مدرسه آقا بزرگ کاشان مدرسه بزرگ معماری
به گزارش سرویس پیشخوان خبرگزاری رسا به نقل از جوان، مسجد و مدرسه آقا بزرگ نمونه یکی از باشکوه‌ترین و کاربردی‌ترین معماری‌های تاریخی ایران محسوب می‌شود. ایده‌ها و راهکارهایی که در ساخت و بهینه کردن فضای این بنا به کار برده شده است در نوع خود به عنوان ایده‌ای خلاقه قابل بررسی هستند. این بنا علاوه بر آنکه امروزه یکی از مقاصد گردشگری شهر کاشان است، می‌تواند به عنوان مدرسه‌ای آموزشی برای دانشجویان معماری نیز مورد بازدید قرار گیرد. آغاز ساخت این مسجد مربوط می‌شود به سال‌های 1248 قمری و این طور که پیداست جزئیات برخی تزئینات و بنای محراب و بخش‌های فرعی آن، گویا تا سال 1264 قمری ادامه داشته است. در واقع ساختمان بنا در روزگار پادشاهی محمد شاه قاجار آغاز شده و در سال‌های نخستین سلطنت ناصرالدین شاه به پایان رسیده است.
مهم‌ترین ویژگی این بنا که آن را در کنار سایر مساجد و مدرسه‌ها به صورت متمایزی جلوه می‌دهد، تلفیق بسیار استادانه دو عملکرد جدا از هم، یعنی مسجد و مدرسه، در زمینی با مساحتی محدود می‌باشد، به گونه‌ای که نه تنها فضاهای مورد نیاز هر یک از این عملکردها به صورت مستقل تأمین شده و هیچ گونه اختلال مخرب در همجواری آنها صورت نگرفته است، بلکه این تلفیق و همجوار کردن در کالبد چنان صورت گرفته است که منجر به ایجاد فضاهایی منحصر به فرد و زیبا و همچنین کاملاً سازگار با شرایط اقلیمی شهر کویری کاشان شده است. در معماری مساجد و مدارس معمولاً این دو عملکرد به صورت جدا وجود داشته‌اند و در صورت تداخل یکی از عملکردها که معمولاً مدرسه بوده است، به شکل بسیار فرعی مطرح می‌شده است. مانند مسجد-مدرسه رحیم‌خان در اصفهان اما در این نمونه دو عملکرد مسجد و مدرسه با اهمیتی نسبتاً مساوی خود‌نمایی کرده‌اند و هیچ یک دیگری را تحت‌الشعاع قرار نمی‌دهند.
امروزه گنجاندن چند عملکرد در یک بنا یا یک عملکرد با چند کاربر متفاوت در قالب ساختمان‌های چند طبقه یا آپارتمان‌ها انجام می‌شود؛ حالتی که همواره به از دست دادن میزان زیادی از فضای خصوصی و نیمه‌خصوصی یا فضای آزاد مستقل منجر می‌شود اما اتفاقی که در مسجد مدرسه آقا بزرگ روی داده است تأمین فضاهای مستقل و مهم‌تر از آن تأمین فضای آزاد حیاط برای هر دو عملکرد است که در دو طبقه روی هم قرار گرفته‌اند. این موضوع با استفاده از کاربرد یکی از اصیل‌ترین فضاهای معماری ایرانی یعنی گودال باغچه که در شهرهای مرکزی و کویری ایران رواج داشته انجام شده است.
با استفاده از این تمهید، معمار بنا برای هر طبقه یعنی برای هر دو بخش مسجد و مدرسه دو فضای باز مستقل طراحی کرده است که علاوه بر آنکه به هم راه دارند، دارای استقلال کافی نیز می‌باشند.
بخش مسجد بنا که طبقه بالایی را شکل می‌دهد با سایر مساجد موجود تفاوت‌هایی دارد. بنا بر سنت معمول مساجد در ایران، شبستان اصلی و گنبد خانه معمولاً در چهار جبهه یا حداقل سه جبهه بسته هستند، به خصوص جهت محراب حتماً بسته و بدون در و پنجره ساخته می‌شده است اما در این بنا بر‌خلاف مساجد موجود، بخش گنبد خانه از چهار جانب باز می‌باشد که این طرح نیز باعث جریان یافتن هوای خنک در فضای گنبد خانه در فصول گرم و تابستان‌های داغ منطقه کویری می‌شده است.
مدرسه علمیه در طبقات تحتانی اطراف صحن که به صورت گودال باغچه است قرار دارد و دارای 12 حجره در سه طرف است. یک مدرس بزرگ با دو راهروی جنبی که راه ورود به حجره‌ها را نیز ممکن می‌سازد در جبهه جنوبی قرار دارد.
در این نوع طراحی در واقع سقف حجره‌های مدرسه حیاط طبقه بالایی را شکل داده‌اند و استفاده از تمهید تلفیق فضاهای باز و نیمه باز با هم توانسته است به تأمین فضاهای باز برای هر دو طبقه منجر شود.
در عین اینکه می‌توان این بنا را کاملاً منطبق با شیوه معماری سنتی ایران دانست، نمی‌توان منکر تفاوت‌ها و نوآوری‌های گاه غیر قابل بیان آن با بنا‌های گذشته شد. گویی معمار این بنا هم متوجه تغییرات زمانه خود بوده و هم به ارزش‌های پایدار معماری گذشته این سرزمین به خوبی واقف بوده است. استفاده از اختلاف سطح و طبقات و بازی با احجام با درک تازه‌ای از فضا نوید نگرشی نو و هماهنگ با زمانه نو را می‌دهد. تعدد و تنوع عملکرد، گذر از سادگی به پیچیدگی را در این بعد از ویژگی‌های بنا نشان می‌دهد. گذری که با توجه دقیق به نحوه طراحی بنا با در نظر گرفتن محدودیت زمین می‌توان از آن به دشواری کار طراح پی برد. اقدام به این حرکت خود نوعی تلاش برای بیرون آمدن از محدودیت‌های طراحی سنتی بنا‌ها عمومی چون مدارس و مساجد تا آن زمان است که در عین تنوع‌های موجود در طرح به راحتی از قالب‌های موجود خارج نمی‌شدند. /916/د102/ع