عاشورا و خانواده
حادثه عاشورا حادثه عظیمی است که توسط مردانی بزرگ از طایفه ایمان به رهبری حسین علیه السلام رقم خورد. البته در مقابل این صفحه نورانی کربلا، ددمنشانی وجود داشتند که از هر گونه فضیلت اخلاقی و انسانی به دور بودند و به این ترتیب حادثه عاشورا از تقابل نور و ظلمت شکل گرفت.
این حادثه عظیم از جهات گوناگون قابل بررسی است و انسان‌ها در طول تاریخ می‌توانند از آن درس و عبرت بگیرند و زندگی خود را به سوی کمال سامان بدهند؛ از خوبان عاشورا و فضائل آنها پیروی کنند و از بدان عاشورا و رذائل آنها دوری جویند. از این رو هر یک از عالمان اخلاق، سالکان عرفان، حماسه‌سرایان، حاکمان مردم‌مدار الهی و فیلسوفان سیاست به نحوی از ابعاد سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، اخلاقی، عرفانی و تربیتی عاشورا سخن گفته‌اند و از این گنجینه بزرگ برای انسان‌ها درهای بزرگی گشوده‌اند. در این یادداشت قصد داریم از نگاهی دیگر به این حادثه عظیم بنگریم و یکی از مهمترین اصول اسلامی را در آینه عاشورا بررسی کنیم. به ویژه که چندی پیش مقام معظم رهبری سیاست‌های کلان کشور در موضوع خانواده را ابلاغ کردند و دیدار مهمی با نخبگان کشور نیز در موضوع خانواده داشتند.
خانواده در اسلام از جایگاه ویژهای برخوردار است و هر چه جامعه بشری بیشتر پیش می‌رود و بر پیچیدگی‌های آن افزوده می‌شود، به ضرورت و جایگاه خانواده در نظام اجتماع بیشتر پی می‌برد. در این نوشتار قصد داریم حادثه عاشورا را از جهت خانواده بنگریم که خانواده در عاشورا چه جایگاهی دارد و چه درس‌ها و عبرت‌هایی از عاشورا می‌توان در این خصوص دریافت کرد و اینکه امروزه عاشورا چه تاثیری بر خانواده دارد.
برای بیان بهتر این موضوع، نگاهی به جایگاه خانواده در اسلام و همچنین بحران خانواده در غرب می‌اندازیم و سپس عاشورای حسینی را از منظر خانواده بررسی می‌کنیم.
اهمیت خانواده در اسلام
در آیات و روایات مکرر از اصول و معیارهای روابط در زندگی خانوادگی سخن گفته شده است. در ادامه به صورت مختصر وجوه اهمیت خانواده در اسلام را بررسی می‌کنیم.
1- حقوق متقابل والدین و فرزندان
پدر و مادر مهمترین رکن خانواده هستند که جهت تقویت بنیان خانواده احترام آنها ضروری است. از این رو خداوند در قرآن بعد از توحید، حفظ حرمت والدین را قرار داده است:
«الّا تعبدوا إلّا إیّاهُ وَ بِالوالِدَینِ إِحسانا إِمّا یَبلُغَنَّّ عِندِکَ الکِبرَ أحَدَهُما أو کِلاهُما فَلا تَقُل لَهُما أُفٍّ و لا تَنهَرهُما و قُل لَهُما قَولاً کَرِیماً؛ [2] و خدای تو حکم فرمود که جز او هیچ کس را نپرستید و درباره پدر و مادر نیکویی کنید و چنانچه هر دو یا یکی از آنها پیر و سالخورده شوند که موجب رنج و زحمت شما باشند، زنهار کلمه ای که رنجیده خاطر شوند مگوئید و کمترین آزار به آنها نرسانید و با ایشان به اکرام و احترام سخن بگویید.»
در کنار این مطلب اسلام نیز حقوقی برای فرزندان قائل است؛ از جمله انتخاب نام نیکو و تربیت و تعلیم. این حقوق فراتر از امور مادی(خوراک، پوشاک و مسکن) است و نگاه محتوایی و فرهنگی معنوی اسلام به خانواده را نشان می‌دهد.
2- ارجمندی همسر و خانواده
هم در آیات و هم در احادیث مردان به رعایت حقوق همسر و فرزندان سفارش شده‌اند. این موضوع به خوبی اهمیت خانواده در اسلام را نشان می‌دهد.
خداوند می‌فرماید «هنَّ لباسٌ لکم و أنتم لباسٌ لهن؛[3] زنان لباس عفت و ستر شمایند و شما نیز لباس عفت و ستر آنهائید» و همچنین در آیه دیگر: «و عاشِرُوهُنَّ بِالمَعروفِ فَإن کَرَهتُمُوهُنَّ فَعَسی أَن تَکرَهُوا شَیئاً وَ یَجعَلَ اللهُ فِیهِ خَیراً کَثِیرا؛[4] با زنان در زندگانی با انصاف و خوشی رفتار کنید و چنانچه دلپسند شما نباشند(اظهار کراهت نکنید) که چه بسیار چیزهایی که ناپسند شماست و حال آنکه خداوند در آن خیر بسیاری قرار داده است«.
و در روایت دیگری از پیامبر اسلام آمده: نشستن مرد نزد زن و فرزندش در پیشگاه خدای متعال محبوب‌تر است از اعتکاف او در مسجد من.[5]
عمل به این دستورات سبب تقویت بنیان خانواده است.
3- تلاش برای رفاه خانواده
پیامبر گرامی اسلام(ص) فرموده‌اند: هر کس در تلاش برای خانواده خود از طریق روزی حلال باشد، مانند مجاهدی است در راه خدا.[6] همچنین امام صادق(ع) می‌فرمایند: در رفتن دنبال تأمین معاش خود کاهلی نورزید، زیرا پدران شما، در پی آن می‌دویدند و به دستش می‌آوردند.[7]
این دستورات اسلام موجب عزت نفس و عدم وابستگی به غیر می‌شود. عمل به آن آرامش روانی به همراه دارد و موجب فراغ بال در خانواده و یقیناً دوام و قوام پایه‌های زندگی خواهد شد. با عمل به این دستورات، خانواده در مسیر صحیح خود هدایت خواهد شد و این امر در تربیت فرزندان نیز اثرگذار خواهد بود.
4- امر به ازدواج و تشکیل خانواده
امر به ازدواج و تشکیل خانواده در اسلام سفارش بسیار شده است. خداوند می‌فرماید: «و أنکِحُوا الأیامی مِنکُم وَ الصّالِحیِنَ مِن عِبادِکُم و إمائِکُم إن یَکُونُوا فُقَراءَ یُغنِهِمُ اللهُ مِن فَضلِه وَ اللهُ واسِعٌ عَلیم؛[8] مجردهای خود و غلامان و کنیزان شایسته خود را همسر دهید. اگر تنگدست باشند خدا از فضل و کرم خویش توانگرشان کند که خدا وسعت بخش و داناست.»
در روایتی از پیامبر(ص) آمده: از خوشبختی مرد داشتن زن شایسته است[9] و در روایت دیگری می‌فرمایند: هر که دوست دارد که پاک و پاکیزه خدا را دیدار کند با همراه داشتن همسری به دیدار خدا برود.[10]
بحران خانواده در غرب و تهاجم فرهنگی علیه ما
دستاورد مدرنیته در غرب که با حذف دین از ساحت اجتماعی رقم خورد، در عرصه اجتماعی دستاوردهایی مانند فمینیسم و تزلزل بینان خانواده را در برداشت به طوری که امروزه افزون بر اینکه اندیشمندان و نخبگان غرب را به هشدار نسبت به خانواده واداشته است، غربیان را با پدیده‌هایی مانند خانواده اجاره‌ای مواجه کرده است. از این رو غرب با بحرانی به نام بحران خانواده روبه‌رو است.
تلاش غرب برای تضعیف بنیان خانواده در جامعه ایرانی است. آنها پس از آزمودن راه‌های مختلف در جنگ نظامی و تحریم اقتصادی، تهاجم فرهنگی را در پیش گرفته‌اند که مهمترین بخش آن تزلزل بنیاد خانواده است. در واقع آنها قصد دارند بیماری و بحران خود را به جامعه ما منتقل کنند؛ زیرا آنها کشنده بودن این سم مهلک برای اجتماع را به خوبی می‌دانند. در این شرایط دیگر نیازی به جنگ نظامی و تحریم اقتصادی نیست چرا که جامعه از درون تهی می‌شود و جامعه‌ای سست و بی‌عنصر خواهد بود که در مقابل کوچکترین تهدید به زودی فرومی‌ریزد. نگاهی گذرا به شبکه‌های ماهواره‌ای و شبکه‌های اجتماعی مدیریت شده غربی به روشنی بیانگر آن است که خانواده ایرانی بیش از هر دوره دیگر در معرض خطر و تهاجم قرار دارد.
خانواده در عاشورا
در عاشورا جلوه‌های زیبایی از خانواده و تقویت آن را مشاهده می‌کنیم که در ادامه برخی از آنها را مرور می‌کنیم:
در عاشورا یک خانواده حضور دارد. در واقع امام حسین علیه السلام با خانواده خود در کربلا حاضر می‌شود و عاشورا فقط محل حضور مردان جنگی نیست. امام حسین علیه السلام نهضت و مکتبش را خانوادگی طراحی کرده است و یک اقدام خانوادگی را پیش می‌برد.
عاشورا نشان می‌دهد که اعضای خانواده چگونه در کنار هم تا پایان راه می‌مانند و یکدیگر را رها نمی‌کنند. عاشورا خانواده‌ای به هم پیوسته و همراهی را نشان می‌دهد که مشکلات نمی‌تواند آنها را از هم جدا کند. قدرت انسجام این خانواده آن قدر قوی است که هیچ یک از اعضای آن با این توجیه که این مشکل من نیست از خانواده جدا نمی‌شود و دیگر اعضای خانواده را تنها نمی‌گذارد. در اینجا همه اعضای خانواده در کنار هم هستند و یکدیگر را در مشکلات تنها نمی‌گذارند.
امروزه یکی از مشکلات بزرگ اجتماعی کاهش انسجام خانوادگی است که سبب می‌شود اعضای خانواده به پشتیبانی از یکدیگر نپردازند در حالی که پیام عاشوار حمایت اعضای خانواده از یکدیگر است.
خانواده در عاشورا فقط به دوران ابتدایی خانواده یعنی قبل از ازدواج فرزندان خلاصه نمی‌شود. در واقع ما در عاشورا با یک خانواده گسترده مواجهیم که فقط به پدر و مادر و فرزندان خلاصه نمی‌شود بلکه عمه و عمو نیز این خانواده بزرگ را همراهی می‌کنند. در واقع ازوداج خواهر و برادر در خانواده سبب دوری آنها از هم نشده است و آنها کماکان در کنار هم هستند. امام حسین علیه السلام در میدان عاشورا علاوه بر حضور فرزندان و همسرش از همراهی برادر و خواهر و حتی برادرزاده و خواهرزادگانش نیز برخوردار است.
متاسفانه امروزه یکی از مشکلات اجتماعی جوامع مدرن و جوامع اسلامی در حال توسعه این است که ازدواج، روابط بین خواهر و برادر را کاهش داده و سبب دوری اعضای خانواده از هم می‌شود. در این شرایط صله رحم به عنوان یکی از مهمترین فضائل اخلاقی کمرنگ شده و روابط خانوادگی تنزل می‌یابد. در حالی که در عاشورا پیوند اعضای خانواده در کربلا در بالاترین سطح است و توجه همه عزاداران را به این نکته مهم جلب می‌کند.
پیوند و همراهی اعضای خانواده در عاشورا مبتنی بر عشق و محبت است و اجباری در کار نیست. امام حسین علیه السلام هیچ یک از اعضای خانواده را برای همراهی در این سفر مجبور نکرد. لذا برادر امام حسین علیه السلام، محمد حنفیه در این سفر شرکت نکرد و حتی امام را از این سفر منع کرد و وقتی جدیت امام را در این سفر دید، از ایشان خواست تا خانواده‌اش را همراه خود نبرد.
یکی از مهمترین مسائل در خانواده و تقویت بنیان آن نوع روابط بین اعضای خانواده است. روابط بین فرزندان و روابط بین والدین با فرزندان. در کربلا در هر یک از این موارد مثال‌های زیبایی را می‌توان یافت. امام حسین علیه السلام با جوانش علی اکبر رابطه بسیار گرم و حمایت‌گرانه‌ای دارد. اوج این رابطه در لحظه به میدان رفتن علی اکبر و در مرحله بعد وداع مجدد با پدر است. در صحنه‌ای دیگر امام حسین علیه السلام در حالی که در حال رفتن به میدان است و با اهل و عیال خود وداع کرده است با دختر کوچک خود مواجه می‌شود. در این حالت امام علیه السلام، قبل از رفتن به میدان، دختر کوچکش را مورد لطف و مهربانی قرار می‌دهد و سپس به میدان می‌رود. در مقابل در هیچ یک از صحنه‌های عاشورا گله یا نارضایتی از خانواده امام حسین علیه السلام به ایشان مشاهده نمی‌شود؛ آنها می‌توانستند از اینکه در این شرایط سخت قرار گرفته‌اند و مجبورند در این بیابان تشنگی و قتل و اسارت را تحمل کنند گلایه کنند؛ به ویژه که آنها در مدینه به عنوان خاندان پیامبر زندگی راحت و محترمانه‌ای داشتند ولی هم‌اکنون راحتی و حرمت آنها از بین رفته بود. آنها در همه مراحل همراه بزرگ خانواده هستند و هیچ گونه بی‌احترامی و شکوه‌ای مشاهده نمی‌شود.
متاسفانه امروز در موارد متعدد شاهدیم که والدین به دلیل زیادی مشاغل کاری و ازدحام و تراکم روابط اجتماعی، برخورد محبت‌آمیزی با فرزندان ندارند و یا فرزندان به دنبال حاکم شدن نوعی فرهنگ فرزندسالاری، حرمت والدین را به درستی رعایت نمی‌کنند و با اعتراضات متعدد انتظارات نابجایی از والدین خود دارند.
امروزه عاشورا و مراسم‌های عزاداری به عنوان عاملی مهم برای در کنار هم قرار گرفتن اعضای خانواده‌ها شده است. مراسم‌های عزاداری به خصوص زمانی که در منزل بزرگان فامیل برگزار می‌شود همه اعضای خانواده‌ها را کنار هم جمع می‌کند و دیدارها را تازه می‌کند. از این گذشته برگزاری این مراسم‌ها با کمک و همراهی اعضای خانواده انجام می‌شود و از این جهت شاهد نوعی همگرایی و انسجام خانوادگی هستیم. در این محیط‌های اخلاقی و معنوی کدورت‌ها کنار می‌رود و همه برای تحقق هدفی والا و معنوی در کنار هم تلاش می‌کنند.
این هم از برکات بزرگ عاشوراست که اکنون نیز این چنین مهمترین نهاد اجتماعی را تقویت می‌کند و به تقویت بنیان اجتماعی جامعه شیعه کمک می‌نماید.
975/703/ر