بررسی دیدگاه عالمان شیعه درباره کتاب سلیم بن قیس

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، پایان نامه «بررسی دیدگاه عالمان شیعه درباره کتاب سلیم بن قیس با تاکید بر نقد دیدگاه‌های معاصر» پژوهشی از «رسول قلیچ» به بررسی دیدگاه‌های ابراز شده درباره کتاب سلیم بن قیس از قبیل اعتبار مطلق، اعتبار نسبی، جعلی بودن کتاب و جعلی بودن کتاب و نویسنده اهتمام ورزیده است.

بر اساس این گزارش، در چکیده این پایان نامه می‌خوانیم:

چکیده:

کتاب سلیم بن قیس هلالی، از قدیمی ترین کتب حدیثی باقی مانده است که دارای اهمیت تاریخی، حدیثی و کلامی بالایی است. از دیر زمان شخصیت سلیم بن قیس و کتاب منسوب به وی مورد مناقشه اندیشمندان شیعه بوده است. دیدگاه‌های ابراز شده درباره کتاب سلیم، بر چهار دیدگاه تقسیم بندی می‌شود، اعتبار مطلق، اعتبار نسبی، جعلی بودن کتاب و دیدگاه آخر، جعلی بودن کتاب و نویسنده هر دو. به موازات ارائه دیدگاه‌ها، بر کتاب سلیم، اشکالات متعددی وارد شده است. این اشکالات نیز در چهار موضوع تقسیم بندی می‌شود؛ اشکالات به نویسنده کتاب، اشکالات بر اسناد کتاب، اشکالات بر نسخه‌های کتاب و بالاخره اشکالات محتوایی. با جمع بندی اشکالات و نیز نقد و بررسی هر یک از نظریه‌ها، به نظر می‌رسد، بهترین نظریه که کم‌ترین اشکالات را دارد، نظریه دوم، یعنی نظریه اعتبار نسبی کتاب سلیم است. بر این اساس شخصیت سلیم بن قیس و کتابش وجود حقیقی داشت، اما به مرور زمان نسخه‌ها مورد دست کاری قرار گرفته و محتوای آن به خصوص در موضوع احادیث به مطاعن دشمنان اهل بیت افزوده شده است. در مقام استناد، نسخه‌های فعلی، هیچ یک اعتبار کاملی ندارند، و باید با مراجعه به کتب قدما حداکثر تا اوایل قرن چهارم محتوایی که شایسته اعتبار نسبی است را به دست آورد و بعد از اعمال مبانی فقه الحدیثی به آن اعتبار بخشید.

اهمیت موضوع:

کتاب سلیم از سه نوع رویکرد تاریخی، کلامی و حدیثی دارای اهمیت است. از نظر تاریخی به دلیل این که کتاب سلیم گزارش‌هایی منحصر به فرد از مهم ترین حوادث نیمه نخست قرن اول هجری شامل سقیفه و جنگ‌های دوران امام علی (ع) را در بر دارد، دارای اهمیت است. از نظر کلامی چون منقولات این کتاب درباره مناقشه آمیزترین موضوع کلامی یعنی امامت است و مباحث جنجالی مربوط به سقیفه و به قدرت رسیدن جناح مخالف امام علی (ع) ونیز مطاعن آنان که صلاحیت آنان را برای پیشوایی امت اسلامی زیر سوال می‌برد را در بر دارد، لذا از این روی دارای اهمیت است. از نظر حدیثی نیز چون کتاب سلیم در همان قرن نخست که نگارش حدیث ممنوع بوده، نگارش یافته و یکی از قدیمی ترین کتب حدیثی شیعه حتی در صورت اثبات جعلی بودن آن به شمار می‌رود دارای اهمیت است.

دورنمای کلی کتاب سلیم:

با دقت در محتویات نسخه کتاب فعلی می‌توانیم دورنمای کلی محتوای کتاب را به شرح زیر بدانیم:

1- تاکید بر افضلیت اهل بیت (ع).

2- نصوص نبوی بر وصایت و ولایت بلا فصل مولای متقیان (ع).

3- تصریح بر تعداد ائمه از سوی پیامبر (ص) و معرفی آن بزرگواران.

4- مسأله مهدویت و اینکه امام مهدی (عج) از نسل نهم حسین بن علی (ع) است.

5- بیان جزئیات حادثه سقیفه و نحوه برخورد حضرت امیر (ع) و یاران آن حضرت.

6- ماجرای تحصن بنی هاشم و اصحاب وفادار حضرت امیر در خانه صدیقه طاهره (س) و آتش زدن خانه حضرت و مجروح کردن آن بزرگوار و انداختن ریسمان بر گردن علی (ع) و بردن ایشان به مسجد برای بیعت.

7- ارتداد همه اصحاب پس از وفات پیامبر (ص) مگر چهار نفر (سلمان، ابوذر، مقداد و زبیر).

8- بیان بدعت‌های خلفاء به ویژه تأکید بر مسأله صحیفه ملعونه و ماجرای عقبه و حدیث تابوت.

9- عدم ایمان شیخین و باقی بودن بر مرام بت پرستی.

10- جمع آوری قرآن به دست امیرالمؤمنین (ع) و موضع آن حضرت در قبال قرآن جمع آوری شده توسط عمر و عثمان.

11- پیشگویی پیامبر (ص) و علی (ع) در باب حکومت ظالمانه اموی و نهضت عباسیان و ستم‌هایی که بر شیعه خواهد رفت.

12- احادیث و مواعظ اخلاقی.

نظریه‌های ابراز شده درباره کتاب سلیم از سوی علمای شیعه:

نظریه اول (اعتبار کامل کتاب سلیم) :

طرفداران این نظریه معتقدند با توجه به قرائن و شواهد موجود تمامی محتوای این کتاب صحیح بوده و با توجه به قدمت آن باید آن را در بالاترین درجه صحت قرار دارد. از لحاظ تاریخی اولین کسی که این گونه درباره کتاب سلیم قضاوت کرده نعمانی است و در دوران معاصر نیز شیخ آقا بزرگ طهرانی و آیت الله خوئی معروف ترین افراد طرفدار این نظریه هستند.

استدلال‌های طرفداران نظریه اول:

1- تأیید کتاب از سوی امامان معصوم.

2- تأیید کتاب از سوی دانشمندان شیعه.

3- اعتماد علمای شیعه به کتاب سلیم و نقل از آن.

4- ناموجه بودن تشکیکات ارائه شده از سوی مخالفان کتاب سلیم.

5- نقل مضمون مطالب کتاب سلیم به نقل از دیگر راویان (متفرد نبودن منقولات سلیم).

6- صحت اسناد کتاب بر مبنای موازین علم رجال.

نظریه دوم (اعتبار نسبی کتاب سلیم بن قیس) :

نکته مهم در بررسی استدلال طرفداران این نظریه این است که آنان از این جهت که درست و صحیح بودن تمام نسخه فعلی را نمی‌پذیرند، با طرفداران نظریه ساختگی بودن کل کتاب هم رای هستند.

نظریه سوم (کتاب سلیم جعلی است اما شخصیت وی واقعی است).

نظریه چهارم (هم کتاب جعلی است و هم سلیم وجود خارجی ندارد).

نتیجه گیری:

بر این اساس خلاصه نظریه مختار این پژوهش به شرح زیر است:

1- کتاب سلیم بن قیس واقعی است.

2- کتاب سلیم به تألیف سلیم و نقل ابان بن ابی عیاش واقعی است.

3- مشهورترین سند نقل کتاب سلیم، طریق عمر بن اذینه از ابان بن ابی عیاش از سلیم بن قیس است.

4- احادیث کتاب سلیم در ابتدا محدود بوده و محتوای آن نیز بیشتر در موضوعات اخلاقی و فضایل امامان بود.

5- زمان وقوع دستبرد در کتاب سلیم بعد از مرگ ابان بن ابی عیاش در سال 138 هجری است.

6- احتمالاً اولین اختلاف در محتوای کتاب سلیم، در اسنادی است که نام ابراهیم بن عمر در آن قرار دارد.

7- احتمالاً از دوره نعمانی (اواسط قرن چهارم) میزان احادیث فضایل در نسخه‌های کتاب سلیم سیر صعودی گرفت.

8- تا دوره ابن غضائری (اواسط قرن پنجم) مقدار احادیث مطاعن.

در آخرین نکته هم به وظیفه ما در قبال نسخه‌های فعلی کتاب سلیم می‌پردازیم. از آن چه گذشت، به این نتیجه رسیدیم که نسخه‌های فعلی، خود، هیچ کدام دارای اصالت تاریخی نیستند و در عمل همگی مربوط به قرن 11 به بعد هستند. از طرف دیگر، نه اسناد و نه محتوای آنان، ارتباط کامل آن‌ها را با محتوای کتاب سلیم در قرون اولیه را نشان نمی‌دهند از این رو لازم است که کتاب سلیم با استفاده از نقل‌هایی که در قرون اولیه باقی مانده است، باز سازی شود.

شایان ذکر است، پایان‌نامه «بررسی دیدگاه عالمان شیعه درباره کتاب سلیم بن قیس با تاکید بر نقد دیدگاه‌های معاصر» پژوهش پایانی «رسول قلیچ»، برای اخذ مدرک کارشناسی ارشد دانشگاه ادیان و مذاهب قم است که در تابستان 1390 دفاع شده است و استاد راهنمای آن «حجت الاسلام مهدی مهریزی» و استاد مشاور آن «حجت الاسلام مهدی فرمانیان» است. /9193/پ201/ن