تاریخ پس از عاشورا؛ سرگذشت سر مبارک اباعبدالله الحسین
یکی از نکات مهم در تاریخ پس از عاشوا، رویدادهایی است که برای سر مطهر امام حسین(ع) گذشته است. کوفیان کافرمسلک پس از به شهادت رساندن امام حسین(ع) سر حضرت و همچنین یاران باوفایش از بدن شریفشان جدا کردند و به عنوان نمادی از ظفر و پیروزی برای ابن زیاد و یزید به کوفه و شام بردند. در میان راه نیز، این سرهای مطهر شهدا بود که در کنار کاروان اسرا، نمایش تبلیغاتی سیستم حاکم را در فریب افکار عمومی در قدرتمند بودن امویان تقویت و تکمیل می‌کرد.
این در حالی بود که آنها جنازه کشته‌شدگان خود را دفن کردند ولی بدن مطهر اباعبدالله الحسین(ع) و یاران مطهرش را رها کردند. در اینجا یک کنایه ظریف و حزن‌آوری است؛ در شریعت اسلامی به خاک سپردن هر مسلمان واجب است. رها کردن بدن شهدای کربلا توسط سپاه عمر سعد اشعار رندانه‌ای است به این موضوع که قاتلان سید جوانان بهشت، ایشان را مسلمان نمی‌دانستند؛ یعنی کمتر از پنجاه سال پس از وفات پیامبر خاتم، پیروانش، فرزند او را از دایره دیانت خارج کردند.
ایان ماه صفر ایامی است مصادف با «سر گردانی»! ایامی که سر مبارک امام حسین(ع) در شهرها و دیارها از کوفه تا شام می‌گردد. در این یادادشت همراه با این سرهای مبارک می‌شویم و تاریخ پس از عاشورا را مرور می‌کنیم.
نظرات مختلف در مورد سرگذشت سر امام حسین(ع)
1. ورود سر مبارک به شام
درباره تاریخ ورود سر مبارک اباعبدالله الحسین(ع) به شام، منابع تاریخی چند گونه گزارش کرده‌اند:
الف) ورود سر مطهر همراه با اسرا به شام
برخی منابع همراهی اسرا را با سر امام در ورود به شام گزارش کرده اند. ابن حـبّان(مـتوفای 354 ق) در این باره نوشته است: سپس عبیدالله بن زیاد، سر حسین بن علی(ع) را همراه با زنان و کودکان اسیر از خاندان رسول خدا(ص) به شام روانه کرد.
شیخ صدوق(مـتوفای 381 ق) نیز نگاشته است: ثم امر عبیدالله بالسبایا و رأس الحسین(ع) فحملوا الی الشام.
به گزارش خوارزمی در جریان ملاقات سهل بن سعد با سکینه، دختر امام حـسین(ع) هنگام ورود اهل بیت(ع) به شـام، وقـتی سهل از سکینه می‌خواهد که هر تقاضایی دارد اجابت میکند، سکینه به سهل می‌گوید از حمل کننده سر امام(ع) بخواهد تا سر را جـلوتر از اهـل بیت(ع) حمل کـنند تـا نگاه شامیان به سر معطوف شود و از توجه و نگاه به اهل بیت(ع) منصرف شوند.
این جریان حاکی از همراهی سر امام(ع) با اهل بیت(ع) در ورود به شام است.
ابوحنیفه دینوری(متوفای 382 ق)، ابن اثیر و سبط ابن جوزی نیز بر ایـن بـاورند که اسـرا به همراه سرِ امام(ع) به شام رفته‌اند.
سید ابن طاووس به نقل از امام سجاد(ع) نـوشته است: مرا بر شتری حمل کردند که ناهموار راه می‌رفت در حالی کـه سـرِ حـسین(ع) بر نیزه و زنان خاندان ما پشت سر من سوار بر استرهای استخوانی می‌آمدند و بچه‌هـای کـوچک و بزرگ پشت سرِ ما و گرداگرد ما نیزه ها بود.
وی در جای دیگر درباره پاسخ یـزید بـه نـامه عبیدالله مبنی بر کسب تکلیف وی درباره اسرا، نوشته است: یزید در پاسخ نامه عبیدالله بن زیـاد، امر کرد که سر حسین(ع) و کسانی را که با وی کشته شده‌اند، هـمراه با زنان و خاندان حـسین(ع) نزد وی بفرستد.
ب) ورود سر مطهر قبل از اسرا به شام
به نظر ابن اعثم و خوارزمی سرِ امام(ع) پیش از رسیدن اسرا به دمشق، به آنجا رسید.
ج) ملحق شدن به حمل کنننده سر مطهر در هنگام ورود به شام
به نظر شیخ مفید و طبرسی اهل بیت(ع) بعد از مدتی از فرستادن سرِ امـام(ع) به شام، رهسپار شدند، اما هنگام ورود به شام، به حمل کننده سر، ملحق شدند.
البته احتمال دارد که اهل بیت(ع) همراه با سر امام(ع) وارد دمـشق شده باشند، اما سرِ امام(ع) زودتر به دربار یزید برده شده باشد که این احتمال، همان قول اول است و قول دوم نیز بر آن حمل می‌شود.
از آنچه گذشت می‌توان نـتیجه گـرفت اگرچه برخی گفته‌‌ها حاکی از همراه نبودن اهل بیت(ع) با سرِ امام(ع) در ورود به شام است، اما قوت قول اول، یعنی همراهی سرِ امام(ع) با اهل بـیت در ورود بـه دمشق با توجه به تعدد ناقلان آن، بیشتر است. اکنون باید دید که اهل بیت و سرِ امام(ع) چه روزی وارد دمشق، شده‌اند؟
ابوریحان بیرونی در رخدادهای ماه صفر نوشته است: روز اول مـاه صـفر، سرِ حسین(ع) وارد دمشق شد.
قزوینی(متوفای 682 ق) نگاشته است: روز اول ماه صفر، عید بنی امیه است، چون در آن روز، سر حسین(ع) را بـه دمـشق وارد ساختند.
کفعمی(متوفای 905 ق) نیز می گوید: روز اولِ صفر، سرِ حسین(ع) به دمشق وارد شد.
اما در برابر این گزارش‌‌ها، نقل عماد الدین طبری است. او شانزدهم ربیع الاول(66 روز پس از عاشورا) را روز ورود اهل بیت امـام حـسین(ع) به دمشق می‌داند.
گزارش ابوریحان با توجه به تقدم زمانی وی بر طـبری از یـک سو و دقت وی در ثبت گزارش‌های تاریخی از سوی دیگر، بر نقل طبری مقدم است؛ علاوه، بر این، گـزارش قـزوینی و کـفعمی نیز مؤید این قول است.
2. محل دفن سر مطهر اباعبدالله الحسین
در این که سر امـام حـسین(ع) کجا دفن شده است، منابع تاریخی شیعه و سنی گزارش‌های گوناگونی آورده‌‌اند تا آن جا که شش قول در این باره گفته شده است:
قول اول: سر به بدن ملحق شـده اسـت.
این قول مشترک میان شیعه و سنی است. علمای شیعه، از جمله شیخ صدوق(متوفای381 ق)، سید مرتضی(متوفای 436 ق)، فتال نیشابوری(متوفای 508 ق)، ابن نمای حلی، سید ابن طاووس(متوفای 664 قـ) شـیخ بـهائی و مجلسی این قول را بیان کـرده‌اند.
شـیخ صـدوق و پس از او، فتال نیشابوری در این باره می‌نویسند: علی بن حسین(ع) همراه زنان(از شام) خارج شد و سر حسین(ع) را به کربلا بازگرداند.
سید مـرتضی در ایـن بـاره می‌گوید: روایت کرده‌اند که سر امـام حـسین(ع) با جسد در کربلا دفن شد.
ابن شهر آشوب بعد از نقل سخن فوق از سید مرتضی، از قول شیخ طوسی نـقل کـرده اسـت که به همین سبب(ملحق کردن سر امام(ع) بـه بدن و دفن آن) زیارت اربعین از جانب امامان(ع) توصیه شده است.
ابن نمای حلی نیز نگاشته است: آنچه از اقـوال بـر آن مـی‌‌توان اعتماد کرد، آن است که بعد از آن که سر امام در شهرها گـردانده شـد، به بدن بازگردانده شد و با جسد دفن شد.
سید ابن طاووس نوشته است: اما سر حسین(ع)، روایـت شـده که سر برگردانده شد و در کربلا با جسد شریفش دفن شد و عمل اصـحاب بـر ایـن معنا بوده است.
مجلسی، یکی از وجه‌های استحباب زیارت امام حسین(ع) را در روز اربعین، الحاق سـرهای مـقدس را بـه اجساد توسط علی بن حسین(ع) بیان کرده است. وی در جای دیگر بعد از نقل اقـوال دیـگر در این باره می‌نویسد: مشهور بین علمای امامیه آن است که سر امام (ع) همراه بـدن دفـن شده است.
ابوریحان بیرونی (متوفای440 ق) در این باره می¬نویسد: در روز بیستم (صفر)، سرِ حسین (ع) به بدنش ملحق و با آن دفـن گردید.
قـرطبی(متوفای 671 ق) می‌نویسد: امامیه می گویند که سرِ حسین(ع) پس از چهل روز به کربلا بازگردانده و به بـدن مـلحق شد و این روز نزد آنان معروف است و زیارت در آن روز را زیارت اربعین می‌نامند.
قزوینی نـیز نـگاشته است: روز اول ماه صفر، عید بنی امیه اسـت، چـون در آن روز، سـر حسین(ع) را به دمشق وارد ساختند و در روز بیستم آن مـاه، سـر ایشان به بدن، باز گردانده شد.
مناوی(متوفای 1031 ق) نوشته است: امامیه می‌گـویند: پس از چـهل روز از شهادت، سر به بدن بـازگردانده شـد و در کربلا دفـن شد.
قـول دوم: در کنار قبر امیرالمؤمنین(ع)
قول سوم: مـسجد رقـه در کنار فرات
قول چهارم: بقیع نزد قبر مادرش فاطمه(س)
قول پنجم: دمشق
قول شـشم: قاهره.
جمع‌بندی اقوال
بـررسی و تأمل در این اقوال، این نتیجه را در بـردارد که دیدگاه اول، یعنی الحـاق سـر به بدن، مشهور و مورد اعـتماد و عـمل علمای شیعه است. از این رو این قول قابل اعتنا و پذیرش است و بنا بـر گـزارش‌هـای تـاریخی این الحاق در روز بیستم صفر سال 61 بوده است؛ چرا که الحاق سر به بدن از بازگشت اهل بیت(ع) به کربلا جدا نیست؛ زیرا بنا بر قول مشهور، این کار توسط امام زین العابدین(ع) صورت گرفته است و هیچ گزارش تاریخی وجود ندارد که امام سجاد(ع) در زمان دیگری به کربلا آمده باشد، بـنابراین، حـضور اهل بیت(ع) بر قبر امام(ع) نیز باید روز اربعین اتفاق افتاده باشد.
اربعین و الحاق سر امام حسین(ع) به بدن شریفشان
بنا بر این نظر که سر مبارک به بدن ملحق شده است، اقوال در مورد زمان آن مختلف است. نظرات در این مورد هم مختلف است ولی اربعین اول در این بین جایگاه بیشتری دارد.
در مورد اینکه کاروان اهل بیت(ع) پس از اسارت در چه زمانی به کربلا بازگشتند اختلاف نظر است. برخی معتقدند در اربعین(20 صفر) اول پس از عاشورا خاندان اباعبدالله در حالی که جابر بن عبدالله انصاری به همراه عطیه کوفی همچنین برخی از بنی‌هاشم در کربلا بودند به کربلا آمدند و به زیارت امام حسین(ع) و عزاداری بر حضرتش پرداختند. همراه این نظر این سخن نیز مطرح شده است که در اولین اربعین، سر مبارک اباعبدالله الحسین به بدن شریفشان در کربلا ملحق شد.
اولین کسی که زیارت بازگشت کاروان حسینی در اربعین را نقل کرده، ابوریحان بیرونی(م۳۴۰ق) در کتاب «الآثار الباقیة» است. وی در این کتاب می‌گوید که روز اول صفر، سر مطهر سیدالشهدا(ع) وارد مدینه می‌شود و در روز ۲۰ صفر سر مطهر به بدن ملحق می‌گردد و در آن روز زیارت اربعین است.
و فی العشرین رد رأس الحسین(ع) إلی مجثمه حتّی دفن مع جثته و فیه زیارت الاربعین و هم حرمه بعد انصرافهم من الشام؛ در بیستم صفر سر حسین(ع) به بدن بازگردانده شد تا به همراه بدن دفن گردد و در آن روز زیارت اربعین است، که اهل بیت او پس از خروجشان از شام به زیارت او شتافتند.
قرطبی(م ۶۷۸ق) در کتاب تذکره نقل میکند که امامیه می‌گویند سر مطهر پس از ۴۰ روز از شهادت به کربلا بازگشت: «و هو یوم معروف عندهم یسمّون الزیارة فیه زیارة الاربعین؛ و آن روز معروفی است نزد شیعه که به آن زیارت اربعین می‌گویند.»
زکریا بن محمد بن محمود قزوینی(م ۶۸۲ق) همین مطلب را نقل کرده که روز اول صفر روز عید بنی امیه است که سر مطهر ابی عبدالله را به شام وارد کردند: «و العشرون منه ردّت رأس الحسین(ع) إلی جثته؛ روز بیستم صفر سر مطهر به بدن بازگردانده شد.»
شیخ بهایی(م ۱۰۳۰ق) در کتاب «توضیح المقاصد» درباره می‌گوید: و فی هذا الیوم وهو یوم الاربعین من شهادته(ع) کان قدوم جابر انصاری لزیارته(ع) و اتفق فی ذلک الیوم ورود حرمه من الشام إلی کربلاء، قاصدین المدینة علی ساکنه السلام و التحیة ؛ روز اربعین، روز آمدن جابر است برای زیارت سیدالشهدا، و آن روز ورود اهل بیت از شام به کربلاست، که از اینجا به مدینه روند.
مناوی(م ۱۰۳۱ق) در «فیض القدیر» آورده است: «و الامامیة یقولون: الرأس أعید إلی الجثة و دفن بکربلاء بعد اربعین یوماً من القتل؛ شیعه می‌گویند: سر مطهر به کربلا بازگردانده شد و همراه بدن، بعد از چهل روز از شهادت دفن گردید.»
علامه مجلسی(م ۱۱۱۰ق) درباره علّت استحباب زیارت سیدالشهدا(ع) در روز اربعین می فرماید:
و المشهور بین الاصحاب أن العلة فی ذلک رجوع حرم الحسین صلوات الله علیه فی مثل ذلک الیوم إلی کربلاء عند رجوعهم من الشام، و الحاق علی بن الحسین صلوات الله علیه الرؤوس بالاجساد؛ مشهور بین اصحاب این است که علت آن، بازگشت خاندان امام حسین(ع) در آن روز به کربلاست، به هنگام بازگشت از شام، و ملحق ساختن سرها به بدن¬ها توسط علی بن الحسین(ع) است.
شبراوی در «الاتحاف بحب الاشراف» می¬نویسد: «و قیل أعید إلی الجثة بکربلاء بعد اربعین یوماً من مقتله؛ گفته شده که پس از چهل روز سر به بدن بازگردانده شد.»
شبلنجی(متوفای ۱۳۲۲ق) می گوید: «و ذهبت الامامیه إلی أنه أعید إلی الجثة و دفن بکربلاء بعد أربعین یوماً من المقتل؛ امامیه می‌گویند: سر به بدن بازگردانده شد، و پس از چهل روز از شهادت در کربلا دفن گردید.»
شیخ صدوق در امالی از فاطمه بنت علی(ع) روایتی آورده است که می گوید: «إلی أن خرج علی بن الحسین بالنسوة و ردّ رأس الحسین(ع) إلی کربلاء؛ حضرت علی بن الحسین(ع) اهل بیت را آورد و سر مطهر ابی عبدالله(ع) را به کربلا بازگرداند. این را شیخ صدوق به نقل از فاطمه بنت علی آورده است.»
975/704/ر