نگاهی به برگزاری مراسم عزاداری دهه اول محرم در روستای باب الحکم از توابع خراسان رضوی

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در مشهد، همه ساله در ایام محرم و همزمان با عزاداری شهادت ابا عبدالله الحسین(ع)، روستاهای خراسان رضوی مملو از جمعیتی می شود که دیگر ساکن آن روستا نیستند، اما به بهانه برپایی ایام عزاداری به یاد روزهای کودکی و جوانی، به محل تولد خودشان بر می گردند تا در این مراسم حضوری پررنگ داشته باشند و جمعیت روستای باب الحکم از توابع خراسان رضوی در شهرستان بردسکن نیز در این ایام افزایش می یابد.

مراسم تعزیه خوانی و شبیه خوانی در روستای باب الحکم، قدمتی 250 ساله دارد که به بیان مصائب و سختی های امام حسین(ع) در ده روز حضور در سرزمین نینوا می پردازد و در روز تاسوعا و عاشورا نیز واقعه جنگ و شهادت امام حسین(ع) را نیز به نمایش می گذارد.

شبیه خوانی، یا به اصطلاح عامه، تعزیه خوانی، عبارت از مجسم کردن و نمایش دادن شهادت جانسوز حضرت امام حسین سید الشهداء و یاران آن بزرگوار یا یکی از حوادث مربوط به واقعه کربلا است.

 این مراسم در ایران ریشه قدیمی تری دارد. دیلمیان، که پادشاهان ایرانی و شیعی مذهب بودند، مظالم خلفا و داستان جانگذاز کربلا را به صورت شبیه مجسم می ساختند؛ اما این نمایش ها صامت بود و افراد نمایش با لباس مناسب سوار و پیاده خودنمایی می کردند تا آن که بعدها تعزیه خوانی همراه با شعر و آواز، که در واقع یک نوع ملودرام بود، معمول شد.

در واقع تعزیه نوعی نمایش مذهبی و سنّتیِ ایرانی شیعی، درباره شهادت امام حسین و مصائب اهل بیت علیهم السلام است و چون اهمیت هنرمندانه خواندن اشعار در تعزیه بیش از روش اجرا و نمایش واقعه است، آن را در قیاس با روضه خوانی، تعزیه خوانی نیز گفته اند.

در نمایش تعزیه خوانی و شبیه خوانی، شروع جنگ‌ها طبل می‌زنند

در نمایش تعزیه خوانی و شبیه خوانی، شروع جنگ ها طبل می زنند و هنگام وقوع صحنه های حزن آلود، شیپور و قره نی می نوازند. از سازهای محلی نیز در مناطق مختلف استفاده می شود که گاه این سازها برای تعزیه، متعارف و معمول به حساب نمی آمد. هدایتِ دسته نوازندگان تعزیه را معمولاً معین البکا با اشاره چوب دست یا عصا، در کنار دیگر وظایفش بر عهده می گیرد.  

از مجموع پوشش تعزیه خوانان می توان دریافت که لباس اولیا سبز و سیاه و گاه سفید و لباس اشقیا سرخ بوده است؛ در شبیه امام حسین علیه السلام معمولاً قبای راسته سفید، شال و عمامه سبز، عبای ابریشمیِ شانه زریِ سبز یا سرخ می پوشد و در هنگام جنگ، چکمه و در موقع عادی نعلین زرد به پا می کند. شبیه های سایر امامان و پیامبران نیز کم و بیش از همین نوع لباس استفاده می کردند. جامه شبیه های زنان پیراهن سیاه بلند است که تا پشت پا می رسد و پارچه سیاهی برسرمی اندازند و با پارچه سیاه دیگری چهره شان را تا زیرچشم می پوشانند. بچه خوان ها پیراهن عربی بلند و سیاه با سربند می پوشند.

امرا و بزرگانِ اشقیا را اغلب با جُبه ترمه و عمامه شال رضایی یا شال کشمیری مجسم می کنند. جنگجویان هر دو طرف زره و کلاه خود دارند. زیر زره، اشقیا قبای سرخ و اولیا قبای سفید می پوشند. لباس سرداران اشقیا، بیشتر قهوه ای و سرخ و شبیه شمر معمولاً لباس کاملاً قرمز بر تن دارند و با آستین های بالازده و دامن قبا بر کمر بسته، ایفای نقش می کنند. لباس شیطان بیشتر به رنگ سرخ و تمسخرآمیز، لباس دیو، شلیته رنگارنگ خال خال و لباس شبیه های فرشتگان، جبه ترمه است که تاج نیز بر سر می گذاشته اند و برای نشان دادن جنبه ماورایی، تور سفید یا آبی به صورت می افکنند. شبیه های ارواح و جِن ها نیز به همین منظور روبنده های نازک بر چهره می زده اند.

آرایه(دکور) صحنه در تعزیه بسیار جزئی بود و وسایل صحنه معمولاً جنبه نمادین  دارند. مثلاً تشتی پر از آب، نماد رود فرات و چند شاخه از یک درخت، نماد نخلستان است. یکی از وسایل جالب توجهِ مورد استفاده در تعزیه برخی نواحی، شمشیر علی اکبر بود که به آن «فرق» هم می گفتند و آن را طوری می ساختند که هنگام اجرای تعزیه، ظاهراً در فرق سرِ شبیه فرو می رفت و شبیه پارچه ای سفید را به عنوان کفن به کار می برند. این پارچه ضمن آن که نماد آمادگی برای شهادت بود و به تماشاگر نشان می داد که به زودی قهرمان تعزیه به قتل خواهد رسید، در برخی تعزیه ها، مانع آغشته شدن لباس شبیه به مایع قرمز رنگی می شد که به جای خون از آن استفاده می کردند.

از اسب و در بعضی مناطق از شتر، در تعزیه استفاده می کنند. در برخی تعزیه ها، مثل «شهادت امام حسین» و «شیر و فضّه»، شبیه شیر پوستینی وارونه بر تن می کند.

پیش خوانی در تعزیه

معمولاً پیش از آغاز مجالس تعزیه، شماری از بچه خوان های خوش آواز، کمی جلوتر از تعزیه خوان ها می ایستند و ابیاتی از محتشم کاشانی را می خوانند که به این کار «پیش خوانی» گفته می شد و سپس برای آماده کردن تماشاگران، همراه تعزیه خوان ها یک بار گِردِ محل اجرای نوحه خوانی و سینه زنی می گردند. بعد از پیش خوانی، تعزیه شروع می شود. در هر مجلسِ تعزیه، به تک تک تعزیه خوان ها و با توجه به نقش هر کدام، نسخه یا فرد داده می شد. همچنین «سرْنسخه» یا فهرستی نیز در اختیار تعزیه گردان است تا به کمک آن نوبت و کارهای هر شبیه خوان را تذکر دهد. در این فهرست ها مثلاً زیر نامِ امام حسین علیه السلام یا شمر، یک یا چند کلمه نخستینِ اشعاری که شبیه او باید بخواند، نوشته می شود.

تعزیه خوان با اشاره تعزیه گردان اشعار را می خواند و در جایی که اشعار نسخه او با خطی از قطعه شعرهای بعدی جدا می شود، از خواندن باز می ایستد. تعزیه خوانانِ باسابقه معمولاً بدون نگاه کردن به نسخه و بدون نیاز به اشارة معین البکا، وظیفة خود را انجام می دهند.

از روز اول تا دهم محرم، همه روزه این مراسم تعزیه و شبیه خوانی در روستای باب الحکم برگزار می شود و اوج برگزاری این مراسم در روز تاسوعا و ظهر عاشورا است و زنان و مردم  تماشاگر این مراسم، بر امام شهید خود و مصائب اهل بیت ایشان در صحنه کربلا اشک می ریزند و از دیگر مراسم عزاداری مردم روستای باب الحکم، مراسم شبانه عزاست که دسته جات سینه زنی از ابتدای روستا تا پایان روستا حرکت می کنند و در انتها در مسجد به سینه زنی و روضه خوانی می پردازند و مراسم  فریاد خوانی و صدای «لبیک یا حسین» و «حیدر حیدر» از دیگر مراسمات ویژه شب های عزاداری است که با حضور جوانان و اهالی گذشته و امروز روستا در مسجد روستا برگزار می شود.

/934/504/ر