قم وارد مرحله قرمز تنش آبی شد؛ ضرورت تحول در کشاورزی و مدیریت شهری

بررسی‌های انجام‌شده در حوزه منابع آبی استان قم نشان می‌دهد کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی و روند فزاینده مصرف، زنجیره تولیدات کشاورزی و حتی زندگی روزمره مردم را در معرض تهدید قرار داده است و استمرار این شرایط می‌تواند خسارت‌های گسترده‌ای را در حوزه معیشت، تولید و پایداری روستاها به همراه داشته باشد.

در چنین فضایی، طرح اصلاح الگوی کشت به عنوان یکی از مهم‌ترین برنامه‌های جهاد کشاورزی استان، محور اصلی مدیریت بحران آب معرفی شده و این طرح با هدف بازتعریف نوع محصولات، استفاده بهینه از زمین‌های زراعی و کاهش مصرف آب، مسیر تازه‌ای برای افزایش بهره‌وری و بهبود وضعیت اقتصادی کشاورزان قمی ترسیم می‌کند.

مطالعات کارشناسی نشان می‌دهد الگوی کشت مناسب می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در کاهش هزینه‌های تولید، افزایش درآمد و هدایت کشاورزی به سمت محصولاتی کم‌آب‌بر و دارای ارزش اقتصادی بالاتر داشته باشد و استفاده از فناوری‌های نوین آبیاری و تنوع‌بخشی به محصولات نیز به عنوان بخش مکمل این طرح، ظرفیت‌های جدیدی برای مدیریت ریسک‌های اقلیمی ایجاد می‌کند.

اصلاح الگوی کشت تنها یک طرح فنی نیست، بلکه ضرورتی اجتماعی و اقتصادی برای آینده کشاورزی قم به شمار می‌رود و بی‌توجهی به این راهبرد می‌تواند منجر به افت تولید، تشدید بحران آب و مهاجرت گسترده از روستاها شود که پیامدهای آن کل ساختار تولید و امنیت غذایی استان را تحت تأثیر قرار خواهد داد.

به باور کارشناسان، اجرای دقیق و مرحله‌ای این طرح می‌تواند زمینه‌ساز شکل‌گیری کشاورزی پایدار، بهره‌ور و هوشمند در استان شود و ارتقای عملکرد مزارع، کاهش فشار بر منابع آبی و حرکت به سمت تولید مبتنی بر شرایط اقلیمی، مهم‌ترین دستاوردهای الگوی کشت محسوب می‌شود.

در شرایط کنونی، حفظ منابع آب و افزایش بهره‌وری، شرط اصلی عبور کشاورزی قم از بحران و شکل‌گیری آینده‌ای امیدوارکننده برای تولیدکنندگان است.

وضعیت بارش‌ها و فشار مضاعف بر ذخایر زیرزمینی از مهم‌ترین چالش‌های بخش کشاورزی قم

مهدی علیپور دبیر طرح اصلاح الگوی کشت سازمان جهاد کشاورزی استان قم با اشاره به شرایط کم‌سابقه منابع آبی استان قم، وضعیت بارش‌ها و فشار مضاعف بر ذخایر زیرزمینی را یکی از مهم‌ترین چالش‌های بخش کشاورزی دانست و گفت: بررسی‌های فنی نشان می‌دهد کاهش بارندگی‌ها در سال‌های اخیر موجب افت محسوس کیفیت و کمیت آب شده و این مسئله به‌صورت مستقیم بر برنامه‌های آبیاری و برداشت آب توسط بهره‌برداران اثر گذاشته است.

وی گفت: هم‌زمان با افت منابع آبی، ناترازی انرژی نیز در مقاطع مختلف سال مشکلاتی را برای کشاورزان ایجاد کرده و این موضوع اجازه نداده عملیات برداشت آب در زمان مناسب انجام شود و این وضعیت باعث شده بهره‌برداران با احتیاط بیشتری نسبت به کشت اراضی خود تصمیم‌گیری کنند و برخی از برنامه‌های زراعی با تأخیر یا کاهش سطح کشت همراه شود.

علیپور افزود: تجربه ناترازی انرژی در سال گذشته موجب شده دستگاه‌های مرتبط با نگاه دقیق‌تری به مدیریت انرژی و برنامه‌ریزی جبران کمبودها ورود کنند و انتظار می‌رود امسال با هماهنگی بیشتر میان بخش‌های مختلف، شرایط برداشت آب بهبود یابد.

وی تأکید کرد: تحقق این هدف در گرو همکاری عمومی در مصرف صحیح انرژی و مدیریت درست آب است که این امر می‌تواند از فشار مضاعف بر شبکه‌های تأمین بکاهد و روند تولید را تداوم بخشد.

دبیر طرح اصلاح الگوی کشت سازمان جهاد کشاورزی استان قم با اشاره به آغاز اجرای این برنامه از سال ۱۴۰۱ گفت: الگوی کشت به عنوان یک برنامه ملی، مجموعه‌ای از اهداف هماهنگ شامل کاهش مصرف آب، ارتقای بهره‌وری، توجه به مسائل اقتصادی بهره‌برداران، حفاظت از محیط‌زیست و تأمین علوفه مورد نیاز استان را دنبال می‌کند.

وی بیان کرد: طی چهار سال گذشته این طرح به نقطه‌ای رسیده که توانسته در مجموع بیش از ۵۳ میلیون مترمکعب آب را در فرایند تولید محصولات کشاورزی صرفه‌جویی کند، رقمی که در شرایط کنونی، اهمیت دوچندان دارد.

وی افزود: الگوی کشت صرفاً به معنای تغییر محصول نیست و به‌صورت مجموعه‌ای از اقدامات فنی و مدیریتی از مرحله کاشت تا برداشت تعریف شده است و کاهش هزینه‌های تولید، بهبود ساختار کشت، تنظیم دقیق نیاز آبی محصولات و افزایش بهره‌وری در هر هکتار از جمله نتایج اجرای این برنامه است که طی چند سال اخیر آثار آن در مزارع استان قابل مشاهده بوده است.

علیپور با اشاره به محدودیت ذاتی منابع آبی قم و مشکل شوری بخش قابل‌توجهی از آب‌های موجود اظهار داشت: کشاورزی در چنین شرایطی نیازمند تطبیق کامل با اقلیم و انتخاب محصولاتی سازگار با وضعیت آب و خاک است و در همین راستا، استفاده از گیاهان کم‌آب‌بر و مقاوم به شوری همچون تریتیکاله و کینوا در سطح وسیعی در دستور کار قرار گرفته و نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد این محصولات نه‌تنها با شرایط اقلیمی سازگار بوده‌اند، بلکه عملکرد بالاتری نسبت به محصولات مشابه داشته‌اند و توانسته‌اند هزینه‌های تولید را نیز کاهش دهند.

تغییر نحوه کاشت موجب کاهش قابل‌توجه مصرف آب و دستیابی به عملکرد بالاتر شده است

وی ادامه داد: علاوه بر تغییر نوع محصول، اصلاح شیوه‌های کشت نیز در دستور کار قرار گرفته و روش‌هایی مانند تغییر فاصله ردیف‌های کاشت، کشت حفاظتی و کشت توأم در مزارع متعدد اجرا شده است و در محصولاتی مانند ذرت، تغییر نحوه کاشت موجب کاهش قابل‌توجه مصرف آب و دستیابی به عملکرد بالاتر نسبت به روش‌های سنتی شده است. این تغییرات باعث شده بخش مهمی از فشار بر منابع آب کاهش یافته و پایداری تولید حفظ شود.

دبیر طرح اصلاح الگوی کشت سازمان جهاد کشاورزی استان قم با اشاره به همراهی کشاورزان قمی در اجرای برنامه گفت: چون مسائل معیشتی، اقتصادی و بازدهی تولید در این برنامه دیده شده، بهره‌برداران با آن همراهی خوبی داشته‌اند و نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد تعامل و مشارکت آنان نقش مهمی در موفقیت طرح داشته است و افزایش عملکرد در هکتار و کاهش هزینه‌های تولید از جمله عواملی است که انگیزه مشارکت کشاورزان را تقویت کرده است.

علیپور افزود: هدف نهایی این طرح دستیابی به حجم تولید مورد نیاز با کمترین مصرف منابع آبی است و با افزایش بهره‌وری، مقدار ماده خشک تولیدشده در ازای هر لیتر آب بیشتر شده و همین موضوع باعث صرفه‌جویی واقعی در مصرف آب می‌شود و این روند در نهایت زمینه‌ساز شکل‌گیری کشاورزی پایدار و متکی بر مدیریت منابع خواهد بود؛ مسیری که بخش کشاورزی استان قم برای عبور از بحران و رسیدن به ثبات تولید به آن نیاز دارد.

محمد احمدی جبلی مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قم نیز در گفتگو با خبرنگار مهر، با اشاره به وضعیت منابع آبی استان قم گفت: استان وارد مرحله قرمز تنش آبی شده و این وضعیت به حدی بحرانی است که آن را در آستانه ورشکستگی آبی قرار داده است و بررسی‌ها نشان می‌دهد که استان بیش از دو دهه با خشکسالی شدید روبه‌رو بوده و کاهش مداوم بارش‌ها، شرایط ذخایر زیرزمینی و سطح آب‌های سطحی را به شکل چشمگیری تحت تأثیر قرار داده است.

در حال حاضر حدود ۹۷ درصد مساحت استان قم درگیر خشکسالی شدید است

وی افزود: سال گذشته میزان بارندگی در استان تنها ۹۰ میلی‌متر ثبت شد و امسال نیز کاهش ۴۰ درصدی بارش‌ها تجربه شده است؛ به گونه‌ای که در حال حاضر حدود ۹۷ درصد مساحت استان درگیر خشکسالی شدید است و استمرار این روند، خطر جدی برای تأمین آب شهری و کشاورزی ایجاد کرده است.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قم با بیان اینکه توجه به فضای سبز ضروری است اما نباید به قیمت از دست رفتن منابع حیاتی آب باشد، بر ضرورت به‌روزرسانی پروانه چاه‌ها، نصب کنتورهای دقیق و شفاف‌سازی داده‌ها تأکید کرد و گفت: تنها با مدیریت شفاف و قابل کنترل می‌توان مصرف آب شهری را به شکل کارآمدی هدایت کرد.

مرتضی امینی پژوهشگر حوزه فناوری‌های نوین و استاد دانشگاه در گفتگو با خبرنگار مهر به راهکارهای برون‌رفت از بحران اشاره کرد و گفت: سازگاری با تغییرات اقلیمی نیازمند تحول نگرش از سطح مسئولان تا آحاد جامعه است و با ادامه کاهش بارش‌ها، خشک شدن سدها و فرونشست اراضی، نمی‌توان انتظار داشت که الگوهای مصرف ناکارآمد در بخش‌های کشاورزی، صنعتی و خانگی بدون تغییر ادامه یابد.

امینی افزود: در بخش کشاورزی، راهکارهای اساسی برای مقابله با بحران شامل کاهش مصرف، افزایش استحصال، افزایش بهره‌وری و استفاده بهینه از منابع آب است که اجرای اقدامات مانند کاشت گیاهان زمستانه به جای تابستانه، بهره‌گیری از ارقام پرمحصول و زودرس و تغییر الگوی کشت به سمت گیاهان کم‌آب‌بر و اقلیم‌سازگار، در چارچوب «کشاورزی هوشمند اقلیم‌سازگار» و «کشاورزی پایدار کم‌نهاده» می‌تواند زمینه تولید پایدار و تأمین امنیت غذایی را فراهم کند.

این استاد دانشگاه ادامه داد: در استانی مانند قم، بهره‌گیری از ظرفیت کارشناسان مجرب و شرکت‌های دانش‌بنیان می‌تواند راهکارهای مؤثری برای مقابله با بحران ارائه دهد و گفت: روحانیون و صاحبان تریبون‌های مختلف نیز می‌توانند نقش مهمی در هدایت مردم به سمت صرفه‌جویی و مدیریت درست مصرف آب ایفا کنند.

امینی به فناوری‌های نوین و کاربردی اشاره کرد و افزود: استفاده از زیست فناوری و فرآوری زیستی این امکان را فراهم می‌کند که بخش قابل توجهی از ضایعات و پسماندها به فرآورده‌های با ارزش تبدیل شود؛ محصولاتی که می‌تواند شامل خوراک دام، سوخت زیستی و بیوکمپوست باشد و ضمن کاهش فشار بر منابع، ارزش افزوده اقتصادی ایجاد کند.

این تحلیل‌ها نشان می‌دهد که بحران آب در قم نه تنها چالشی زیست‌محیطی بلکه مسأله‌ای اجتماعی، اقتصادی و امنیتی است و عبور از آن نیازمند همگرایی مدیریت شهری، کشاورزی هوشمند، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و فرهنگ‌سازی عمومی در مصرف بهینه منابع آب و انرژی است.