نقش مدرنیته در بی حیایی ساختاری

به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، در جهان پرشتاب امروز، که شبکه‌های اجتماعی مرز میان حریم خصوصی و عمومی را درهم شکسته‌اند، واژه‌ای که زمانی از پایه‌های اخلاق به‌شمار می‌رفت، اکنون غریب و حتی گاه «واپس‌گرا» جلوه می‌کند: واژه حیا است.

 در آموزه‌های اسلامی، حیا نشانه ایمان و آگاهی از حضور خداست. امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرمایند: «لا إیمانَ کالحیاءِ و الصَّبر» (نهج‌البلاغه، حکمت ۴۱۰)؛ هیچ ایمانی مانند حیا و صبر نیست. اما در جامعه مدرن، انسان نه در نسبت با خدا، بلکه در نسبت با دیگران و میل خویش تعریف می‌شود. ماکس وبر در اخلاق پروتستان و روح سرمایه‌داری، این تغییر بنیاد را «دنیوی شدن انگیزه‌ها» می‌نامد؛ جایی که ارزش رفتار، نه به نیت الهی، بلکه به کارایی و سود اجتماعی وابسته می‌شود.

در این چارچوب، «بی‌حیایی» دیگر انحراف اخلاقی تلقی نمی‌شود، بلکه بخشی از منطق بازار و رسانه است. ژان بودریار در جامعه مصرفی نشان می‌دهد که چگونه نمایش بدن، میل و لذت، به ابزار تولید سود تبدیل شده است. به‌بیان دیگر، آنچه در گذشته «نهی از آن» اخلاقی بود، امروز «توصیه به آن» اقتصادی است.

فروپاشی حریم‌ها نتیجه طبیعی چنین فرایندی است. آنتونی گی‌دنس در مدرنیته و هویت شخصی می‌نویسد: در جامعه مدرن، فرد پیوسته در معرض دیده‌شدن است و هویت او در نگاه دیگران شکل می‌گیرد. این دیده‌شدنِ مداوم، نوعی «بی‌حیایی ساختاری» پدید می‌آورد؛ یعنی انسان دیگر از خدا شرم نمی‌کند، بلکه تنها از قضاوت مخاطبان مجازی بیم دارد.

در مقابل این جریان، دین به یادمان می‌آورد که حیا نه محدودیت، بلکه پاسدار کرامت انسان است. امام صادق علیه‌السلام فرمودند: «حیا یکی از آن عناصر پنجگانه هویتی و ارزشی انسان است» ؛ همین‌که انسان قدر خود را بشناسد ، برای حیا کافی است. حیا در این معنا، نوعی مراقبت از خویشتن است، نه سرکوب آن.

جامعه امروز به بازتعریف این فضیلت نیاز دارد. حیا در عصر دیجیتال یعنی مدیریت آگاهانه خود در برابر نگاه بی‌مرز دیگران؛ یعنی توان گفتن «نه» به وسوسه نمایش مداوم. اگر در منطق رسانه، «دیده‌شدن» ارزش است، در منطق ایمان، «دیده‌نشدن برای غیر خدا» کرامت است.

 احیای حیا در جامعه مدرن، به معنای بازگرداندن خدا به میدان دید انسان است؛ یادآوری اینکه پیش از هر مخاطب مجازی، ناظری حقیقی وجود دارد که می‌بیند: «أَلَمْ یَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ یَرَى» (علق، ۱۴). این یادآوری، اگر در جان نسل امروز زنده شود، شاید بتواند بخشی از بحران معنا، خودشیفتگی و اضطراب اجتماعی را درمان کند.

در نهایت، حیا نه دشمن آزادی، بلکه حافظ آزادی درونی انسان است؛ آزادی از اسارت نگاه دیگران. در جهانی که «همه چیز باید دیده شود»، حیا شجاعت ندیدن و دیده‌نشدن است — شجاعتی که ایمان از آن آغاز می‌شود.

عبدالله جلالی