طرح الگوهای مدیریتی، آموزشی و تربیتی مدارس اسلامی

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، الگوهای مدیریتی، آموزشی و تربیتی مدارس اسلامی وابسته به آموزش و پرورش از سال 1320 تا 1388، در حالی با حضور جمعی از پژوهشگران حوزه و دانشگاه، چهارشنبه شب در سالن اجتماعات انجمن‌های علمی حوزه علمیه قم بررسی شد که طراح آن، وقت را برای ارائه جامع طرح کافی ندانست.

حجت‌الاسلام علی نقی فقیهی، عضو هیأت علمی و دانشیار دانشگاه قم، هرچند در پایان چهارمین نشست علمی انجمن تعلیم و تربیت حوزه علمیه قم به پرسش‌های حاضران در جلسه پاسخ گفت، اما اظهار داشت: با فرصت اندک نمی‌توان به بررسی جامع طرح الگوهای مدیریتی، آموزشی و تربیتی مدارس اسلامی وابسته به آموزش و پرورش از سال 1320 تا 1388 پرداخت.

ضرورت استفاده از تجربه نیم قرن آموزش در مدارس اسلامی

وی در ابتدای سخنان خود با بیان این‌که طرح پژوهشی حاضر در مدت دو سال و به درخواست پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تهیه شده است، استفاده از تجربه نیم قرن آموزش در مدارس اسلامی و تبیین الگوهای آموزشی، تربیتی و مدیریتی برای مدارس آموزش و پرورش، دانشگاه‌ها و حوزه را بسیار مفید و مؤثر ارزیابی کرد.

حجت‌الاسلام فقیهی در بیان مقدمه این طرح به ارائه تعریفی از الگو پرداخت و اظهار داشت: الگو مجموعه‌ای از رفتارها و فعالیت‌ها در حوزه مدیریت، آموزش و تربیت است که می‌تواند سبب ایجاد نتایج، راهکارها و الزاماتی در مسیر آموزش مفید و در نتیجه یادگیری بهتر ‌شود.

وی خاطرنشان کرد: روش‌های دارای سازمان و ساختار مناسب که به نتیجه یادگیری بهتر می‌انجامند و به صورت یک فرایند مطرح می‌شوند را می‌توان به عنوان الگو مطرح و حتی به عنوان یک روش از آن یاد کرد، اما باید دانست که روش‌های جزئی الگو نیستند؛ بلکه الگو روش‌هایی است که از مبانی با توجه به اهداف و اصول، نتایج مطلوب را به بار می‌آورند.

این استاد حوزه و دانشگاه در ادامه به الگوهای طراحی آموزشی و خصوصیات آن با توجه به تفاوت‌های آموزشی،‌ تربیتی و مدیریتی اشاره و تصریح کرد: الگوها، فهرستی از طرح‌هایی است که طراح آموزشی باید با تبعیت از آنها، اهداف خود را به سرانجام رساند.

عضو هیأت علمی دانشگاه قم با بیان این‌که متخصصان رشته علوم تربیتی براساس دیدگاه‌هایشان درباره مسائل کلیدی مانند مفهوم تعلیم و تربیت، تعریف یادگیری و هدف‌ها یک الگو را طراحی کرده و ارائه می‌دهند، الگو را به عنوان مجموعه‌ای از فعالیت‌ها و اقدامات علمی معرفی کرد که به صورت رتبه‌بندی شده و فرایند از مرحله‌ای به مرحله دیگر پیش می‌رود و گفت: الگو تمام تجارب یک طراح آموزشی را در اختیار سایر افراد قرار می‌دهد تا آن را به عنوان سرمشق به کار گیرند.

وی در ادامه با طرح این سؤال که وضعیت آموزشی، تربیتی و مدیریتی مدارس اسلامی از سال 1320 تا 1388 چگونه بوده است به ارائه تعریفی از مدارس اسلامی پرداخت و ابراز داشت: مدارس اسلامی به مدارسی گفته می‌شود که مؤسسان آن با انگیزه دینی و ترویج اسلام اقدام به تأسیس مراکزی برای تربیت کودکان و نوجوانان کرده‌اند که در کنار آموزش‌های عادی به آموزش‌های دینی نیز مجهز است.

ایجاد رشد دینی و تقویت دینداری مهم‌ترین هدف مدارس اسلامی

حجت‌الاسلام فقیهی با بیان این‌که از اهداف مهم مدارس اسلامی ایجاد رشد دینی، تقویت دینداری و خودسازی در کنار پرورش علمی بوده است، البته تأسیس مدارس اسلامی را از قدیم الایام با مجوز وزارت آموزش و پرورش دانست و گفت: صرفاً مدارس مستقل در این طرح مورد بررسی قرار نگرفته‌اند.

وی با اشاره به مراحل تحقیق، ابراز داشت: تحقیق حاضر در دو بخش پیش از انقلاب و پس از آن مورد بررسی قرار گرفته است؛ چراکه به مدارس پیش از انقلاب جز با منابع مکتوب و اسنادی که منتشر شده بود و در اختیار برخی از مؤسسان یا مدیران قرار گرفت، امکان دسترسی وجود نداشت.

در اینجا برای اطلاع مخاطبان خبرگزاری رسا یادآور می‌شود که شیوه تدریس و تعلیم در مدارس نوین و خارجی یکی از روش‌های تهاجم فرهنگی رژیم پهلوی به ارزش‌ها و معیارهای اسلامی بود. جامعه دینی- فرهنگی ایران، در رویارویی با اهداف این تهاجم و به نیت اشاعه فرهنگ دینی با عنایت به شرایط مساعد پس از شهریور 1320 اقدام به تاسیس نهادهای آموزشی به نام مدارس اسلامی کرد. تعداد این مدارس، با وجود فشارهای سیاسی تا پیروزی انقلاب اسلامی به بیش از 180 باب می‌رسید که با ترویج مذهب و تربیت نسلی مجهز به علوم اسلامی و علوم جدید زمینه‌های پیدایش انقلاب اسلامی را فراهم کردند.

عضو هیأت علمی دانشگاه قم با بیان این‌که در مرحله بعد که مدارس پس از انقلاب مورد بررسی قرار گرفت، مصاحبه و پرسش‌نامه تهیه شد، گفت: یکی از اقدامات اصلی این پژوهش طراحی فرم مصاحبه و پرسش‌نامه مبتنی بر مبانی نظری بوده است.

وی ابراز داشت: شاخص‌های مدیریتی، آموزشی و تربیتی از 109 منبع خارجی و داخلی استخراج و براساس آن سؤالات اصلی پرسش‌نامه طراحی شد و با انتخاب کارشناسانی، خواستار ارزیابی سؤالات محتوایی شدیم؛ از این‌رو برای آن امتیازاتی را در نظر گرفتیم که در مجموع 68 درصد به این نوع پرسش‌نامه نمره مثبت دادند.

حجت‌الاسلام فقیهی با یادآوری این مطلب که تحقیق و پژوهش حاضر مربوط به مدارس اسلامی فعال بوده است، خاطرنشان کرد: حجم نمونه آماری از 162 مصاحبه و پرسش‌نامه ارائه شده، 28 مصاحبه ناقص و از رده خارج شد؛ در نتیجه 124 مدرسه اسلامی مورد بررسی قرار گرفت.

وی با بیان این‌که روش نمونه‌گیری این تحقیق به صورت تصادفی طبقه‌ای انجام شده است، اظهار داشت: البته با توجه به این‌که دستیابی به مدارس اسلامی پیش از انقلاب امکان نداشت، با مؤسسان مدارس علوی، کمال، روشنگر و مفید و تعدادی از فارغ‌التحصیلان این مدارس مانند غلامعلی حداد عادل و شکوهی یکتا رایزنی‌هایی انجام شد و اطلاعات مورد نیاز را به دست آوردیم.

عضو انجمن تعلیم و تربیت اسلامی حوزه علمیه قم، اذعان داشت: هرچند در مدارس تهران به خواسته‌های مورد نظر به راحتی دست یافتیم؛ اما در کسب اطلاعات مدارس استان‌ها به سبب در دست نبودن اطلاعات کافی با مشکلاتی مواجه شدیم؛ از این‌رو نیازهای اطلاعاتی خود را با معاونت پژوهشی اداره‌کل آموزش و پرورش هر استان مطرح کردیم تا براساس الگوهای ارائه شده، مدارس اسلامی معرفی شوند.

وی پس از تشریح دو نوع ابزار تحقیق فوق، یعنی مصاحبه و پرسشنامه، بیان داشت: در مدارسی که امکان دسترسی به آنها امکان‌پذیر بود، مصاحبه به صورت حضوری انجام شد و در مدارسی که دسترسی میسر نبود، از طریق ارائه پرسشنامه‌های کتبی، این تحقیق به سرانجام رسید.

بررسی مدارس اسلامی پیش از انقلاب از سال 1320 تا 1357

حجت‌الاسلام فقیهی همچنین با اشاره به روش پژوهش در تجزیه و تحلیل داده‌ها، گفت: برای شاخصه‌های مورد نظر، امتیازهایی را در نظر گرفته و پس از آن بررسی و تحلیل نهایی ارائه شد که در بیان نتایج وضعیت مدارس اسلامی پیش از انقلاب از سال 1320 تا 1357 می‌توان گفت این مدارس با توجه به منابع مکتوب و برخی مصاحبه‌ها، با انگیزه‌های دینی به وجود آمده‌اند و با کوشش در جذب معلمان دیندار در تلاش بودند تا افزون بر آموزش شیوه‌های علمی، نه تنها کمبودی نسبت به مدارس دیگر نداشته، بلکه از آن‌ها برتر باشند.

وی با بیان این‌که در مدارس اسلامی پیش از انقلاب، مدیریت هدف‌محور و رابطه‌محور هر دو با هم انجام می‌شد، تصریح کرد: مدیران این مدارس صرف اهداف آموزشی و تربیتی خاص اکتفا نمی‌کردند؛ بلکه برای ایجاد رابطه مناسب و مؤثر با دانش‌آموزان، سرمایه‌گذاری می‌کردند.

عضو هیأت علمی دانشگاه قم استفاده از توانمندی اولیای دانش‌آموزان در اداره مدرسه و نظارت دقیق بر فعالیت معلمان و مربیان، درونی کردن وظیفه دانستن و یادگیری، وقت‌شناسی، آراستگی در وضعیت لباس و ظاهر دانش‌آموزان، توجه به بهداشت روانی، برقراری رابطه حسنه با دانش‌آموزان، تدابیر مناسب برای برپایی نماز جماعت در مدرسه، توسعه عفو و گذاشت، عیب‌پوشی، رضای خدا، امر به معروف و نهی از منکر، ایجاد آینده‌نگری، کلاس‌های فوق برنامه علمی شامل فیزیک، شیمی، زبان انگلیسی و هنر را از جمله شاخصه‌های مدارس اسلامی پیش از انقلاب برشمرد و گفت: روند سازمانی این مدارس به سوی سلامت دینی، روانی و پیشرفت علمی بوده است.

وی با بیان این‌که از میان مدارس اسلامی پیش از انقلاب، مدرسه علوی بیشترین جذبه را بین مردم داشته است، اظهار داشت: بسیاری از کسانی که جزو مسؤولان موفق پس از انقلاب هستند، از فارغ‌التحصیلان این نوع مدارس بوده‌اند.

بررسی مدارس اسلامی پس از انقلاب از سال 1357 تا 1388

حجت‌الاسلام فقیهی در بخش دیگری از سخنان خود به بررسی مدارس اسلامی پس از انقلاب پرداخت و با بیان این‌که البته پس از انقلاب اسلامی دیگر عنوان مدارس اسلامی برداشته شد، گفت: وضعیت مدارس پس از انقلاب براساس الگوهای آموزشی، تربیتی و مدیریتی تعیین شده که هرکدام از این الگوها در ده شاخصه بررسی شده است.

وی از نوع کلاس‌های فوق‌برنامه، سطح علمی معلمان، کتب درسی غیر مشترک با مدارس عادی، روش‌های قابل استفاده برای کنجکاوی دانش‌آموزان، آموزش روش‌شناسی علمی، نوع آموزش ضمن خدمت، میزان کیفیت و موفقیت آموزشی مدرسه، برپایی مناسبت‌های مذهبی، برگزاری نماز جماعت در همه مدارس، و اجرای برنامه‌های قرآنی به عنوان برخی از این شاخصه‌ها نام برد.

این استاد حوزه و دانشگاه با بیان این‌که احتمال کامل نبودن تحقیق در پژوهش یاد شده به سبب نو بودن و نداشتن پیشینه وجود دارد، ناکافی بودن منابع و اطلاعات، عدم وجود چارچوب تعریف شده و مناسب پیرامون الگوهای مدیریتی، وجود مشکل در جمع‌آوری اطلاعات موردنیاز و عدم همکاری برخی مدیران مدارس را از جمله موانع موجود بر سر راه این پژوهش عنوان کرد.

تدوین کتاب با استفاده از الگوهای مدیریت، آموزشی و تربیتی

وی در پایان سخنان خود پیشنهاد داد: با استفاده الگوهای مدیریتی، آموزشی و تربیتی این تحقیق، کتاب‌های راهنما تدوین و در اختیار مدارس دولتی و غیردولتی قرار داده شود تا این الگوها در آن مدارس محل آزمایش قرار گرفته و الگوهای اصلی کامل‌تر شود.

حجت‌الاسلام فقیهی پس از ارائه طرح الگوهای مدیریتی، آموزشی و تربیتی مدارس اسلامی در پاسخ به سؤال یکی از حاضران که پرسیده بود مدارس دینی پیش از انقلاب یا پس از آن از نظر اقتصادی چگونه مدیریت می‌شدند، گفت: هرچند بیشتر مدارس اسلامی غیرانتفاعی هستند، اما وابسته به آموزش و پرورش بوده و با نظارت این سازمان به فعالیت مشغولند.

وی بیان داشت: مدیریت اقتصادی این مدارس با استفاده از کمک افراد خیّر و دریافت هزینه از اولیای دانش‌آموزان اداره می‌شد و این در حالی بود که برخی از مدیران آنها مانند علامه کرباسچیان و مرحوم شیخ الاسلامی جزو علما بودند و در میان مردم نفوذ کافی داشتند.

کار مشاوره‌ای و تربیتی مناسب بهترین روش تربیت افراد

این دانشیار دانشگاه قم در پاسخ به حضار دیگری که از اخراج دانش‌آموزان در مدارس اسلامی پیش از انقلاب پرسیده بود، نیز گفت: در مدارس اسلامی به خصوص مفید، علوی و کمال این‌گونه نبود که اگر دانش‌آموزان از لحاظ اخلاقی مشکلی داشتند، فوراً اخراج شوند؛ بلکه با کار مشاوره‌ای و تربیتی مناسب و روند مدیریتی بسیار عالی مانند مدیریت علامه کرباسچیان به اصلاح فرد می‌پرداختند.

وی البته با استفاده از این فرصت گوشه چشمی به وضعیت برخی از مدارس حوزوی انداخت و با بیان این‌که متأسفانه در این مدارس شاهد اخراج طلبه هستیم، بیان داشت: برخی مشاوران مدارس در تماس‌هایی که دارند، می‌گویند طلبه‌ای در مدرسه دارای مشکل است و مدیر به سبب این‌که وی را ذی مدرسه نمی‌داند، اخراج می‌کند؛ باید گفت که اخراج این طلبه نه تنها صحیح نیست، بلکه مشکلات ایجاد شده را چند برابر خواهد کرد.

گفتنی است، نشست علمی الگوهای مدیریتی، آموزشی و تربیتی مدارس اسلامی وابسته به آموزش و پرورش از سال 1320 تا 1388 به همت انجمن علمی تعلیم و تربیت اسلامی حوزه و با همکاری گروه علوم تربیتی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چهارشنبه شب در سالن اجتماعات انجمن‌های علمی حوزه علمیه قم برگزار شد. /920/ز503/ع