به بهانه سالروز میلاد شیخ حر عاملی؛
یادکردی از صاحب وسایل الشیعه
خبرگزاری رسا ـ یکی از کتبی که با رویکردی فقهی به حدیث در جهان شیعه به ظهور می‌رسد، کتاب مهم و دوران ساز "وسایل الشیعه" شیخ حر عاملی است که ما به بهانه سالروز میلاد این دانشمند و محدث بزرگ، به سوانح عمر و میراث او در علوم اسلامی می‌پردازیم.
درآمد
سنت حدیث‌نگاری در تاریخ تمدن اسلامی، سنتی است که تکیه بر نگاه نرم‌افزاری شریعت اسلامی به منابع خود دارد؛ توضیح این مطلب این‌گونه است که حدیث و روایت به عنوان نقلی وارد شده از سیره و سنت معصوم که شامل قول، فعل و تقریر معصوم است، نه یک نگاه تیمنی و تبرکی به سنت و سیره معصوم است، بلکه یکی از پایه‌های اساسی ایجاد منبع برای زیست دینی است؛ به این صورت که سیره و سنت منقول از معصوم در کنار قرآن کریم به عنوان ثقل اکبر، دارای حجیت عملی برای متعبدین دارد.
در تاریخ شیعه و سنی، تاریخ سترگی در نقل حدیث وجود دارد و کتب بسیاری از نظر کثرت و حجم در تاریخ علمی این مذاهب وجود دارد و این نشان اهمیت و علاقه مسلمین به حدیث است و نیز نشان از توجه مسلمین جایگاه حدیث در نحو زندگی اسلامی است.
استاد شهید مرتضی مطهری در باب جایگاه و چگونگی تکوین دانش حدیث در تاریخ تمدنی اسلام این‌گونه می‌گوید: «فن حدیث است، فن حدیث یعنی فن استماع و قرائت و ضبط و جمع و نقل سخنان رسول اکرم یا ائمه اطهار(ع). فن حدیث نیز مانند تفسیر به دو شاخه شیعی و سنی منقسم میگردد. محرک اصلی مسلمین به فراگیری و جمع و نقل اخبار و احادیث اولا نیاز مسلمین به احادیث در امور دینی بود. ثانیا شخص رسول اکرم(ص) بنا بر روایت مسلم و قطعی شیعه و سنی مکرر مردم را تشویق میکرد که آنچه از او میشنوند ضبط کنند و برای آیندگان نقل نمایند؛ لهذا از صدر اسلام، مسلمین علاقه شدیدی به ضبط و نقل احادیث نبوی نشان میدادند. پس از انتشار اسلام و ورود ملل دیگر به جهان اسلام، صحابه رسول خدا(ص) که شرف محضر آن حضرت را دریافته بودند و از آن حضرت کم یا زیاد سخنان و قضایایی به یاد داشتند، ارج و اهمیت فراوان یافتند. علاقه‌مندان به احادیث نبوی برای استماع حدیث از صحابه و یا تابعین(کسانی که صحابه را درک کرده بودند) از شهری به شهری و از منطقه‌ای به منطقه‌ای میرفتند. بسا که یک نفر برای تحقیق در صحت و سقم یک حدیث و برای استماع از یک راوی معتبر، دهها فرسنگ راه طی میکرد تا به محضر آن محدث راه مییافت و حدیث مورد نظر خود را از او میشنید.
جرجی زیدان می‌گوید: همین که مسلمین در صدد فهم معانی قرآن برآمدند، طبعا به درک معانی گفتههای حضرت رسول(ص) احتیاج یافته تا با فهم معانی احادیث نبوی معانی قرآن را بهتر درک کنند و البته احادیث نبوی از صحابه روایت میشد؛ چه که آنان از پیغمبر اکرم(ص) آن را شنیده و حفظ کرده بودند و مسلمانان برای فهم احادیث به صحابه رجوع میکردند؛ ولی چون مسلمانان به کشور گشایی مشغول شدند، صحابه پیغمبر که از سران مهاجرین بودند، در ممالک مختلف متفرق گشتند. از آن روز هر کس که میخواست حدیث یا احادیثی از پیغمبر اکرم(ص) بداند، ناچار به دنبال صحابه به ممالک مختلف و نقاط مختلف میرفت و چه بسا که یک حدیثی را فقط یکی از آن صحابه از حضرت رسول شنیده بود و دیگران آن را نمیدانستند؛ پس کسی که دنبال جمع‌آوری و فراگرفتن احادیث برمیآمد، ناچار به مکه و مدینه و بصره و کوفه و مصر و ری و سایر شهرها میرفت، در هر نقطهای علم و حدیثی میآموخت. این همان است که مسلمانان آن را "رحله" در طلب علم مینامند، علاقه و شور مسلمانان به نقل و ضبط و استماع احادیث نبوی از زمان خود آن حضرت آغاز گشت و به حکم اینکه هر وقت تقاضای یک کالا زیاد شود، کالاهای تقلبی هم به بازار می‌آید. گروهی از ضعیف‌الایمان در زمان خود آن حضرت احادیثی از آن حضرت نقل و روایت کردند که اساسی نداشت و خود آن وجود مبارک در صدد تکذیب برآمد. در یک خطابه عمومی پیدایش کذابین و وضّاعین را اعلام فرمود؛ آنگاه برای اینکه معیاری اصیل معرفی کند، قرآن کریم را معیار صحت و سقم احادیث منقوله و منسوبه به خودش قرار داد. با اینکه اهتمام به استماع و ضبط و نقل احادیث هم در میان عامه وجود داشت و هم در میان پیروان اهل البیت(ع). یک تفاوت اساسی در قرن اول هجری میان عامه و میان پیروان اهلالبیت(ع) بود و آن اینکه عامه در مدت یک قرن به پیروی از دستور خلیفه دوم و نظر برخی صحابه دیگر، نوشتن و کتابت حدیث را مکروه میشمردند؛ به عذر اینکه حدیث با قرآن مشتبه نشود و یا اهتمام به حدیث جای اهتمام به قرآن را نگیرد. ولی پیروان اهلالبیت(ع) از همان صدر اول، همچنان که نسبت به استماع و ضبط و نقل احادیث اهتمام میورزیدند، نسبت به کتابت آنها نیز اهتمام داشتند. عامه در اول قرن دوم متوجه اشتباه خود شدند و این سد که به وسیله خلیفه دوم به وجود آمده بود، در قرن دوم به دست عمر بن عبدالعزیز خلیفه اموی زاهد، که خود از طرف مادر از احفاد خلیفه دوم بود، شکسته شد.
کتابت حدیث که ابوسعید خدری و جمعی دیگر آن را مکروه میشمردند، اما علی بن ابی طالب(ع) و انس بن مالک و برخی دیگر برخلاف نظر میدادند؛ لهذا پیروان علی(ع) از صدر اسلام به نوشتن احادیث پرداختند، بر خلاف پیروان عمر. تا آنکه در قرن دوم اجتماع شد بر ضد نظر عمر اولین و دومین کتاب حدیثی شیعه، یکی کتابی است به خط علی علیهالسلام که در نزد ائمه اطهار(ع) بوده و ائمه گاهی آن را به دیگران ارائه میدادهاند و یا از آن نقل میکردهاند که در کتاب علی(ع) چنین آمده است، دیگر کتابی است به نام مصحف فاطمه علیهاالسلام. از این دو کتاب که بگذریم، اولین کتاب حدیثی، کتاب ابو رافع، غلام آزاد شده رسول خدا است که در سنن و احکام و قضایا نوشته است. ابورافع یک غلام قبطی است که رسول خدا(ص) او را آزاد کرد. او و دو فرزندش عبیدالله و علی از شیعیان امیرالمؤمنین علی(ع) به شمار میروند».(خدمات متقابل اسلام و ایران)
از همین دوره به بعد است که به مرور شاخه‌ها و سر شاخه‌های حدیث در میان شیعه و سنی شکل می‌گیرد و یک سنت سترگ هزار ساله از نقل و رحله‌های حدیثی و کتب عظیم شکل گرفت که قسمت عظیمی از تاریخ فکر و فرهنگ اسلامی را تشکیل می‌دهند.
در همین فضاست که علوم بسیاری حول محور حدیث شکل می‌گیرد و یکی از منابع عملی مسلمین که فقه باشد، از مصادر حدیثی ریشه می‌گیرد. یکی از این کتب که با رویکردی فقهی به حدیث در جهان شیعه به ظهور می‌رسد، کتاب مهم و دوران ساز "وسایل‌الشیعه" شیخ حر عاملی است که ما به بهانه سالروز میلاد این دانشمند و محدث بزرگ به سوانح عمر و میراث او در علوم اسلامی می‌پردازیم.
شیخ حر عاملی کیست؟
«عالم فاضل، محقق مدقق، متبحر جامع، کامل صالح، ورع ثقه، فقیه نبیه، محدث حافظ، شاعر ادیب اریب جلیل القدر عظیم الشأن ابوالمکارم و الفضایل شیخنا الحر العاملی صاحب وسایل که منت نهاد بر جمیع اهل علم به تألیف این کتاب شریف و جامع».(فواید الرضویه ص609 و نیز الکنی و الالقاب ج 2ص175) این جملات، جملاتی است که شیخ عباس قمی، مرحوم شیخ حر عاملی را به توسط آن معرفی می‌نماید و جایگاه او را در تاریخ علوم شیعی و اسلامی باز می‌نماید و جایگاه مهم‌ترین کتاب او یعنی وسایل‌الشیعه را روشن می‌سازد.
آنچه که از تاریخ و نام شیخ حر عاملی روشن است، این که شیخ متولد و رشد یافته در جبل عامل است؛ منطقه‌ای که یکی از تاریخ سازترین مناطق در تاریخ شیعه است و مهاجرت علمای این بلاد در تاریخ شیعه و مقارن با دوران حکومت صفویان مسأله‌ای بسیار مهم در تاریخ تمدن ایران و اسلام شیعی است و شیخ حر نیز در زندگی خود از جبل عامل به سوی ایران حرکت کرد و باعث رشد علوم شیعی در ایران شیعی شد.
رشد و نمو علمی شیخ حر عاملی
محمد بن سلیمان تنکابنی صاحب کتاب قصص العلما درباره تولد و رشد و نمو علمی و عملی شیخ حر عاملی این‌چنین می‌گوید: «محمد بن حسن بن علی بن الحسین الحر العاملی مشغری و نسبش به سوی مشغره است؛ به میم مفتوحه و شین معجمه مفتوحه و غین معجمه ساکنه و رای مهمله و های در آخر، قریه است از قرای جبل عامل و او عالم فاضل محدث بود و اخباری بود.
او از محمدین ثلاثه اواخر است که جمع کردند اخبار کتب اربعه را و مولدش چنان که خود در کتاب امل الآمل نوشته، در قریه "مشغره" در شب جمعه ثامن شهر رجب از سال هزار و سی و سه بود. در نزد پدرش تلمذ نمود و همچنین در نزد عمش، شیخ محمد حر و نزد جد مادرش، شیخ عبدالسلام بن محمد حر و نزد خال پدرش، شیخ علی بن محمد و غیر ایشان و در قریه جبع درس خواند در نزد عم خود ایضا و شیخ حسن ظهیری و شیخ زین الدین محمد بن شیخ زین الدین شهید ثانی».(قصص العلماء ص370 و نیز ن. ک:امل الآمل ج1 ص 141)
شیخ حر عاملی در این فضای دانش پرور رشد یافت که علم فقه شیعی جزء علوم اصلی این فضا به حساب می‌آمده است و شیخ حر عاملی نیز در این فضا به فقیه و محدثی زبردست تبدیل گشت. «شیخ حر چهل سال در بلاد خود ماند و در آن مدت دو دفعه حج به عمل آورد. پس از آن سفر عراق کرد و ائمه را زیارت نمود. از آن پس به زیارت طوس رفت و در آنجا مجاور شد و دو دفعه از طوس به زیارت مکه رفت».(همان ص371)
شیخ حر عاملی در ایران
چنان که روشن است، شیخ حر عاملی نیز به دلایلی تاریخی و عقیدتی به مرکز حکومت شیعی در ایران مهاجرت می‌نماید و در مشهد مقدس ساکن گردیده و مواریث علمی خود را ارائه می‌نماید.
این مهاجرت خواه نا خواه برخورد با سلاطین صفوی را به دنبال داشت که شیخ حر عاملی در طی آن سماحت و بلند نظری خود را در طی دیداری با شاه سلیمان صفوی این‌گونه نشان می‌دهد: «گویند زمانی که صاحب وسایل وارد اصفهان شد، آخوند ملا محمد باقر، به جهت احترام شخص و نوع، شیخ حر را بسیار احترام نمود و به سلطان تکلیف دیدن نمود. صاحب وسایل نظر به مقتضای سادگی خویش، صباح آن روز را خواست که بازدید سلطان نماید و به سلطان اعلام داد. سلطان فهمید که این مرحله از سادگی شیخ است. جواب داد که شیخ بعد از ده روز دیگر بازدید نماید. پس بعد از ده روز دیگر شیخ با مصاحبت مجلسی و علمای دیگر، به محضر سلطان رفتند و قاعده آن بود که علما برای احترام سلطان بر فرش خاص سلطان نمی‌نشستند و سلطان هم در حضور علما، احتراما لهم، بر آن فرش خاص نمی‌نشست. پس مجلسی و دیگران بر مقام خود نشستند و شیخ بر بالای آن فرش خاص نشست.
سلطان از آن دلگیر شد و از شیخ پرسید که حر را با خر چه فاصله است؟ شیخ گفت: فاصله میان ایشان یک مسند است. سلطان سکوت کرد. پس از انقضای مجلس، مجلسی بر شیخ در مقام اعتراض برآمد که این افعال و اقوال شایسته سلطان نیست. شیخ در جواب گفت که شما چرا از خدای تعالی چشم پوشیده‌اید، با اینکه زمام مهار امور مملکت و سلطنت در دست اوست؟!»(همان ص374)
شیخ حر عاملی و وسایل الشیعه
مهم‌ترین میراث شیخ حر عاملی که از مهم‌ترین کتب حدیثی در فقه است، کتاب وسایل الشیعه است. نام اصلی این کتاب تفصیل وسایل الشیعه الی تحصیل الشریعه است که اختصارا وسایل الشیعه خوانده می‌شود و نیز اهمیت این کتاب به پایه‌ای است که شیخ حر عاملی را به خاطر آن صاحب وسایل می‌خوانند.
«برای او کتب متعدده است. از تألیفات او، از آن جمله کتاب وسایل است که اخبار کتب اربعه را جمع کرد و در بعضی از مقامات بیانات اجمالیه نیز نموده و در آخر، اجازات خود را ذکر کرده است. بعضی از اخبار غیر کتب اربعه را نیز جمع کرده و در مدت هجده سال، آن را تألیف کرده و آن شش مجلد است و از اخبار اصول کافی جمع نکرده؛ بلکه همان اقتصار بر فروع نموده و در آخر کتاب مذهب خود را به طریق اخباریین ذکر نموده و ادله بسیار بر آن اقامه کرده که اوهن من بیت العنکبوت می‌باشد...»(همان ص375)
این‌چنین که از کلمات تنکابنی که خود از دانشمندان دوران سیطره اصولیون است بر می‌آید، شیخ حر عاملی مانند قاطبه علمای متأخر دوران صفوی، مذاقی اخباری داشته است که البته مورد نفی و انکار اصولی چون تنکابنی قرار می‌گیرد.
«در کتاب مورد بحث، روایات مربوط به فقه از کتب اربعه و دیگر آثار مورد اعتماد در تنظیمی مناسب به فقها عرضه شده و زمینه را برای استنباط و اجتهاد فروع آماده کرده است. بنابراین وسایل الشیعه را میتوان گردآوری روایات فقهی دانست که در برخی موارد به مناسبت حال، وارد پاره‌ای مسائل اخلاقی یا اجتماعی نیز شده است. به طور کلی در این کتاب سی و پنج هزار و هشتصد و پنجاه روایت نقل شده است. کتاب مذکور دارای مقدمه‌ای کوتاه در بیان فهرست مطالب، معرفی اجمالی منابع و مصادر و برخی امتیازات دیگر است. پس از آن، بابی به عنوان مقدمةالعبادات آمده که دارای سی و یک فصل است. عناوین برخی از فصل‌ها عبارتند از: وجوب عبادات پنجگانه، ثبوت کفر با انکار ضروریات و... . پس از این باب روایات به ترتیب کتب فقهی طی پنجاه کتاب آورده شده است که با کتاب الطهاره شروع می‌شود و با کتاب الدیات خاتمه می‌پذیرد. در پایان کتاب فصلی به عنوان خاتمه نیمی از جلد نوزدهم و تمام جلد بیستم را به خود اختصاص داده است که بیان طرق و پاره‌ای توضیحات کلی در باب حدیث است».(فرهنگ کتب حدیثی شیعه ج2 ص980)
از دیگر ویژگی‌های این کتاب سترگ میتوان به موارد زیر اشاره داشت: تنظیم بدیع و دقیق، دقت فراوان در نقل احادیث، گستردگی منابع، کامل بودن منابع، همراه بودن سند روایات، رعایت اختصار و... .(همان ص984)
دیگر آثار شیخ حر عاملی
تنکابنی بعد از تفصیل در باب کتاب وسایل و نقل طرق روایتی شیخ حر عاملی در کتاب وسایل به دیگر رسالات و کتب ایشان می‌پردازد؛ «و از جمله تألیفات او، کتاب جواهرالسنیه در احادیث قدسیه است و آن اول کتابی است که تألیف کرده و پیش از آن کسی احادیث قدسیه را جمع نکرده و کتاب صحیفه ثانیه از ادعیه علی بن الحسین علیه السلام که خارج از صحیفه کامله سجادیه است و کتاب هدایة‌الامه الی احکام الائمه که سه مجلد است و منتخب هدایة الامه با حذف اسناد در مکررات از اول فقه تا آخر آن و کتاب فهرست وسایل الشیعه که مشتمل است بر عنوان ابواب و شماره احادیث هر باب و مضمون احادیث در یک مجلد و کتاب فواید الطوسیه که یک مجلد از آن بیرون آمد و مشتمل است بر صد فایده در مطالب متنوعه و کتاب اثبات الهدایه بالنصوص و المعجزات که چند مجلد است که مشتمل است بر بیست هزار حدیث از کتب خاصه و عامه و کتاب امل الآمل در علمای جبل عامل و در آن اسمای علمای متاخر نیز می‌باشد.
رساله‌ای در رجعت که آن را نامیده است به "ایقاظ از هجعت به برهان بر رجعت" و رساله در "رد صوفیه در خلق کافر" و آنچه مناسب است و "رساله تسمیه" مهدی صلوات الله و سلامه علیه و نامید آن را "کشف التعمیه در حکم التسمیه" و رساله در اجماع و نامید آن را "نزهت الاسماع در حکم اجماع" و رساله در تواتر قرآن و رساله در رجال و رساله در تنزیه معصوم از سهو و نسیان و رساله واجبات و محرمات منصوصه از اول فقه تا آخر آن که در آن گفته که واجبات عدد آنها یک هزار و پانصد و سی و پنج شد و محرمات یک هزار و چهار صد و چهل و هشت شد.
همچنین کتاب "فصول المهمه اصول" که مشتمل است بر قواعد کلیات منصوصه در اصول دین و اصول فقه و فروع فقه و از جمله تألیفات او، دیوان شعر است که قریب به بیست هزار بیت است و اکثر آن در مدح پیغمبر و ائمه طاهرین صلوات الله علیهم اجمعین است و تألیف آن جناب اگر چه بسیار است، لیکن خالی از تحقیق است؛ بلکه همان جمع کردن است و از جمله تألیفات او کتاب بدایة الهدایه است. رحمة الله مشعر الماضیین».(قصص العلماء ص375)
رحلت شیخ حر عاملی
شیخ حر عاملی در مشهد رضوی در بیست و یکم رمضان سال 1104هجری قمری رحلت نمود و در صحن عتیق، جنب مدرسه منسوب به میرزا جعفر به خاک سپرده شد.(سفینة البحار ج2 ص141) مرقد ایشان امروزه در حرم رضوی مشهور است.
منابع
1.فواید الرضویه- شیخ عباس قمی
2.الکنی و الالقاب- شیخ عباس قمی
3.سفینة البحار- شیخ عباس قمی
4.امل الآمل- شیخ حر عاملی
5.قصص العلماء- محمد بن سلیمان تنکابنی
6.فرهنگ کتب حدیثی شیعه- سید محمود مدنی بجستانی
7.خدمات متقابل اسلام و ایران- مرتضی مطهری
هادی شاملو
/979/702/ر
ارسال نظرات