ضرورت بازتعریف بنیادین «خبر» در عصر رسانه‌های نوین

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام علی‌اصغر اسلامی، استادیار گروه مطالعات فرهنگی و ارتباطات دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه باقرالعلوم (ع)، در مراسم رونمایی کتاب «فقه خبر» به قلم حجت‌الاسلام محمدمهدی محققی مدیرعامل خبرگزاری رسا که روز شنبه ۱۰ آبان از در مرکز رسانه و فضای مجازی حوزه‌های علمیه برگزار شد با ارائه تحلیلی عمیق درباره مفهوم «خبر» و چالش‌های موجود در حوزه فقه رسانه بر ضرورت بازخوانی مفاهیم بنیادین اسلامی تاکید کرد.

چالش امروز فهم «خبر»

حجت‌الاسلام اسلامی تنها با ابراز قدردانی از تلاش‌های حجت‌الاسلام محققی برای تدوین کتاب «فقه خبر» نکته‌ای مهم را مطرح کرد که فراتر از محتوای کتاب است و به چالش‌های گسترده‌تری در فضای رسانه‌ای و فرهنگی معاصر اشاره دارد.

استادیار گروه مطالعات فرهنگی و ارتباطات دانشگاه باقرالعلوم(ع) گفت: بسیاری از مفاهیم بنیادین در حوزه ما دچار تحریف و تغییر معنا شده‌اند و واژه «خبر» یکی از بارزترین نمونه‌هاست.

وی با اشاره به این که «خبر» امروز در فضای رسانه‌ای ما به معنایی نزدیک به واژه انگلیسی «news» درآمده و از مفهوم اصیل اسلامی خود فاصله گرفته است، افزود: به این معنا که ما دیگر درباره همان خبری که در قرآن و اندیشه اسلامی آمده سخن نمی‌گوییم بلکه درباره پدیده‌ای مدرن و جهانی با عنوان news حرف می‌زنیم که ویژگی‌ها و ماهیت متفاوتی دارد.

حجت‌الاسلام اسلامی تنها تاکید کرد: این آسیب‌شناسی در واقع نوعی «مفهوم‌زدایی بومی‌شده» را نشان می‌دهد به این معنا که واژه‌ای که باید حامل معنای دینی و فلسفی عمیقی باشد به معنایی سطحی و غیر اصیل تغییر یافته است.

وی بر این نکته تاکید کرد که حوزه‌های علمیه به عنوان بسترهای اصلی اندیشه‌ورزی اسلامی وظیفه دارند تا این مفاهیم بنیادین را به فضای علمی و نظری بازگردانده و آن‌ها را بازتعریف و بازسازی کنند.

دو پارادایم رایج در فهم و ارائه خبر

حجت‌الاسلام اسلامی تنها به دو الگوی اصلی که امروز در نظریه و عمل خبررسانی رایج است، اشاره کرد و توضیح داد: این دو الگو هر کدام نمایانگر رویکردی خاص به خبر هستند.

وی افزود: الگوی اول که «رئالیسم سطحی» است بر دو عنصر اصلی سرعت و دقت در گزارش رویدادها تاکید دارد. در این مدل خبرگزاری‌ها و خبرنگاران موظفند سریع‌ترین و دقیق‌ترین تصویر ممکن از رویدادهای تازه را به مخاطبان منتقل کنند. این رویکرد بر پایه فهمی عملیاتی و وظیفه‌محور از خبر است.

حجت‌الاسلام اسلامی تنها تصریح کرد: الگوی دوم اما به «ژرف‌گرایی» یا نوعی ذهن‌گرایی اختصاص دارد که در آن خبر یک فرایند معناساز و جهان‌ساز است. در این رویکرد خبر فقط انتقال داده نیست بلکه باید به صورت روایتی منسجم، داستان‌گونه و با انسجام بلاغی بیان شود تا معنایی عمیق‌تر از واقعه منتقل شود.

وی تاکید کرد: در واقع این دو پارادایم نمایانگر دو ساحت متفاوت در نظریه و عمل خبررسانی هستند که هر کدام کارکردها و ضرورت‌های خاص خود را دارند اما توجه به هر دو به منظور تولید خبری دقیق، عمیق و کامل ضروری است.

ریشه‌های فقهی خبررسانی

حجت‌الاسلام اسلامی تنها در ادامه سخنان خود با استناد به متون قرآنی برای تعریف و بازتعریف مفهوم خبر اظهار داشت: آیه‌ای از سوره فرقان می فرماید: « الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ الرَّحْمَنُ فَاسْأَلْ بِهِ خَبِيرًا همان كسى كه آسمانها و زمين و آنچه را كه ميان آن دو است در شش روز آفريد آنگاه بر عرش استيلا يافت رحمتگر عام اوست در باره وى از خبره‏ اى بپرس كه مى‏ داند»

وی اظهار داشت: این آیه نمایانگر این است که فرایند خبررسانی باید تجلی اسم «خبیر» الهی باشد. یعنی کسانی که در عرصه خبر فعالیت می‌کنند باید آگاه، دقیق و جامع‌نگر باشند و صرفا ناقل اطلاعات سطحی نباشند.

حجت‌الاسلام اسلامی تنها تاکید کرد: خبررسانی باید در چارچوب گفتمان رحمت گستری انجام شود؛ به این معنا که نباید به گونه‌ای باشد که به آرامش، مصلحت عمومی یا وحدت جامعه آسیب بزند.

وی افزود: علاوه بر این آیه ۸۳ سوره نساء نیز که می‌فرماید « وَإِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُوا بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ؛ و هنگامي كه خبري از پيروزي و شكست به آنها برسد، بدون تحقيق آنرا شايع مي‏سازند و اگر آنرا به پيامبر و پيشوايان كه قدرت تشخيص كافي دارند ارجاع كنند » به عنوان سند دیگری برای اهمیت استنباط دقیق و مراجعه به مراجع صلاحیت‌دار در حوزه خبررسانی معرفی شد.

وی توضیح داد: اولی‌الامر کسانی هستند که می‌توانند با تأمل و استنباط عمیق باطن خبر و حقیقت پشت آن را کشف کنند و این به معنای ضرورت دقت و مسئولیت‌پذیری در فرآیند انتشار خبر است.

رئالیسم ایدئالیستی و عمق معنایی خبر

حجت‌الاسلام اسلامی تنها ضمن معرفی یک الگوی سوم در حوزه نظریه خبر آن را مبتنی بر «رئالیسم ایدئالیستی» و «انسجام‌گرایی» خواند که برخلاف دو الگوی پیشین، به دنبال کشف و انتقال عمق معنایی و مفهومی خبر است.

وی گفت: این الگو می‌کوشد خبری را ارائه دهد که از سطح ظاهری و رویدادهای بیرونی فراتر رفته و واقعیت‌های پنهان و معنایی عمیق‌تری را بازنمایی کند.

حجت‌الاسلام اسلامی تنها برای توضیح بهتر به واکنش حضرت امام خمینی (ره) نسبت به حمله نظامی آمریکا به طبس اشاره کرد و بیان داشت: اگر بخواهیم این رخداد را در قالب سه الگو تحلیل کنیم سطح اول بیان می‌کند که هلیکوپترهای آمریکایی شکست خوردند در سطح دوم داستان‌سرایی درباره ماجرا مطرح می‌شود اما در الگوی سوم حضرت امام فرمودند شن‌ها مامور خدا بودند که معنای عمیق‌تر و الهیاتی به رویداد می‌بخشد و نشان از نگاه معنوی و ژرف‌نگر به خبر دارد.

ضرورت بازنگری مفاهیم در مواجهه با رسانه‌های معاصر

حجت‌الاسلام اسلامی تنها در بخش پایانی سخنان خود بر اهمیت بازنگری و بازتعریف مفاهیم بنیادین در فضای رسانه‌ای امروز تاکید کرد و گفت: اگر بخواهیم در مقابل هجمه‌های گسترده رسانه‌ای غربی ایستادگی کنیم نخستین گام، بازسازی مفاهیم اصلی و بنیادین خود است.

وی افزود: کتاب «فقه خبر» نقطه عطفی در این مسیر است اما باید فراتر از تدوین کتاب به توسعه گفتمان و آموزش نظریه‌های درست در حوزه خبر بپردازیم تا بتوانیم فهم صحیح و مبتنی بر مبانی دینی از خبر را در جامعه نهادینه کنیم.

مهدی الهی