عقل دینی در محک نقد و نظر

 آیا مفهوم عقل در قاموس دینى و در آیات و روایات همان مفهوم فلسفى و علمى آن است؟  قلمرو عقل آدمى در عرصه معارف دینى تا کجاست؟ آیا عقل انسانى توان تجزیه و تحلیل گزاره‏هاى دینى را دارد؟ آیا مى‏توان با ابزار منطق، که سلاح عقل است، از تمام گزاره‏هاى دینى، اعم از انشایى و اخبارى، دفاع عقلانى کرد و آنها را به تعبیر فلسفه تحلیل زبانى‏ معنا دار ساخت تا بدین سان میان دین و عقل تضاد و چالشى رخ ندهد و دینداران و فیلسوفان همدیگر را برتابند و عقل و دین را عرصه معرفت‏با تلائم و سازش در آغوش هم جاى دهند.

گفتار درباره عقل و دین و سازش و عدم سازش آن سخنى نیست که تازه معرکه آرا گشته باشد؛ از دیدگاه عارفان در برابر متکلمان گوهر دیانت را تماما از حریم عقل دور دانسته و پاى عقل را در ساحت کبریایى دین لنگ مى‏شمرده‏اند و دین وحى را از مقوله عشق مى‏دانسته‏اند، ولى با پیدایش انقلاب علمى موضوع یاد شده به صورت چشمگیرترى وارد حوزه ‏کلام و فلسفه دین گشته و موافقان و مخالفان را به گونه جدی‌ترى رویاروى هم قرار داده است. در همین راستا مناظره‌ای با موضوع عقل دینی در موسسه فهیم قم برگزار شد.

در این نشست علمی، حجت الاسلام سید حسن اسلامی و استاد محمد بیابانی از اساتید حوزه و دانشگاه به نقد و نظر پیرامون عقل دینی پرداختند و تفاوت های عقل را از منظر فلسفه و مکتب تفکیک مورد بررسی قرار دادند.

حجت الاسلام سید حسن اسلامی در این جلسه بیان داشت: به نظر می رسد منظور از عقل دینی یعنی دین، عقلی دارد که به حسب نوع متمایز است و من با این برداشت مشکل دارم.

وی در نقد عقل دینی بیان داشت: اگر عقل دینی متمایز ار عقل بشری باشد هیچ دلیلی برای دفاع از دین نداریم و دلیلی هم برای برتری دینی بر دین دیگر وجود نخواهد داشت.

این استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: ما سه وسیله برای گفتگو و اقناع داریم؛ یکی از این سه راه عواطف است که با آن دیگران را ترغیب، تهدید و تشویق می کنیم و حاصل آن عصبیت و نژادپرستی است.

وی راه دیگر را عقل و استدلال عقلی بیان کرد و گفت: این عقل است که بین کافر و مومن و همه پیروان ادیان گوناگون مشترک است و این مساله عقل خودبنیاد و غیر خود بنیاد ندارد.

حجت الاسلام اسلامی ادامه داد: کنار گذاشتن عقل دارای پیامدهای سنگینی است که نمی توان به راحتی لوازم آن را پذیرفت.

وی بیان داشت: قبول کردن عقل خود بنیاد که مکتب تفکیک بیان می‌کند، لازمه اش تن دادن به نسبت‌گرایی است بدین معنا که همه گفتمان های دینی حق است چون همه برای خود عقلی دینی دارند.

این محقق حوزه علمیه قم بیان داشت: عقل خود بنیاد موجب می شود تا شما شاخصه ای برای جدا سازی دین از خرافه در دست نداشته باشید.

حجت الاسلام اسلامی بیان داشت: اگر کسی از عقل خود بنیاد دینی به مثابه عقل مستقل استفاده کند، می تواند اثبات کند که یک هندو عقایدش بر یک عارف شیعه برتری دارد، زیرا این ها زبان تفاهم ندارند.

استاد محمد بیابانی در این مناظره پیرامون اعتقاد مکتب تفکیک به عقل دینی بیان داشت: عقل خودبنیادی تعبیری از استاد محمد رضا حکیمی است.

وی بیان داشت: عقل مشترک میان همه انسان ها است و وقتی میرزای اصفهانی درباره آن صحبت می‌کند خداوند آن را به انسان می‌دهد اما این عقل این گونه نیست که همه چیز را برای انسان بیاورد.

این استاد دانشگاه بیان داشت: جزئیات و مسایل عمیق دینی و خلقتی به واسطه عقل بشری قابل دسترسی نیست بلکه به واسطه انبیا و اولیای الهی روشن می گردد.

وی گفت: ما می‌گوییم عقلی که توسط علوم فلسفی شکل گرفته است، نمی تواند مسائل دین را حل کند.

این استاد دانشگاه بیان داشت: حجت الاسلام اسلامی عنوان می کنند که عقل راه تفاهم بشر است اما می بینیم که عمیق ترین اختلافات میان فلاسفه وجود دارد و این نشان می دهد با همین عقل تعریف شده نمی‌توانند به تفاهم و توافق برسند.

وی بیان داشت: باید از راهی که توسط انبیا(ع) و اولیای الهی ترسیم شده است به تفاهم برسیم یعنی از راه تذکر آنها است که توافق انسان ها ممکن می شود، به بیان دیگر روش‌نگری عقلی در کلام انبیاء مطلوب ما است.

بیابایی با اشاره به اینکه فلاسفه از مسائل اعتباری سخن می گویند، ادامه داد: انبیای الهی راهی را باز کردند که اگر بشر همان راه را پی می‌گرفت فلسفه های مختلف شکل نمی گرفت و ادیان مختلف پدید نمی آمد.

وی بیان داشت: ما می گوییم اگر تاریخ تمدن بشری پیگیری شود و وجدان ملاک عمل قرار گیرد، انسان هرگز خودش نمی تواند خود را پیدا کند بلکه نیاز به تربیت دارد.

حجت الاسلام سید حسن اسلامی در ادامه این مناظره به نقد ادله طرح شده استاد بیابانی پرداخت و گفت: سخن و بحث من از امکان عقل دینی است و اینکه آیا اصولا عقل خود بنیاد دینی امکان‌پذیر است یا خیر؟

وی ادامه داد: ما می خواهیم عقل را تعریف کنیم و کاکردهای آن را بشناسیم اما استاد بیابانی وارد اختلافات عمیق فلاسفه و مکتب تفکیکی‌ها شده‌اند.

این محقق حوزه علمیه قم خطاب به استاد بیابانی گفت: شما در صحبت‌های خود برای نقد عقل مورد نظر فلاسفه به اختلافات عمیق فلاسفه اشاره کردید که رشته تقاهم را از دست داده‌اند و این روشی است که طرفداران مکتب تفکیک از جمله استاد حکیمی پیوسته بر آن اصرار می‌ورزند و بر آن شاهد جمع می‌کند.

وی با اشاره به اینکه وجود اختلاف در یک امر نشان بطلان نیست، ادامه داد: اگر بخواهید وجود اختلاف نظر را موجب بطلان یک مطلب عنوان کنید آنگاه باید به بطلان علوم گوناگون سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و حتی بطلان دین قائل شوید زیرا در همه این موارد اختلافات اساسی وجود دارد.

این محقق علوم عقلی بیان داشت: شیخ طوسی در مقدمه کتاب عده بیان می کند بیش از پنج هزار روایت در باب فقه در دو کتاب استبصار و تهذیب آوردم و موارد اختلاف فقها را در آن ذکر کرده‌ام؛ ایشان معتقد است اختلاف بین فقهای شیعه بیش از اختلاف بین فقهای حنفیه با شافعی و حنبلی است.

وی ادامه داد: امام خمینی(ره) در بیانی دارند که حتی در مسائل اجماعی نیز اختلاف ممکن است.

این محقق علوم اسلامی بیان داشت: اختلاف نظر حتی بین پیروان ائمه معصومین(ع) نیز وجود داشته است که نمونه عینی آن ابن ابی عمیر و هشام بن حکم هستند که در حدود ولایت مالی ائمه اختلاف داشتند و حتی اختلاف آنها بسیار جدی شد.

حجت الاسلام اسلامی بیان داشت: اگر بخواهید با معیار «وجود اختلاف نشان از بطلان» به پیش روید، باید قائل شوید دین هم باطل است زیرا چه بسیار اختلافاتی که در موضوع خود خدا وجود دارد.

وی تاکید کرد: معیار وجود اختلاف سنجه‌ای برای بطلان، در قالب استدلال از حیث روشی باطل است.

حجت الاسلام اسلامی بیان داشت: اگر آقای بیابانی قائل هستند که راه عقل خطا است و راه دین درست است، پس شیعه حق دارد خود را حق عنوان کند و مسیحیت هم خود را حق بداند.

وی بیان داشت: اگر عقل خود بنیاد دینی رواج پیدا کند، هر کس می گوید من درست می گویم و این راه به سرانجامی نخواهد رسید.

سخن حجت الاسلام اسلامی به این جاکه ختم شد، استاد بیابانی رشته سخن را به دست گرفت و گفت: عقل خام برشی وقتی به واسطه انبیای الهی پخته نشود در هیچ یک از زمینه ها اشتراکی نخواهد داشت.

وی بیان داشت: منظور از عقل خام یعنی اینکه عقل را رها کنند و کاری به انبیا نداشته باشند، که این سوال مطرح می شود آیا عقل می تواند بگوید خدا چیست؟ چگونه است؟ چگونه اثبات می شود؟

بیابانی با بیان اینکه جواب من منفی است و عقل از اثبات خداوند عاجز است، گفت: تمام آنچه در برهان‌های فلسفی است یک علم تصوری عقلی است، چه ربطی به موجود حقیقی خارجی دارد.

وی با اشاره به سخن میرزای اصفهانی که خدای اسنان، معقول انسان نیست بلکه عقل هم معقول ما نیست، ادامه داد: نبوت یعنی حقیقت ارتباط خدا با پیامبر(ص) که باید خدای واقعی را اثبات کرد نه خدای تصوری را؛ چگونه این مفهوم با مصداق خارجی همخوان است.

حجت الاسلام اسلامی در جواب ادعای استاد بیابانی مبنی بر عدم امکان اثبات خداوند توسط عقل، گفت: من پیشنهاد می دهم یک مقدار از فضای آیات و روایت فاصله بگیریم و در یک نگاه برون دینی به لوازم این گفته در دنیا نگاهی داشته باشیم.

وی ادامه داد: مسیحیت قائل به تثلیث است و یکی از مسائل مهم برای آنها توجیه عقلانی این مطلب است. یک فیلسوف در قرن نوزدهم ظهور کرد و گفت این کار خطا است و ما اصلا نباید با عقل به اثبات معتقدات خود بپردازیم چون دین، عقلی نیست بلکه یک قمار عاشقانه است؛ حالا من از آقای بیابانی می‌پرسم اگر عقل را اینگونه بیان کنیم چه فرقی بین شیعه و مسیحیت است؟ برتری فکری شیعه چه وقت می تواند خود را بر سایر ادیان و فرق نشان دهد؟ ما روایت را قبول داریم اما مسیحی که روایت ما را قبول ندارد، چگونه برای او استدلال می آورید؟

در ادامه این جلسه، سوالات بی شمار مخاطبان موجب شد تا بحث تا پاسی از شب به درازا بکشد که حجت الاسلام اسلامی و استاد بیابانی به پرسش ها پاسخ دادند اما گسترش بحث و عدم فرصت کافی برای نتیجه گیری و استدلال های نهایی موجب شد تا وعده برگزاری جلسه دوم این نشست در آینده ای اعلام شود./909/ز502/ع