به مناسبت ولادت حضرت رسول اکرم(ص)؛
شمایل النبی(ص)
خبرگزاری رسا ـ این روزها در کوران هجوم فرهنگی غرب و تمدن مدرن و ورود سخت افزارها و به تبع آن نرم‌افزارهای آن، ناهنجاری‌هایی برای جوامع مسلمان ایجاد شده است و این به دلیل، تفاوت نرم‌افزارها و فلسفه اجتماعی و نحو زیست مسلمین با غربیان است که یکسر متفاوت است.
این روزها در کوران هجوم فرهنگی غرب و تمدن مدرن و ورود سخت افزارها و به تبع آن نرم‌افزارهای آن، ناهنجاری‌هایی برای جوامع مسلمان ایجاد شده است و این به دلیل تفاوت نرم‌افزارها و فلسفه اجتماعی و نحو زیست مسلمین با غربیان است که یکسر متفاوت است.
بلغ العلـــــــی بکماله کشف الدجی بجماله
حسنت جمیع خصاله صلّـــــوا علیـــــه و آله
با پیمودن درجات کمال به اوج بزرگی و ارجمندی دست یافت و با جمال و زیبایی پرده ظلمت را درید، همه صفاتش پسندیده و زیباست، پس بر او و خاندانش درود فرستید). (دیباچه گلستان)
درآمد
این روزها در کوران هجوم فرهنگی غرب و تمدن مدرن و ورود سخت افزارها و به تبع آن نرم‌افزارهای آن، از جمله نحو زیست اجتماعی و فردی و از طرفی فلسفه این نحو زیست به کشورهای غیر غربی و کشورهای اسلامی و به تبع آن‌ها کشور ما، مشکلات عدیده‌ای برای سیستم اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی این جوامع ایجاد شده است؛ این مشکلات مخصوصا در کشورهای اسلامی، بیشتر ایجاد ناهنجاری نموده است و این به دلیل تفاوت نرم‌افزارها و فلسفه اجتماعی و نحو زیست مسلمین با غربیان است که یکسر متفاوت است.
این تفاوت حاصل تفاوت عمیق جهان‌بینی اسلامی با جهان‌بینی غربی است که هر دو دارای هسته‌های فکری یکسر متفاوتند. اگر جهان‌بینی اسلامی بر محور خدا و فرامین او در کتاب مقدس او بنا شده است، فرهنگ و جهان‌بینی غربی بر مدار انسان و افکار و امیال او می‌چرخد و این تفاوت گوهرین باعث شکاف‌های عمیق روبناهای اجتماعی و فرهنگی این دو تمدن شده است.
مشکلات حاصل شده از ورود فرهنگ غربی به جهان اسلام در تمام شقوق و شئون زندگی فردی و اجتماعی مسلمین خود را نشان می‌دهد؛ چه این‌که فرهنگ غربی، فرهنگی همه جانبه است که تمام زوایای زندگی اجتماعی و فردی را در بر می‌گیرد و این دلیل دیگری برای برخورد همه جانبه آن با فرهنگ اسلامی است؛ چه این‌که فرهنگ اسلامی بر خلاف بسیاری دیگر از فرهنگ‌های مورد حمله فرهنگ غربی، فرهنگی است همه جانبه، که برای دنیا و آخرت و نحو زیست اجتماعی و فردی انسان مسلمان، برنامه ارائه نموده است.
این مشکلات ایجاد شده در جهان اسلام که مسائل و مصائب بسیاری را در همه جوانب برای مسلمین ایجاد نموده است، راهکاری را می‌طلبد که همانا بازگشت و تأمل و تبلیغ در نرم‌افزازهای زیستی اسلامی و نحو زندگی و سبک زیست اسلامی است.
هر چند این بحث به دلیل مشکلات امروز در جوامع اسلامی بحثی نو می‌نماید، اما در فرهنگ اسلامی ریشه‌ای بسیار طولانی و عمیق دارد و این ریشه همانا توجه دادن قرآن به نحو زیست پیامبر(ص) به عنوان اسوه و الگوی سبک زندگی اسلامی و انسانی است و از همین جا بوده است که کتاب‌های بسیاری در باب اخلاق و رفتار نیکو و الگو‌وار آن جناب، در تمدن اسلامی توسط علمای اسلامی نوشته شد که به "سیره‌نویسی" و "سنن نبی نویسی" و "شمایل النبی نویسی" مشهور شدند.
این میراث، خود منبع درجه اول سبک زندگی اسلامی است که با ابزار سازی از آن می‌توان سبک اسلامی را در دوران‌های سخت مانند امروز به خوبی جایگزین سبک زیست غربی نمود.
اسوه حسنه در سایه خلق عظیم
در قرآن کریم، رسول خدا حضرت محمد بن عبدالله(ص) به عنوان اسوه حسنه معرفی شده است؛ «و لقد کان فی رسول الله اسوة حسنة».(احزاب21)
حضرت علامه طباطبایی در تفسیر قیم المیزان، در ذیل این آیه شریفه می‌فرماید: «کلمه اسوه به معنای اقتدا و پیروی است و معنای فی رسول الله یعنی در مورد رسول خدا و اسوه در مورد رسول خدا عبارت است از پیروی او و اگر لکم فی رسول الله، که استقرار در گذشته را افاده می‌کند، برای این است که اشاره کند به این که این وظیفه همیشه ثابت است و شما همیشه باید به آن جناب تأسی کنید.
معنای آیه این است که یکی از احکام رسالت رسول خدا و ایمان آوردن شما این است که به او تأسی کنید؛ هم در گفتارش و هم در رفتارش».(المیزان ج16 ص432)
نکته بسیار مهمی که باید به آن توجه کرد این است که تأسی به رسول خدا(ص) در نظرگاه قرآن، یک دستور بدون پشتوانه عقلانی نیست؛ یعنی از نظر قرآن این‌گونه نیست که چون رسول خدا پیامبر خداست، شما به او اقتدا کنید؛ بلکه از این‌جاست که او چون دارای خلقی انسانی و الهی است، او را به عنوان الگو قرار دهید و از همین جا بوده است که پیامبری را، خداوند شایسته او دیده است؛ به او اقتدا کنید.
در همین مورد، در کتب کلامی آمده است که نبی الهی نبایستی اخلاق و رفتاری داشته باشد که باعث پراکنده شدن مردم از اطراف او شود و این نکته یکی از شرط‌های نبوت است که بر مبنای قاعده لطف بنا شده است.
بنابراین این، دستور قرآن با در نظر گرفتن حکمت عمیقی است که همانا این نکته مهم روانشناسی است که ایمان از مسائل فؤادی است که جز در سایه دلدادگی روحی و روانی و سیراب شدن حس حقیقت خواهی و کمال طلبی اخلاقی به وجود نمی‌آید و به همین لحاظ، اخلاق نیکو مهم‌ترین دلیل گرایشات انسان به سوی یک موضوع است. به خاطر تحلیلات بالاست که قرآن کریم دلیل اسوه حسنه بودن رسول خدا(ص) را خلق عظیم ایشان بر می‌شمرد؛ «و انک لعلی خلق عظیم».(قلم 4)
حضرت علامه طباطبایی در رابطه با این آیه شریفه می‌فرماید: «کلمه خلق به معنای ملکه نفسانی است که افعال بدنی مطابق اقتضای آن ملکه به آسانی از آدمی سر می‌زند؛ حال چه این‌که آن ملکه از فضائل باشد، مانند عفت و شجاعت و امثال آن و چه از رذائل مانند حرص و جبن و امثال آن. ولی اگر مطلق ذکر شود، فضیلت و خلق نیکو از آن فهمیده می‌شود.
پس این‌که قرآن کریم فرمود: «انک لعلی خلق عظیم» معنایش این است که تو ای پیامبر سجایای اخلاقی عظیمی داری و این آیه شریفه هر چند فی نفس‌ها و به خودی خود حسن خلق رسول خدا را می‌ستاید و آن را بزرگ می‌شمارد، لیکن با در نظر گرفتن خصوص سیاق، به خصوص اخلاق پسندیده اجتماعیش نظر دارد، اخلاقی که مربوط به معاشرت است، از قبیل استواری بر حق، صبر در مقابل آزار مردم و خطا کاری اراذل و عفو و اغماض از آنان، سخاوت، مدارا، تواضع و امثال این‌ها.»(المیزان ج19 ص618) بنابر این خوب روشن گشت که اگر رسول خدا اسوه حسنه قلمداد شده است، به واسطه خلق کریم و عظیم ایشان است که خود بهترین مبلغ اسلام است.
البته باید شبهه‌ای را که ممکن است از این استدلال ایجاد شود را طرد نمود و آن این‌که اگر می‌گوییم رسول خدا اسوه بودند و دلیل اسوگی ایشان خلق عظیم ایشان بود و این دلیل جذب به سوی دین اسلام است، به این معنی نیست که اخلاق در این میان نقشی ابزاری دارد، بلکه جالب و مهم این است که بدانیم که معادله در باب اخلاق نه تنها این‌گونه نیست، بلکه رسول خدا اخلاق را غایت مبعوث شدن خود به رسالت می‌دانند و این مسأله جایگاه اخلاق را به خوبی در دین اسلام روشن می‌نماید.
زبان عمل
استاد شهید مرتضی مطهری در باب اسوگی اخلاقی رسول خدا می‌گوید: «یکی از منابع شناخت که یک نفر مسلمان باید دیده و بینش خود را از آن راه اصلاح و تکمیل بکند، سیره وجود مقدس پیامبر اکرم است».(سیری در سیره نبوی ص39)
اما نکته مهمی که استاد شهید در باب این مسأله عنوان می‌کنند، این است که رفتار رسول خدا مثل گفتار ایشان منبع نرم افزاری اخلاق فردی و جمعی است و بنابر این نیاز به تفسیر و تبیین دارد.
ایشان در این باره می‌گوید: «در تفسیر و توجیه رفتار پیامبر هم عینا همین مطلب هست. همین طور که سخن پیامبر معنی دارد و برای آن یک معنی القا شده است، رفتارهای پیامبر هم همه معنی و تفسیر دارد و باید در آن‌ها تعمق کرد».(همان ص45) بنابراین رفتار ایشان هم دارای تفسیر و عمقی است که بهترین ارائه دهنده سبک زندگی و زیست اسلامی و الهی است.
محکم و متشابه رفتاری
آن چنان که از قرآن بر می‌آید، آیات قرآنی به دو دسته محکم و متشابه تقسیم می‌گردند و این تقسیم بر مبنای تأویل پذیری آیات قرآن است. برخی از آیات قرآنی دارای معنایی پیچیده و نا محصل هستند که به قول قرآن، دست مایه افراد تنگ دل واقع می‌شوند و مورد تفسیر به رأی واقع می‌گردند. اما آیاتی هستند که ام الکتاب هستند و مبنا و معیار آیات متشابه هستند و آیات متشابه با تکیه بر آنان معنای روشن و قابل اتکا می‌یابند.
بر همین مبنا رفتار و سیره رسول خدا(ص) نیز دارای کلیدها و مبناهایی است که با کاوش در سیره و سنت ایشان می‌توان آن‌ها را کشف و مبنا برای سبک زتدگی قرار داد.
هدف و وسیله
استاد شهید مرتضی مطهری برای مثال، چگونگی استخدام وسیله را به عنوان یکی از خصوصیات کلیدی رفتار اخلاقی رسول خدا بیان می‌دارند. به این صورت که رسول خدا(ص) در هیچ فراز از زندگی شریفشان برای رسیدن به اهداف صواب و حق، دست به هر وسیله‌ای متشبث نمی‌شدند و به قول معروف در نظر ایشان هدف وسیله را توجیه نمی‌کرد.
برای مثال می‌توان به داستان مرگ ابراهیم پسر گرامی رسول خدا(ص) در خردسالی اشاره کرد که روز مرگ ایشان با خورشید گرفتگی همراه شد؛ مردم خورشید گرفتگی را عزاداری خورشید و طبیعت بر مرگ ابراهیم قلمداد کردند؛ ولی رسول خدا نه تنها بر امواج تبلیغاتی این مسأله سوار نشدند، بلکه با همان منش رسولانه و الهی خویش، مردم را هدایت کردند و نماز آیات را از سوی خدا برای مردم واجب نمودند.
یکی دیگر از کلیدهای اخلاقی رسول خدا(ص) که از محکمات رفتار و خلق عظیم ایشان بود، عدم تأثیر قدرت در ثبات اخلاقی ایشان است. ایشان رفتار و اخلاق اجتماعی و فردیشان قبل از رسیدن به قدرت و بعد از آن که حاکم بر تمام جزیرة العرب شدند، یکسان بود و قدرت، اخلاق ایشان را تغییر نداد.
استاد مطهری برای مثال در این باره می‌آورند: «در حدود سال دهم هجرت که برو بیا زیاد است و شهرت پیغمبر در همه جا پیچیده است، یک عرب بیابانی می‌آید خدمت پیغمبر؛ وقتی می‌خواهد با پیغمبر حرف بزند، روی آن چیزهایی که شنیده رعب پیغمبر او را می‌گیرد. زبانش به لکنت می‌افتد. پیغمبر ناراحت می‌شود: از دیدن من زبانش به لکنت افتاد!؟ فورا او را در بغل می‌گیرد و می‌فشارد که بدنش بدن او را لمس کند، "برادر هون علیک". آسان بگو از چه می‌ترسی؟ من از آن جبابره که فکر می‌کنی نیستم»!(همان ص68)
درس محبت
اما به تحقیق می‌توان مهم‌ترین میزان رفتاری رسول گرامی اسلام(ص) را مهر و محبت با موجودات دیگر دانست و این محبت امری جبلی و عمیق در وجود بی‌کران ایشان بود. محبت به انسان‌ها از همه اقوام و نژادها. محبت بی‌کران به انسان‌ها و به خصوص به کودکان و نیز محبت به دیگر موجودات چه حیوان و نبات و چه جماد.
در کتاب مکارم الاخلاق نقل شده است که ایشان اگر با کسی دست می‌دادند، آن‌قدر نگه می‌داشتند تا او دست خود را از دست رسول خدا بکشد و هنگام سخن گفتن افراد پر حرف، هیچ‌گاه این‌گونه القا نمی‌کردند که از او و حرف‌هایش خسته شده‌اند.
نیز از ایشان نقل شده است که فرمودند: «من از پنج چیز دست بر نمی‌دارم تا بمیرم:
1. روی زمین غذا خوردن با بردگان
2. سوار شدن بر الاغ برهنه
3. دوشیدن بز با دستان خود
4. لباس پشمینه پوشیدن
5. سلام کردن به کودکان».
در کتاب شمایل النبی ترمذی نقل شده است که آن حضرت کسی را که به ایشان امیدی بسته بود نا امید نمی‌کردند و محروم نمی‌ساختند. اخلاقیات کریمه این عزیزترین مخلوق خدا به قدری انسانی و الهی و همه جانبه است که این مقاله کوچک سعه آن را ندارد؛ لذا طالبان به کتب سیره و سنت آن وجود مقدس مراجعه کنند. آن‌چه آمد نَمی بود از یمی و کمی بود از بیشی.
منابع:
1. المیزان- سید محمد حسین طباطبایی
2. سیری در سیره نبوی- مرتضی مطهری
3. علل الشرایع- شیخ صدوق
4. عیون اخبار الرضا- شیخ صدوق
5. شمایل النبی- ترمذی- ترجمه محمود مهدوی دامغانی
6. سنن النبی- سید محمد حسین طباطبایی
7. سیرت رسول الله- ترجمه سیره ابن هشام- به کوشش و تصحیح اصغر مهدوی
/979/701/ر
ارسال نظرات