه باید از GPU و الگوریتم‌های هوش مصنوعی بهره برد تا سیستم بتواند پردازش‌های هم‌زمان و متنوع را انجام دهد و به تولید دانش بپردازد.

وی خاطرنشان کرد: اگر ورودی داده‌ها نیز توسط ماشین انجام شود، سرعت و دقت پردازش‌ها چندین برابر خواهد شد. برای مثال، اگر هزاران کتاب در اختیار سیستم قرار گیرد، علوم انسانی دیجیتال می‌تواند با تحلیل آن‌ها به کشف مسئله، حل مسئله، نظریه‌پردازی و مدل‌سازی بپردازد. حتی در حوزه‌هایی چون باستان‌شناسی، امکان مدل‌سازی سه‌بعدی از بناهای تاریخی فراهم می‌شود و این یعنی تولید دانش واقعی.

حجت‌الاسلام والمسلمین خسروپناه، تأکید کرد: باید میان «دیجیتالی‌کردن متون» و «تولید دانش دیجیتال» تفاوت اساسی قائل شد؛ چراکه دومی، ماهیتی میان‌رشته‌ای دارد و تنها با بهره‌گیری از ظرفیت‌های هوش مصنوعی و رایانش پیشرفته می‌تواند به شکلی عالمانه و مؤثر در خدمت علوم اسلامی و انسانی قرار گیرد.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به ماهیت متمایز علوم انسانی و اسلامی دیجیتال اظهار داشت: در نظام اطلاعاتی، داده‌ها تنها ابزار انتقال و پردازش‌اند؛ یعنی دستگاه داده را می‌گیرد، آن را کنار سایر داده‌ها می‌گذارد و تحلیل ارائه می‌دهد، اما در علوم انسانی و اسلامی دیجیتال، خود سیستم «تولید دانش» می‌کند، نظریه می‌دهد و حتی در مواردی می‌تواند به شکل نظام‌مند «فتوا» صادر کند.

وی تأکید کرد: این تفاوت اساسی است که باید به آن توجه کرد؛ زیرا در علوم انسانی دیجیتال، دستگاه تنها ابزار نیست، بلکه فاعل تولید معرفت است. حال باید دید این تحول از نظر فلسفی، فقهی و ارزشی چه پیامدهایی دارد.

حجت‌الاسلام والمسلمین خسروپناه، افزود: امروز اگر محققی از علوم انسانی دیجیتال استفاده کند، در واقع بخشی از بار پژوهش و تولید دانش خود را به دستگاه واگذار کرده است. این دستگاه با ابزارها و روش‌های کاملاً دیجیتال، پژوهش، آموزش و حتی نظریه‌پردازی را انجام می‌دهد. بنابراین لازم است ابتدا هویت‌شناسی هوش مصنوعی به‌درستی تبیین شود.

وی ادامه داد: متأسفانه در مباحث فقه هوش مصنوعی، عمدتاً به مسائل سطحی مانند مسئولیت حقوقی ربات‌ها پرداخته می‌شود؛ مثلاً اگر رباتی شیشه‌ای را بشکند، خسارت بر عهده کیست؟ در حالی‌که بحث اصلی، شناخت هویت فلسفی هوش مصنوعی است.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی با تشریح ساختار هوش مصنوعی گفت: این پدیده دو رکن دارد؛ سخت‌افزار و نرم‌افزار (برنامه‌نویسی). سخت‌افزار آن از ترانزیستورهایی تشکیل می‌شود که به گیت، چیپ‌ست، CPU، RAM و GPU تبدیل می‌شوند. این سخت‌افزار تنها «عدد» می‌شناسد، زیرا مبتنی بر منطق صوری و باینری (صفر و یک) است. اما نرم‌افزار یا همان الگوریتم‌نگاری است که ماهیت و جهت‌دهی فکری و فلسفی هوش مصنوعی را تعیین می‌کند.

وی تصریح کرد: الگوریتم‌نگاری همان فرآیند کدگذاری است که بر اساس آن، دستورها به ماشین داده می‌شود تا در زمان‌های مختلف واکنش نشان دهد. تفاوت CPU و GPU نیز در همین جاست که GPU قادر است چندین پردازش را به‌صورت هم‌زمان و موازی انجام دهد؛ از جمله در پردازش تصاویر سه‌بعدی یا تحلیل‌های پیچیده.

حجت‌الاسلام والمسلمین خسروپناه، در ادامه خاطرنشان کرد: پرسش اصلی این است که آیا الگوریتم‌نگاری خنثی است یا بر پایه مبانی فلسفی و ارزشی خاصی شکل می‌گیرد؟ اگر برنامه‌نویسی و داده‌پردازی مبتنی بر فلسفه‌های پوزیتیویستی، نسبی‌گرایی یا لیبرالی باشد، خروجی آن نیز متناسب با همان جهان‌بینی خواهد بود.

وی با ذکر مثالی توضیح داد: امروز در سامانه‌هایی مانند ChatGPT مشاهده می‌شود که اگر از آن‌ها بخواهیم تصویری از شخصیت‌هایی مانند شهید حاج قاسم سلیمانی ارائه دهند، معمولاً پاسخ نمی‌دهند یا داده‌ نادرست ارائه می‌کنند؛ زیرا در الگوریتم‌های آن‌ها داده‌های اسلامی یا فرهنگی ما یا وجود ندارد یا کم‌رنگ است. بنابراین هرگاه ما الگوریتم‌نگاری را از شرکت‌ها و پروژه‌های غربی مانند «Llama» یا دیگر مدل‌های اپن‌سورس دریافت کنیم، در حقیقت دانش تولیدشده نیز مبتنی بر همان مبانی ایدئولوژیک لیبرالی خواهد بود، نه اسلامی.

حجت‌الاسلام والمسلمین خسروپناه، افزود: این نکته بسیار مهم است؛ چراکه در الگوریتم‌های پایه، مبانی فلسفی و معرفتی همچون اومانیسم، سکولاریسم، نئولیبرالیسم یا نسبی‌گرایی وجود دارد و اگر ما بدون بازطراحی و حکمی‌سازی وارد این عرصه شویم، خروجی علوم انسانی دیجیتال ما نیز بر اساس همان ارزش‌ها شکل خواهد گرفت.

وی تأکید کرد: بنابراین اگر قرار است در کشور به علوم انسانی و اسلامی دیجیتال دست یابیم، باید در سطح «الگوریتم‌نگاری» ورود جدی کنیم و مبانی حکمی، فلسفی و اسلامی خود را در آن وارد سازیم. حتی اگر نتوانیم سخت‌افزار و تراشه‌ها را خود بسازیم، باید منطق و مبانی حکمی را در سطح نرم‌افزار و برنامه‌نویسی پیاده‌سازی کنیم تا خروجی علم، تربیت و فرهنگ اسلامی باشد.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در جمع‌بندی سخنان خود اظهار داشت: علوم انسانی و اسلامی دیجیتال بدون بهره‌گیری از GPU و هوش مصنوعی ممکن نیست، اما آنچه مهم‌تر است، طراحی حکمی و ارزش‌محور در الگوریتم‌هاست. ما باید مراقب باشیم که دانش تولیدشده در این فضا، مبتنی بر حکمت اسلامی باشد نه فلسفه‌های مادی و نسبی غربی.