گزارش مشروح کرسی علمی تأملی بر نظام طبقه بندی سنت های الهی در جامعه

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، کرسی علمی ترویجی «تأملی بر نظام طبقه بندی سنت های الهی در جامعه و نقش آن در پیشرفت» از سوی حلقه تخصصی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت مرکز مطالعات بینا رشته ای با همکاری گروه کلام پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در سالن نشست های این پژوهشگاه برگزار شد.

در این مراسم حجت الاسلام قاسم ترخان عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به عنوان ارائه کننده بحث در این نشست حضور داشت و خلاصه ای از مقاله خود را مطرح کرد و حجج اسلام احمد مرادخانی معاون پژوهش مجتمع آموزش عالی امام خمینی(ره)، محسن عرفایی از اساتید و پژوهشگران حوزه علمیه قم و همچنین حجت الاسلام والمسلمین عبدالکریم بهجت پور عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و نماینده شورای عالی حوزه در شورای عالی آموزش پرورش به نقادی بحث وی پرداختند.

 

همچنین حسین رمضانی پژوهشگر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، دبیری علمی این نشست را برعهده داشت.

از آنجایی که در ادامه نشست و پایان نقادی ناقدان، حجج اسلام حمیدرضا شاکرین، محمدجواد رودگر، محمدعلی سوادی و ناصر جهانیان از اعضای هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و همچنین ابراهیم باطنی دبیر تحریریه نشریه فقه و حقوق نیز به ارائه بحث و نظر پرداختند، جمعا 10 پژوهشگر در این نشست سخنرانی کردند.

تفاوت مفهوم توسعه و پیشرفت

در ابتدای این نشست دبیر علمی با اشاره به معنای توسعه و پیشرفت اظهار داشت: توسعه در معنای مصطلح خود متأثر از دوران مدرنیته برپای سکولاریسم شکل گرفته است و در مقابل آن پیشرفت مفهومی است که بر پایه مبانی گفتمان انقلاب اسلامی تأسیس شده و توحیدی است.

وی افزود: با این نگاه و رهیافت طبیعتا نگاه به سنت های الهی جایگاه ویژه ای پیدا می کند، چراکه ما همواره می خواهیم صورت مطلوب آن را پی جویی کنیم، از این رو حلقه تخصصی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت از حجت الاسلام ترخان درخواست تحقیق روی این موضوع را کردند.

رمضانی اضافه کرد: البته ایشان مبانی جامعه شناختی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت را نوشته بودند و روی این موضوع نیز بیش از یک سال و نیم است که کار می کنند و مقاله ای در همین زمینه در کنفرانس پنجم الگوی اسلامی ایرانی ارائه شد ولی آن مقاله به صورت مفصل تر آماده شده است و امروز خلاصه آن از سوی ایشان مطرح می شود.

 

مفهوم واژه سنت در اصطلاح

در ادامه این نشست حجت الاسلام ترخان با اشاره به مفهوم واژه سنت اظهار داشت: به سنت در اصطلاح، روش و سیره‌ دارای استمرار می گویند و بررسی در موارد کاربرد این واژه، گویای این نکته است که این واژه در آیات یاد شده به قوانین مشروط به رفتار جوانجی و جوارحی اختصاص یافته است و بر قوانینی که مطلق‌اند و تحقق آن‌ها متوقف بر رفتار انسان‌ها نیست؛ مانند قانون هدایت و آزمایش، اطلاق نشده است.

وی افزود: الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، نقشه راه جامع و کلان حرکت جامعه به سمت آرمان‌ها است و بی تردید این حرکت در بستر قوانین علمی و علّی اجتماعی صورت می پذیرد؛ شناخت این قوانین یا غفلت از آن‌ها می‌تواند آثار و نتایج مثبت یا منفی در راستای حرکت به سمت آرمان‌ها داشته باشد.

عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه در ادبیات اسلامی از این قوانین اجتماعی به سنت‌های اجتماعی یاد می شود، خاطرنشان کرد: بسیاری از این قوانین که از طریق عقل دست یافتنی نیست در آیات و روایات بیان شده است؛ نوشتار حاضر در پی آن است که با استناد به آیات و روایات، سنت‌های الهی اجتماعی را از سه جهت مورد واکاوی قرار دهد.

وی ادامه داد: ما در این تحقیق نخست می خواهیم بیان کنیم که به لحاظ عامل تأثیر، علاوه بر عوامل مادی، عوامل چهارگانه معنوی در حصول نتیجه دخیل‌اند، دوم آن که به لحاظ نتیجه، متون دینی از سنت‌های مطلق که به فعل و رفتار انسان بستگی ندارد و مشروط در دو گروه پایه و پیرو سخن می‌گویند و در نهایت اینکه از حیث میزان تأثیر، سنت‌های مطلق از آن جهت که در اختیار بشر قرار داده نشده‌اند به نحو تامه دخیل خواهند بود، اما سنت‌های مشروط، گاهی به نحو تامه و زمانی به نحو اقتضاء مؤثر می‌باشند.

حجت الاسلام ترخان با اشاره به درآمد بحث خود عنوان کرد: در قرآن واژه های مختلفی از سنت بیان شده که از جمله آنها «سنت»، «سنن» و «سنِة» است که گفتیم به معنای روش و سیره‌ای است که استمرار داشته باشد و به دو گونه سنن تکوینی و تشریعی بکار رفته است که خود سنت های تکوینی شامل سنت های مطلق و مشروط می شود. 

وی تأکید کرد: بی‌گمان یکی از قوانین مطلقی که بسته به رفتار انسان ها نیست، حرکت جامعه بشری به سوی تحول و دگرگونی بزرگ است که در نهایت به وقوع خواهد پیوست و لازم به ذکر است که مرکز ثقل حرکت تاریخ محتوای درونی انسان است که عبارت است از آرمان نهایی یا الگوی والایی که می‌سازد، چرا که این،‌ همان الگو است که مقاصد و اهداف از آن می‌شکفد و مقاصد و اهداف، انگیزه‌های همه فعالیت‌ها در صحنه تاریخ را می‌سازند.

عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه پس ساختن و پرداختن الگوی والا در واقع شالوده محتوای درونی انسان است، خاطرنشان کرد: طبق گفته شهید صدر نقش بعد چهارم از ابعاد چهارگانه رابطه اجتماعی از همین جا مشخص می‌‌شود و به توضیح فوق باید این نکته را افزود که تحقق آن تحول عظیم یعنی شکل‌گیری جامعه مطلوب که در همۀ ابعاد پیشرفته است، خود تابع قواعد و قوانین خاصی است که تبیین قوانین مشروط آن برعهده پژوهش حاضر است.

وی ادامه داد: با توجه به مسائل یاد شده، ضروری است انسان‌های نخبه خود را در مسیر حرکت قرار داده و با آگاهی از آن سنت‌ها، پیشرفت یا حرکت به سمت آرمان‌ها را تسریع ببخشند و بی‌گمان عدم تبعیت از سنت‌های الهی و قواعد وحیانی و یا مبتنی بر وحی خود به خود جامعه را از مسیر دست‌یابی به پیشرفت همه جانبه و فراگیر که در آن تمام شاخص‌های توسعه مادی ومعنوی لحاظ شده است، دور می‌سازد.

بسیاری از قوانین حرکت در مسیر پیشرفت از طریق عقل دست یافتنی نیست

حجت الاسلام ترخان عنوان داشت: در حقیقت پیش‌فرض این تحقیق آن است که بسیاری از قوانین حرکت در مسیر پیشرفت، از طریق عقل دست یافتنی نیست و آیات و روایات عهده‌دار بیان آنها می‌باشند و لذا به منظور تحقق پیشرفت همه جانبه و فراگیر، باید به سراغ آیات و روایات رفت و این پژوهش با نگاهی به آیات و روایات به سنت‌هایی می‌پردازد که اولا ناظر به زندگی و امور دنیوی است؛ ثانیاً حیطه زندگی اجتماعی را زیر پوشش خود قرار می‌دهد و بر این اساس،‌ قسم تکوینی از سنت‌ها و البته آن قسم از آن که مشروط به رفتار جوانجی و جوارحی است، مورد پژوهش قرار خواهند گرفت.

وی با بیان اینکه با نگاهی به متون دینی، می‌توان از جهات مختلف مانند عامل، نتیجه و میزان تأثیر، تقسیماتی را برای سنت‌ها قائل شد، یادآور شد: به لحاظ عامل تأثیر، می‌توان بررسی کرد که علاوه بر عوامل مادی، چه عوامل دیگری که از آن به عوامل معنوی تعبیر آورده می‌شود در حصول نتیجه دخیل‌اند و به لحاظ نتیجه، می‌توان سنت‌ها را به مطلق که به فعل و رفتار انسان بستگی ندارد و مشروط تقسیم کرد.

پژوهشگر و نویسنده عرصه کلام ادامه داد: سنت‌های مشروط خود می‌توانند تقسیماتی را بپذیرند؛ زیرا به لحاظ دائره شمول گاهی مشترک و زمانی اختصاصی می‌باشند، یا برخی پایه و برخی دیگر پیرو هستند؛ از حیث میزان تأثیر نیز، باید گفت که بدون تردید سنت‌های مطلق یعنی غیرمشروط به نحو تامه هستند و در اختیار بشر نیستند، اما سنت‌های مشروط، برخی به نحو تامه و برخی به نحو اقتضاء است و به بیانی دیگر، سنت‌های مشروط، به لحاظ قطعیت اجراء گاهی به نحو قطعی و زمانی به نحو اقتضاء هستند و در نقش اقتضایی گاهی کمک و یاری کننده هستند و زمانی نیز مانع ایجاد می‌کنند.

وی در ادامه با در طبقه‌بندی سنت‌ها از حیث عامل عنوان کرد: در طبقه ‌بندی سنت‌ها از حیث عامل تأثیرگذار می‌توان دو گونه عمل کرد؛ نخست نتایج مانند فقر و قحطی و غیره طبقه‌بندی شده و ذیل آن بیان شود که چه عواملی به این نتیجه می‌انجامد و این کار اگرچه ضروری است، اما نیاز به فرصت مناسبی برای پژوهش دارد و دوم آن که فارغ از نتیجه، عوامل بر اساس منطق مناسبی دسته‌بندی و طبقه‌بندی شوند.

حجت الاسلام ترخان ادامه داد: در این بخش با رویکرد دوم فحصی در متون اسلامی انجام و حاصل پژوهش در قالب نقش عوامل معنوی در دو گروه کلان یعنی عوامل انسانی و غیرانسانی عرضه شده که هر یک به اقسامی قابل تقسیم است؛ البته اینکه عاملیت مطرح شده ناظر به نتایج و حوادث اجتماعی است یا فردی، در متون دینی گاهی به آن تصریح شده است یا قرائنی بر این امر یافت می‌شود و زمانی نیز مطالب به صورت کلی بیان شده است و شمول آن نسبت به اثر دنیوی و اجتماعی از باب اطلاق کلام است.

 

عوامل انسانی پیشرفت

وی با بیان اینکه ضروری است به اجمال نقش هر یک از عوامل بررسی شود به عوامل انسانی اشاره کرد و خاطرنشان ساخت: روایات از نقش انسان کامل و مؤمن واقعی در جهان طبیعت و جوامع انسانی پرده بر می‌دارد که بدون امام یا مؤمن واقعی یعنی شیعه، زمین ازبین می‌رود و از سر صدقه این افراد است که به مردم روزی داده می‌شود؛ بر طبق برخی از دیدگاه‌ها منشاء اعجاز و کرامت نیز نفس انسانی است.

عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تصریح کرد: با نگاهی به متون دینی، به سه دسته از عوامل بینشی، منشی و کنشی که انسانی‌اند به عنوان عامل تأثیرگذار در جهان طبیعت و جوامع انسانی دست می‌یابیم، این عوامل به صورت طولی بر یکدیگر مترتب هستند؛ یعنی‌ اندیشه و اعتقاد مبنای حالات و صفات می‌باشند و حالات و صفات اساس رفتارها به شمار می‌آیند.

وی با اشاره به اینکه به این عوامل گاهی به صورت کلی و زمانی به صورت مصداقی و جزیی پرداخته شده است، خاطرنشان کرد: یعنی گاه سخن از تأثیر تقوا است که به صورت کلی سه عامل پیشین را شامل می شود؛ زیرا تقوا گسترۀ عامی دارد و شامل هر سه حوزۀ بینش، منش و کنش می‌شود، البته باید توجه داشت که در برخی از آیات مانند «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ»؛ مراد ايمان و تقواى جمعيت‏ها است، نه ايمان يك نفر و دو نفر از آنها، زیرا  كفر و فسق جمعيت، با ايمان و تقواى چند نفر، باز كار خود را خواهد کرد.

استاد حوزه علمیه افزود: گاهی نیز به صورت جزیی، مصادیق عوامل تأثیرگذار مطرح شده است که به اجمال می توان گفت بی‌گمان جهان و جامعه از اندیشه، اعتقاد و ایمان و کفر اثر می‌پذیرد و اخلاق و منش نیز در جهان و جامعه تأثیرگذارند و رفتارهای خیر و شر نقش مهمی در پدیده‌های اجتماعی ایفاء می‌کنند.

حجت الاسلام ترخان خاطرنشان کرد: در هر صورت از منظر آیات و روایات، می‌توان رفتارهای صالح و ناصالح تأثیرگذار را در دو دسته تقسیم‌بندی کرد؛ قسم نخست روایات زیادی در باره آثار دنیوی عمل به فروعات دینی مانند نماز، زکات، روزه، حج، جهاد و امربه معروف وارد شده است که از تأثیر انجام یا ترک این گونه از واجبات بر جهان طبیعت و جامعه حکایت دارد و قسم دوم نیز در بارۀ تأثیر اعمال صالح و ناصالح حتی اگر از فروعات دین شمرده نشوند بر جهان طبیعت و جامعه آیات و روایات زیادی وارد شده است.

وی در ادامه به فهرستی از قسم دوم رفتارهای انسان های اشاره کرد و  یادآور شد: از مواردی که در منابع دینی بیان شده است می توان به احسان و نیکی یا ظلم به خود و دیگران، عدم غفلت از همسایگان، احسان به خویشاوندان و صله رحم، احسان به پدر و مادر و همچنین احتکار، کمفروشی ، رباخواری و غش در معامله از اسباب جلوگیری از قحطی، حبس باران، خشکسالی، کاهش رزق و روزی، کاهش عمر و ابتلاء به بلاها شمرده شده است.

عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با اشاره به عوامل غیرانسانی نیز یادآور شد: بر اساس متون دینی عوامل غیرانسانی فراوانی در حوادث عالم و پدیده‌های اجتماعی تأثیرگذار هستند؛ از جمله این عوامل می‌توان به اموری مانند تأثیر فرشتگان، جنیان و شیاطین بر جهان طبیعت و پدیده‌های اجتماعی اشاره کرد.

وی ادامه داد: عوامل گفته شده می‌توانند در بهبود شاخص‌های توسعۀ پایدار مانند طولانی شدن عمر همراه با تندرستی و سلامت، افزایش سطح دانش و سطح معاش آبرومند و  تحقق کامل‌ ترین شکل توسعه که علاوه بر توسعۀ اقتصادی، بر توسعۀ اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی، و بر عدالت درون‌نسلی و بین‌نسلی تأکید می‌ورزد، نقش ایفاء کنند و علاوه بر آن نقش مهمی در پیشرفت معنوی داشته باشند که الگوهای توسعه از آن غافل هستند.

طبقه‌بندی سنت‌ها از حیث نتیجه

حجت الاسلام ترخان در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به طبقه‌بندی سنت‌ها از حیث نتیجه عنوان کرد: برخی از سنن لا یتغیر الهی که صبغه اجتماعی نیز دارند همانند هدایت جوامع بشری توسط انبیاء و آزمایش جوامع و اعضای آن‌ها از جمله سنن مطلق هستند که بسته به رفتار آدمی نیستند و از این جهت در پژوهش حاضر مورد واکاوی قرار نمی‌گیرند، اما متون دینی از قوانینی پرده بر می‌دارند که در قالب شرط  و جزاء بیان شده‌اند؛ به عنوان نمونه در آیة «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّريقَةِ لَأَسْقَيْناهُمْ ماءً غَدَقا»  به رابطه بین وفور نعمت و فراوانی تولید با عدالت در توزیع پرداخته شده است، در این گونه از قوانین، بالطبع اگر شرایط تغییر کند، مشروط نیز محقق نخواهد شد.

وی ابراز داشت: در هر حال سنت‌های مشروط را می‌توان در دو گروه پایه و پیرو دسته‌بندی کرد؛ از آنجایی که تحقیق حاضر به پیشرفت اختصاص دارد، منطق طبقه‌بندی در این قسمت، بر اساس فزونی و کاهش نعمات خواهد بود که با مسئله پیشرفت هماهنگ است که به سنن ناظر به فزونی نعمات و سنن ناظر به حرمان و نقصان نعمات تقسیم بندی می شوند.

عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با اشاره به سنن ناظر به به فزونی نعمات، ابراز کرد: فزونی و زیادتی نعمت‌های الهی از جمله سنت‌های پایه به شمار می‌آید که شامل حرکت‌کنندگان در مسیر حق و باطل می‌شود، البته باید توجه داشت که افزایش نعمات برای گروه اول اختصاصی به نعمات مادی ندارد و نعمات معنوی را نیز شامل می‌شود، چنانکه قرآن شکر نعمت را موجب افزونی نعمات مادی و معنوی می‌داند: «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزيدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابي‏ لَشَديدٌ»  و ثانیا افزایش نعمات مادی برای گروه اول به منظور افزایش عذاب آنان نیست.

وی سسن ناظ به افزایش نعمت را در دو جنبه معنوی و مادی بررسی کرد و گفت: آیاتی از قرآن بر این امر دلالت دارند که در پرتو برخورداری انسان از رفتار جوانحی و جوارحی مؤمنانه و صالح، برکات و نعمت‌های معنوی برای مؤمنان افزایش خواهد یافت؛ به عنوان نمونه با تحصیل هدایت اولیه از سوی انسان، خداوند افزایشی در هدایت وی ایجاد می‌کند یا داشتن ایمان و تقوا به برخورداری از بصیرت و روشن‌بینی می‌انجامد.

حجت الاسلام ترخان افزود: همانگونه که پیش از این نیز بیان شد، آیاتی از قرآن بر این امر دلالت دارند که ایمان و رفتار بر اساس تقوا به افزایش نعمت‌های مادی می‌انجامد و به صورت مشخص، عبادت نکردن غیرخدا و استغفار و توبه به بهره‌مندی از متاع و نعمت‌های دنیا می‌انجامد  و بی‌گمان توجه به آنچه در قسمت طبقه‌بندی سنت‌ها از حیث عامل گفته شد، بسیار در این باره راهگشا خواهد بود.

 

نمونه های افزایش نعمات مادی

وی با اشاره به جنبه های فزونی نعمات مادی عنوان کرد: این افزایش نعم مادی گاهی بر اساس سنت املاء و استدراج است که در قرآن بیان شده و گاهی نیز سنت امهال که در مورد اهل باطل و یا در مقابل کارهای باطل وجود دارد و به نوعی می‌توان آن را در زمرة نعمات الهی به شمار آورد؛ امهال بدان معناست ‌که خداوند متعال افراد و یا جوامعی که مرتکب خطا و گناه شده و می‌شوند را به سرعت عذاب نمی‌کند و به آن‌ها مهلت می‌دهد.

پژوهشگر حوزوی در ادامه به سنن ناظر به حرمان و نقصان نعمات نیز اشاره کرد و ابراز داشت: این قوانین اگرچه به طور غالب در حق آنانی که‌ از اهل باطل هستند یا مرتکب رفتار سوء می‌شوند در جهت تنبیه یا به دلیل غوطه‌ور شدن آنان در گمراهی، جریان دارد، اما برخی از آنان برای انسان‌هایی که در مسیر حق قرار دارند، نیز جاری می‌شوند؛ مانند اینکه بلا و گرفتاری مؤمنین را احاطه خواهد کرد. منتها باید توجه داشت که این کاهش ناظر به نعمات مادی است نه معنوی و در جهت امتحان یا ارتقای درجه است.

وی افزود: با مروری به متون دینی می‌توان سنت‌های پیرو این سنت الهی را به سنت حرمان از نعمات معنوی و زیادت در گمراهی،  شکست دشمنان و نافرمانان، تسلط‌ مجرمان و مترفان،  سنت استیصال و سنت ابتلاء به سختی و مصیبت تقسیم کرد.

حجت الاسلام ترخان در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به طبقه‌بندی سنت‌ها از حیث میزان تأثیر، ابراز کرد: بحث دیگری که ضروری است در این قسمت به آن اشاره شود ارتباط بین سنت‌ها است که به فقه السنه مربوط است؛ در این بررسی روشن خواهد شد که سنت‌های مطلق مانند سنت امتحان یا هدایت، از آن رو که در اختیار بشر نیست و به رفتار آدمی و جوامع بستگی ندارد، به نحو تامه و قطعی است، اما سنت‌های مشروط برخی به نحو اقتضاء و برخی به نحو قطعی می‌باشند.

وی ادامه داد: در هر حال، در سنت‌های مشروط که محل بحث این نوشتار است با دو گونه از سنن از حیث میزان تأثیر مواجه هستیم؛ نخست قوانین قطعی که از میان عوامل انسانی و غیرانسانی که پیش از این توضیح آنها گذشت، تأثیر برخی از عوامل انسانی بر جهان مادی را نمی‌توان به نحو اقتضا ارزیابی کرد، همچنین تأثیر برخی از رفتارها به نحو قطعی است؛ مانند اینکه سنت ازدیاد نعمت بر اثر شکر، یکی از سنت‌های قطعی و استثناءناپذیر و غیرقابل تبدیل الهی است و دوم سنت اقتضائی است.

عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با اشاره به مفهوم سنت های اقتضایی تأکید کرد: بر اساس آموزه‌های دینی تأثیر برخی دیگر از عوامل غیرانسانی مانند جنیان بر عالم و آدم به نحو اقتضا است؛ یعنی این تأثیرگذاری در صورتی است که هم شرایط تأثیر فراهم باشد و هم مانعی از آن جلوگیری نکند.

وی ادامه داد: در باره عوامل اخلاقی و رفتاری نیز شواهدی در اختیار است که این تأثیرگذاری در اغلب موارد به نحو اقتضاء است نه اینکه علت تامه باشد. به عنوان مثال اگرچه سنت ازدیاد نعمت بر اثر شکر، قطعی و استثناناپذیر است، اما نقصان نعمت در نتیجة کفران آن، از آن دست سنت‌هایی است که اینگونه نیست؛ زیرا در قرآن می‌فرماید: «وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزيدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابي‏ لَشَديدٌ».

استاد حوزه علمیه در بخش پایانی سخنان خود به جمع‌بندی بحث و کشف دستاورد پژوهش پرداخت و گفت: در نهایت فهمیدیم از سنت‌های مطلق الهی، حرکت جامعه بشری به سوی تحول و دگرگونی بزرگی است که خداوند متعال به آن وعده داده است و انسان‌ها و جوامع اگرچه می‌توانند با این حرکت رقابت کنند یا در این مسیر قرار نگیرند و از این جهت از سرعت آن بکاهند، اما این تحول عظیم یعنی شکل‌گیری جامعه مطلوب اسلامی یا پیشرفت همه جانبه اتفاق خواهد افتاد.

شروط متعدد در مسیر پیشرفت

حجت الاسلام ترخان با بیان اینکه در این مسیر سنت‌های مشروط متعددی وجود دارد، ابراز داشت: آن تحولی که گفته شده خود تابع قواعد و قوانین خاصی است و پیشرفت یا حرکت به سمت آرمان‌ها در بستر این سنن و قوانین علمی و علّی اجتماعی صورت می‌پذیرد که بسیاری از این قوانین از طریق عقل دست یافتنی نیست و باید به سراغ آیات و روایات رفت.

وی ادامه داد: انسان‌های نخبه و آگاه می‌بایست در این مسیر حاضر شوند و مبتنی بر چارچوب‌ها و اصول و قواعد وحیانی، قواعد زندگی دنیوی را تنظیم، نظارت و اجرا کنند تا سنت‌های الهی جامه عمل به خود بپوشاند و جامعه در مسیر پیشرفت قرار بگیرد.

عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با تأکید بر اینکه عدم تبعیت از سنت‌های الهی و قواعد وحیانی و یا مبتنی بر وحی خود به خود جامعه را از مسیر دست‌یابی به پیشرفت همه جانبه و فراگیر دور می‌سازد، خاطرنشان کرد: این پیشرفت در گرو دست‌یابی به تمام شاخص‌های توسعه مادی و توجه به محتوای معنوی و توحیدی است که ذات و شاکله اصلی اسلام را تشکیل می‌دهد.

وی با بیان اینکه بررسی آیات و روایات از سه جهت عامل، نتیجه و میزان تأثیر، دستاوردهایی را به همراه داشته است، تصریح کرد: از این میان می توان به موارد مهمی اشاره که از جمله آنها این مسأله است که در تحقق کامل‌ترین شکل توسعه که علاوه بر توسعۀ اقتصادی، بر توسعۀ زیست‌محیطی، اجتماعی، فرهنگی و بر عدالت درون‌نسلی و بین‌نسلی تأکید می‌شود، عوامل معنوی از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند و همچنین در تحقق پیشرفت همه‌ جانبه عواملی غیر از عوامل مادی نقش دارند، این عوامل را می‌توان در دو دستۀ انسانی و غیرانسانی طبقه‌بندی کرد؛ عوامل انسانی به عوامل بینشی، منشی و کنشی تقسیم می‌شوند.

حجت الاسلام ترخان ادامه داد: دستاور دیگر این است که اطلاعات ارائه شده از سوی آیات و روایات در ناحیۀ عامل که همان شرط در یک گزارۀ قانونی به شمار می‌آیند، گاهی کلان و زمانی خرد و جزیی هستند؛ در متون دینی، رعایت تقوا، داشتن ایمان، رعایت اصول اخلاقی، عمل به دستورات کتاب آسمانی، انجام فروعات دین و انجام اعمال صالح از عوامل مهم بهبود شاخص‌های توسعۀ پایدار مانند ارتقای معنویت، طولانی شدن عمر همراه با تندرستی و سلامت، افزایش سطح دانش و سطح معاش آبرومند دانسته شده است.

وی تأکید کرد: با توجه به مطالب گفته شده نتایج و آثار اجتماعی مطرح شده در متون دینی را می‌توان در قالب دو سنت پایه و کلان ناظر به افزایش نعمات و حرمان و کاهش نعمات دسته‌بندی کرد؛ همچنین از سنن گفته شده در پژوهش برخی اختصاص یافته به جوامعی‌اند که در مسیر حق هستند؛ مانند افزایش نعمت معنوی و پیروزی بر دشمنان و برخی مختص جوامعی‌اند که در این مسیر نیستند؛ مانند حرمان از نعمت معنوی و سنت امهال و تسلط مجرمان و مترفان و استیصال و برخی از سنن برای هر دو گروه جریان پیدا می‌کنند.

عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در پایان تأکید کرد: بر اساس آنچه تا کنون بیان شد، اگرچه برخی از سنن قطعی است مانند سنن ناظر به زیادتی نعمات برای مؤمنین، اما برخی از سنن ناظر به کاهش نعمت به نحو اقتضاء و برخی دیگر به نحو تامه هستند.

 

وجود ابهام در برخی از مواضع مقاله

در ادامه این نشست، حجت الاسلام مرادخانی در ارتباط با این مقاله اظهار داشت: این کار در نوع خود اثری بدیع و قابل قبول است ولی به هرحال در این نوشتار برخی مباحث و عناوین به درستی توضیح داده نشده است و برخی ابهامات را ایجاد می کند.

وی با بیان اینکه باید قبل از برگزاری این گونه کرسی ها هدف نشست ترسیم شود، ابراز داشت: باید از قبل توقعاتی که از ناقد هست توسط نویسنده بیان شود، یعنی شما باید به ما می گفتید و برای ما تعیین تکلیف می کردید که به عنوان نمونه نقدها باید شامل بحث های شکلی شود یا محتوایی؟ به همین جهت نکاتی را پراکنده بیان می کنیم.

معاون پژوهش مجتمع آموزش عالی امام خمینی(ره) افزود: برخی اصطلاح هایی که در این مقاله مطرح شده مثل سنت مشروط نیز قابل بحث است، چراکه ما عنوان مطلق و مقید یا فعلی و انفعالی در علم اصول داریم که اصطلاحات خاصی است ولی شما در این مقاله مطلق و مشروط آورده اید که باید مشخص شود از روی سلیقه است یا جهات خاصی دارد؟

وی با بیان اینکه در این مقاله نوع مباحث مورد قبول است، خاطرنشان کرد: این اثر خوشبختانه کاری قابل تمجید است ولی تداخل مباحث دارد یا گاهی نگارش مطلب، سمت و سوی مشخصی ندارد به عنوان نمونه در طبقه بندی از حیث عامل آن را «با توجه به نتایج» و عامل «بدون توجه به نتایج» تقسیم بندی کرده اید که در توضیح گفته اید بدون توجه به نتایج بر اساس منطق مناسب با خودش به عوامل معنوی انسانی و غیر انسانی تقسیم می شود و در انتها عوامل معنوی ناظر به نتایج را ذیل عامل بدون توجه به نتایج مطرح کرده اید.

حجت الاسلام مرادخانی تأکید کرد: در این مقاله چند موردی اشتباهات تایپی دیده می شود که برای یک مقاله علمی در این سطح خوب نیست و حتی در همان صفحه نخست چند مورد دیده می شود که باید اصلاح شود.

بحث طبقه بندی از حیث نتیجه دارای تعارض است

وی با بیان اینکه یکی از مباحث این پژوهش تقسیم بندی سنت ها از حیث عامل انسانی و غیرانسانی را است، خاطرنشان کرد: نویسنده در قسم عوامل انسانی نیز در گفته اند در هر صورت از منظر آیات و روایات رفتار صالح و ناصالح در دو دسته تقسیم بندی می شود قسم اول عمل مربوط به آثار دنیوی مرتبط با فروعات دینی مثل نماز و قسم دوم اعمال صالح یا ناصالح حتی اگر از فروعات دینی نباشد و در پایین تر زیرمجموعه قسم دوم احسان و نیکی یا ظلم به خود و دیگران و انفاق را بحث کرده اند که سؤال می شود، مراد از انفاق چیست؟ اگر منظور مالی است می تواند تحت عنوان خمس و زکات بیاید که خود از فروعات است، بنابراین بهتر بود نویسنده مباحثی را می آوردند که هیچ ربطی به فروعات نداشته باشد.

معاون پژوهش مجتمع آموزش عالی امام خمینی(ره) خطاب به حجت الاسلام ترخان اضافه کرد: شما در ادامه چند عامل را نام بردید و از شکر نعمت و همچنین ذکر خدا به عنوان عامل مستقل یاد کردید و در صفحه 7 در نتیجه گفته اید عوامل گفته شده می تواند در بهبودی شاخص های توسعه پایدار مانند طولانی شدن عمر یا افزایش سطح دانش مؤثر باشد که خود این شاخص ها در دو فضا بحث می شود در الگوی پیشرفت اسلامی و توسعه سکولار؛ حال ما می گوییم باید به عنوان درآمد بحث ابتدا پیش فرض بحث را مشخص می کردید و بعد می گفتید در این فضای مشخص این نتایج حاصل می شود و این عوامل تأثیر گذار هستند و یا باید زیر نویس شود که با توجه به کدام الگو سخن گفته می شود که این کار بحث را دقیق تر می کند.

وی با انتقاد از عدم ذکر آیات و روایات در مقاله عنوان داشت: شاید برای ما که کمی در آیات و روایات ما کار کرده ایم مشخص باشد که محتوا درست است یا نیست، ولی خوب بود برخی از آیات وروایات ذکر می شد تا برای کسانی که آشنا نیستند نحوه استفاده شما از آیات و روایات مشخص می شد.

حجت الاسلام مرادخانی افزود: بحث دیگری که می توان مطرح کرد آن است که در صفحه 13 در مورد سنت استیصال نیز باید این توضیح را می دادید که استیصال سنتی فراگیر است و با اتبلاء فرق دارد، چراکه ابتلاء مطلق است و در مورد موضوع استیصال نیز بیان می کردید که در ادامه سنت استدراج بوده و مخصوص کفار و مشرکین و کسانی است که امیدی به برگشت ندارند، بنابراین بهتر بود فراگیر بودن از این جهت را مطرح می کردید.

تقسیم علل به قطعی و اقتضایی درست نیست

وی خاطرنشان کرد: نکته دیگری که باید بحث شود تقسیم علل به علت قطعی و سنت اقتضایی است که به نظر می رسد جای ایراد دارد، چراکه سنت قطعی تحت عنوان علت های مرکب و غیر مرکب مطرح می شود و علت مرکب قطعی خود مقتضی، شرایط و عدم مانع می خواهد همچنانکه در سنت اقتضایی نیز همین گونه است و در واقع فرق ماهوی بین این دو نیست.

معاون پژوهش مجتمع آموزش عالی امام خمینی(ره)  با بیان اینکه سنن قطعی در قرآن ناظر به تکمیل سه جزء مقتضی، تحصیل شروط و عدم مانع است، ابراز داشت: در واقع این گونه نیست که چون یک سنت قطعی است مقتضی و شرایط و مانع نمی خواهد در حالی که باید مقتضی باشد و مانع نباشد و در سنت مقتضی هم همین طور است چون در برخی جاهایی که آیات ظهور در قطعیت دارد ناظر به تکمیل سه جزء است و در جایی که ظهور در غیرقطعی دارد مشخص است هنوز سه جزء تکمیل نشده است.

وی در پایان تصریح کرد: برخی مطالب در این مقاله قابل خدشه و ایراد است، ولی در مجموع تلاش خوبی در این مقاله صورت گرفته است و بیشتر مطالب مطرح شده کامل، صحیح و البته قابل دفاع است.

 

اهمیت بحث سنت های الهی

در ادامه این نشست، حجت الاسلام عرفایی که به عنوان یکی از ناقدان در این نشست علمی حضور داشت در ابتدا به بیان اهمیت بحث سنت های الهی پرداخت و عنوان داشت: این طور به نظر می رسد که بحث سنت های الهی ومعارف دراین بحث از عمق و گستردگی برخوردار است که توانایی به صورت عرضه دانش و علم قابل عرضه را دارا است.

وی ادامه داد: در تأیید این نکته حضرت آیت الله جوادی آملی در جلد 15 تفسیر تسنیم بیان می کند که قرآن علوم فراوانی را به همراه دارد که بخشی به صورت جامع کلی و گسترده است و بخشی هم مقطعی، موضوعی و موضعی است که اخلاق و اصول فقه، حقوق، دریا شناسی و معدن شناسی از جمله آنها است و بخشی از این علوم کلی که مورد بحث واقع شده و می شود علم سنت های الهی است که در چهره های گوناگون اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی سیاسی به دست آمده و کار آمد است ولی تا به امروز به عنوان یک دانش مطرح نشده است.

استاد و پژوهشگر حوزه با بیان اینکه ما در حقیقت امروز با یک علم جدید مواجه هستیم، ابراز داشت: علم سنت های الهی هرچند قالب علم جدید را پیدا نکرده است ولی ضروری است که به عنوان دانش جدید مطرح شود، چراکه وقتی بحث الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت مطرح می شود تلقی این است که بدون توجه به سنت های الهی این بحث امکان پذیر نیست و اگر دو رکن مهم در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت داشته باشیم قطعا یکی از ارکان همین مسأله دانش سنت های الهی است.

ایجاز مخل در مقاله

وی در ادامه با اشاره به مقاله حجت الاسلام ترخان در این موضوع، یادآور شد: زاویه دید ایشان خوب و جدید است و نظام طبقه بندی سنت های الهی که بحثی مهم و درخور توجه است و همچنین نقش این نظام طبقه بندی در مسأله پیشرفت را به خوبی بیان کرده اند ولی به هرحال چون این مقاله تلخیص شده است و از 50 صفحه به 21 صفحه رسیده است گاهی اوقات دارای ایجاز مخل شده است.

حجت الاسلام عرفایی با اشاره به انتقادی در عنوان مقاله افزود: یکی از مسائل در مورد خود عنوان مقاله است که نویسنده آن را «تأملی در نظام طبقه بندی سنت های الهی در جامعه» نام گذاری کرده اند که شاید تعبیر سنت الهی اجتماعی گویا تر باشد و در صفحه 2 نیز از قانون هدایت بحث کرده و آن را سنتی مطلق دانسته اند که تحقق آن متوقف بر رقتار انسان نیست ولی در عین حال در صفحات بعدی سنت هدایت انبیای الهی را مقید دانسته اند.

وی خطاب به نویسنده ادامه داد: شما بعد از بحث هدایت، اشاره ای هم به ازدیاد هدایت هم کرده اید که اگر مستقل از سنت هدایت باشد بحثی مطرح نیست، ولی اگر سنت هدایت را به صورت مطلق گفتیم باید تکلیف افراد آن مشخص شود.

استاد حوزه علمیه قم با اشاره به بیان مطلق بودن حرکت جامعه بشری به سمت تحول در مقاله مورد نظر ابراز داشت: اینکه تحول بسته به رفتار انسان نیست درست است ولی مشخص نشده که منظور از این سخن تحقق اصل ظهور است و یا تحول قطع نظر از اصل ظهور که خود سنت دیگری است، چراکه اگر مراد سنت تغییر باشد بحثی نیست ولی اگر منظور تحقق ظهور است خوب بود که این مطلب ذکر می شد، هرچند ما در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت به دنبال تحقق اصل ظهور نیستیم.

 

بحث سنت های اقتضایی در اصل جریان است یا در میزان تأثیر؟

وی عنوان کرد: اینکه سنت های تکوینی در مقابل تشریعی است کمی در صحبت های نویسنده محترم روشن شد ولی در سنت های اقتضایی دو صورت مصور است؛ نخست می توان گفت شرط تحقق سنت، مشروط  است که در این حالت جریان سنت اقتضایی است و دوم آنکه سنت اقتضایی همانی است که بعد از این که محقق شد به نحو علت تامه نیست، به عنوان نمونه سنت هایی داریم که برکات الهی را صد در صد مشخص می کنند و برخی اینگونه نیستند، بنابراین باید روشن شود که صحبت در سنت های اقتضایی در اصل جریان است یا در میزان تأثیر.

حجت الاسلام عرفایی اضافه کرد: شما در صفحه سوم طبقه بندی سنت ها از حیث عامل گفته اید در متون دینی گاهی مطلب به صورت کلی بیان می شود و شمول آن در آثار دنیوی و اخروی از باب اطلاق است که این بحث مهمی است ولی در دانش سنت ها بحثی تحت عنوان کشف منطق لفظی و معنایی سنت ها نیز وجود دارد که باید به آن توجه شود، به عنوان نمونه اگر لفظ سنت مطلق باشد، جای تمسک به اطلاق به معنای اصولی نیست چراکه الفاظ دال بر سنت ها بر واقعیت خارجی دلالت می کنند.

وی با اشاره به بحث عوامل غیر انسانی اعم از فرشتگان، جنیان و شیاطین، ابراز داشت: در بحث فرشتگان و شیاطین می توانیم این مسأله را قبول کنیم چراکه دلیل قطعی بر آن داریم ولی در باب اجنه لازم بود توضیح بیشتری داده می شد؛ همچنین در این مقاله صحبت از سنت های پایه و پیرو به میان آمده ولی توضیحی داده نشده است.

پژوهشگر و نویسنده حوزوی تصریح کرد: نکته ای که لازم بود در ابتدای مقاله رعایت شود، تعریف واضح و شفاف از سنت ها، سنت های اجتماعی و پیشرفت است؛ در مقاله پیشرفت به حرکت به سوی آرمان ها تعریف شده که مفهومی کلی است و باید بیشتر توضیح داده شود و در صفحه 12 نیز در مورد سنت شکست دشمنان اشاره شده که سنت نصر ممکن است جایگزین با سنت دیگری شود که مربوط به تزاحم سنت ها است که بحث مهمی است.

تزاحم سنت ها با یکدیگر

وی ادامه داد: گاهی جریان یک سنت با جریان سنت دیگر تزاحم می کند که البته به معنای تعارض و کنار زدن هم نیست، ولی به هرحال ما باید تعریف درستی از سنت های الهی داشته باشیم چرا که نظام سنت ها همانند سیستم هستند و در نظام سازی کارایی دارند.

حجت الاسلام عرفایی با اشاره به سنت ابتلا در مقاله مورد بحث، ابراز داشت: کلمه ابتلاء معمولا به معنای خود آزمایش است و اگر گفته شود «دچار شدن به سختی ها» این کژتابی را ایجاد نمی کند و در صفحه 15 نیز بحث سنت اقتضایی مطرح شده که همان نکات در باب تزاحم و تعارض سنت ها در این جا هم می آید که اگر منظور نویسنده از اقتضایی بودن سنت این است که سنت دیگری در مقابل آن نباشد همان مشروط است ولی شرط در این جا از سنخ دیگری است و کلمه اقتضایی بار دقیق معنایی را منتقل نمی کند.

 

شجاعت نویسنده مقاله با طرح مسائل جدید

در ادامه این نشست حجت الاسلام والمسلمین بهجت پور با بیان اینکه مسأله سنت های الهی مباحث مفیدی است و نویسنده و پژوهشگر این مقاله زحمات زیادی را روی این مسائل کشیده است، اظهار داشت: این شجاعت نویسنده را نشان می دهد که می تواند با رویکرد کلامی در این مقولات وارد شود ولی ما نیز چند پیشنهاد برای کمک به ارتقای کار ارائه می دهیم.

عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی افزود: نخست آن که در این مقاله سهم تجربه های گذشته دیده نشده است، به عنوان نمونه باید مشخص می شد که مرحوم مهری و آیت الله مصباح و علامه طباطبایی که رویکرد اجتماعی در تفسیر داشتند چه حرف هایی دارند که این مسأله می توانست در پخته شدن و یک گام به جلو بردن محصول گذشته، کمک کند، چراکه خوب است مشخص شود که یک دانش تا کجا پیشرفت کرده است و این مقاله از دو گام جلوتر کار را شروه کرده است.

وی نقدی بر عنوان مقاله وارد کرد و ابراز داشت: عنوان مقاله در طبقه بندی سنت های الهی است ولی بحث شما روی خود سنت ها رفته است و سؤال است که بین سنت به معنای مجموعه قوانین و رفتارهای بین پدیده ها و بین رفتار انسانی و سنت های الهی که خدای متعال در چند آیه به عنوان کارکرد خاص حضرت حق بیان کرده چه رابطه ای هست؟ و آیا اساسا بین اینها تفاوتی هست یا نه؟

حجت الاسلام والمسلمین بهجت پور ادامه داد: بنده تصور می کنم خوب بود در این مقاله به مسأله پیشرفت از این منظر یعنی از سنت الله، نه قوانین حاکم و لازم برای پیشرفت نگاه شود و مطلب دیگر آن که باید بیان کنیم وقتی به یک سری قوانین انسانی رسیدیم که بر جامعه و اجتماع حاکم است، نسبت و تناسب این قوانین در پیشرفت مهم است، به این معنا که وقتی ما بحث پیشرفت را بیان می کنیم این که یک سسلسله علل و عوامل هست حرفی است ولی اینکه چطور این ها در خدمت پیشرفت قرار می گیرند بحث مهم دیگر است که به نظر می رسد جای آن در مقاله خالی است.

علل مؤثر در پیشرفت به درستی تبیین نشده است

وی تأکید کرد: در این مقاله بهتر است هم آغوشی علل و سنت ها مورد عنایت قرار بگیرد، چرا که برخی علل ممکن است موجب پیشرفت بشود ولی «مشروط به» باشد و یک عامل به تنهایی موجب پیشرفت نیست، چراکه پیشرفت اجتماعی یک جریان هم نوا و مجموعه ای از عواملی است که به صورت خاصی با هم ترکیب می شوند و در یک پروسه مسیری را طراحی می کنند تا به نتیجه برسند و در غیر این صورت در واقع اینها مواد پیشرفت است و ترکیب است که پیشرفت را شکل می دهد.

عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با انتقاد جدی از مطرح شدن قطعی نبودن برخی سنت های الهی در مقاله مورد بحث، یادآور شد: سنت الهی به هیچ وجه قابل تغییر یا تبدیل نیست همچنانکه خداوند در قرآن به صراحت بیان می کند «لن تجد لسنت الله تبدیلا» یا «تحویلا» یعنی نمی شود سنتی جریان پیدا کرده ولی اقتضایی باشد؛ سنت الهی وقتی آمد تمام شدنی و قابل تغییر نیست و در هیچ جای قرآن نیست که سنت الهی تغییر پیدا کند، بله گذشت از گناه و چشم پوشی خداوند جدای از این مسأله است و به هرحال باید فکری برای این بخش هم بشود، چراکه تا حدودی حس مخالف بودن آن با نص آیه  به ذهن می رسد.

وی خطاب به نویسنده مقاله عنوان داشت: نکته دیگر در این مسأله این است که شما بحث پیشرفت اجتماعی و نظام طبقه بندی سنت های الهی در جامعه را بیان کردید که به فزونی نعمت یا کاهش نعمت مربوط می شود در حالی که این فزونی یا کاهش نعمت رابطه انسان با طبیعت ولی بحث ما رابطه اجتماعی است و موضوع ما اجتماع و جامعه است، یعنی چگونه یک اجتماع پیشرفت مادی دارد و چگونه عوامل معنوی موجب پیشرفت مادی یا پایدار اجتماعی می شود و بحث هماهنگی و در خدمت قرار گرفتن طبیعت بخش جزئی از مجموعه اتفاقات است.

حجت الاسلام والمسلمین بهجت پور ادامه داد: پیشرفت در نعمت توفیقی است که می آید و روی این پیشرفت اجتماعی شکل می گیرد، بنابراین همواره این سؤال مطرح است که آیا شما به دنبال رابطه انسان طبیعت هستید یا بحث پیشرفت اجتماعی را طراحی می کنید؟.

وی در پایان تأکید کرد: در کل مقاله خوب است ولی گاهی طغیان و در هم آمیختگی قلم نگران کننده است و مبهم بودن برخی مباحث نیز آزاردهنده است که به نظر باز هم جای کار دارد و عجله باید در این موارد کنار گذاشته شود.

پس از پایان یافتن نقادی، ناقدان حاضر در این نشست، دبیر علمی فرصت را در اختیار حاضران دیگر قرار داد و هریک به مقتضای زمان باقی مانده نکاتی را برای تکمیل مباحث ارائه کردند.

 

پژوهش های علوم دینی امروز هیچ کارایی خارجی ندارد

به همین جهت ابتدا حجت الاسلام محمدعلی سوادی، پژوهشگر علوم اسلامی اظهار داشت: نقدی که من مطرح می کنم به کل ادبیات تولید شده برمی گردد و کمتر پژوهشی این مشکل را ندارند و کمتر خالی از این چالش هستند، به این معنا که وقتی بحث پیشرفت اجتماعی را مطرح می کنیم و مسأله پیشرفت مشکل اجتماعی ما است نباید فقط به صورت نظری بحث کنیم.

وی با ابراز تأسف از این که ما در حوزه و دانشگاه ها فقط وارد بحث های نظری می شویم، ابراز داشت: از آنجایی که در دانشگاه ها مبانی سکولار بیشتر است زیاد نقدی وارد نیست ولی ما در حوزه فقط بحث های کلامی و فلسفی مطرح می کنیم و به واقعیت های عینی هیچ توجهی نداریم.

حجت الاسلام سوادی تصریح کرد: این که سیاست های خرد و کلان چگونه در جامعه قابل استفاده است باید نگاه ما در بررسی مسائل جامعه باشد و بتوانیم از مبانی کلامی و فلسفی نظریه تولید و راهکاری ارائه کنیم، ولی امثال این پژوهش ها قابل ارتباط برقرار کردن با متن جامعه نیست، یعنی ما زحمت کشیده ایم و اندیشه ورزی کرده ایم ولی راه کاری ارائه نداده ایم که بیان کلیات مشکلی را حل نمی کند.

وی با بیان اینکه صرف نظریه بدون ارائه راهکار مشکلی را حل نمی کند، خاطرنشان کرد: ما از مؤلف می خواهیم در بررسی این مسأله به مسائل عینی نیز برای سیاست های خرد و کلان در پیشرفت توجه داشته باشد و آن را با نمونه های عینی در خارج بسنجند، به عنوان نمونه امروز در آستانه انتخابات هستیم و می خواهیم فتنه دوباره ای نشود، چطور با مبانی فسلفی و کلامی به وزرات کشور راهکار بدهیم که در این صورت نظریه ای غنی و کارآمد تولید می شود.

 

در ادامه حجت‌الاسلام ناصر جهانيان، عضو هيئت علمي پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي با بیان اینکه سنت های الهی دانش عظیمی است و یک متکلم و جامعه شناس به تنهایی از عهده آن برنمی آیند، ابراز داشت: مجموعه ای از نظریه پردازان عالم دانشمند مجتهد باید پای کار بیایند تا بتوانند این سنت ها را احیا کنند.

چگونه سنت ها در خدمت پیشرفت قرار می گیرند

وی افزود: بحث مهم آن است که چطور سنت ها در خدمت پیشرفت قرار می گیرند و اگر این را ندانیم مشکل پیدا می کنیم و دلیل اینکه امروز خیلی ما از این مطالب ارائه شده را فایده دار ندیدیم به این دلیل است که شما ادبیات بحث را در خود مسلمان ها پیگیری خوبی نکردید.

حجت الاسلام جهانیان تصریح کرد: شما فرمودید منبع سنت، آیات و روایات است درحالی که حضرت آیت الله جوادی آملی عقل تجریدی یعنی وحی و عقل تجربی را منبع سنت می دانند ولی شما به طور کلی عقل را تعطیل کردید و سراغ آیات و روایات رفتید که خود اشکال مبنایی و منبعی دارد و البته خلط هایی هم داشته اید.

وی با انتقاد از معنای نادرست سنت در این مقاله اذعان کرد: شما می گویید سنت به چه معنا است؟ اگر گناه کردن باعث جاری شدن سنت عذاب می شود، فرعونیان این قدر گناه کردند ولی سال ها طول کشید تا عذاب بر آنها نازل شد و غرق شدند، چراکه می گویند فرعون انسان دست و دلبازی بوده است؛ حال رفتارها و نهاد ها و فرق بین سنت ها و قوانین مادی و طبیعی چیست؟ چرا شما سنت های مادی و قوانین جامعه را جزو سنت های الهی نمی دانید یا کاری با آنها ندارید در حالی که اینها فعل خدا است و خلقت الهی است.

عضو هيئت علمي پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي تأکید کرد: اگر رابطه سنت با رفتار ها و نهادها مشخص شود، یک سیستمی ساخته شود که سنت الهی است و در این سیستم ما می توانیم با عدالت نظام سرمایه داری را نفی کنیم، درحالی که 200 سال است ادامه پیدا کرده و سقوط نمی کند، بنابراین این که کدام سیستم عادلانه است را باید کشف کنیم تا بتوانیم با جرأت بگوییم این نظام خواست خدا است، یعنی سیستمی بسازیم که سنت الهی باشد، چراکه معتقدیم نظام لیبرال یا کمونیسم هیچ یک پایان تاریخ نسیت و تنها سیستم نهایی علوی است، حال چرا بحث نمی کنیم؟ چون مفسران وارد نشده اند و فهم هریک تفاوت دارد.

 

آیا این مقاله می خواهد نفس نظام وارگی را تأیید کند؟

در ادامه ابراهیم باطنی دبیر تحریریه مجله فقه و حقوق اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی نیز ابراز کرد: معمولا در مقالات علمی ما بحث تا جایی جلو می آید و رها می شود، یعنی وقتی شما می خواهید سنت ها را با نگاه پیشرفتی توجه کنید، در عین حال نکته ای نیز باید روشن شود و آن اینکه آیا نفس نظام وارگی مطلوب است و یک نوع پیشرفت محسوب می شود و آثار تبعی و وضعی دارد یا نه؟

وی ادامه داد: این که شما مبانی بینشی، منشی و کنشی را مطرح کردید قبول داریم ولی این مسأله در کجا اثر دارد؟ آیا در مقام اخلاق مؤثر است؟ بنابراین اینکه شما در کدام سطح می خواهید بحث کنید باید از قبل روشن شود و بدون مشخص شدن مبنا و شیوه کار نمی توان به سرانجام مطلوب دست پیدا کرد.

 

همچنین حجت الاسلام حمیدرضا شاکرین عضو هیأت علمی گروه منطق فهم دین پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با تأکید بر اینکه در این پژوهش سه نکته روشن نشده است، اظهار داشت: نخست باید کاربردهای سنت باید بازتعریف شود که سنت چیست؟ آیا سنت اتفاقی است که در خارج است یا فعل الهی است یا مدل فعل الهی است؟ و باید روی این مسأله کار کرد و نکته مهم دیگر نظام سنت ها است، چراکه ما از یک نظام هیچ استفاده ای بدون کشف نداریم.

ضروررت طبقه بندی درونی سنت های الهی

وی ادامه داد: نکته سوم هم آن است که برای کشف مواردی که سنت های الهی بر آنها واقع می شود از بیرون طبقه بندی می شود، ولی ما باید از ابتدا از درون بسنجمیم تا مدل و نظام علمی به دست بیاوریم و نتایج آن را در خارج و با مدل های خارجی تطبیق کنیم.

حجت الاسلام شاکرین با اشاره به رابطه سنت ها با علیت، ابراز داشت: در واقع علیت وراء سنت ها است و در واقع مرتبه ای فراتر از علل طبیعی است و اینمه که چه رابطه ای با هم دارند و تعاملشان چگونه است؟ باید مشخص شود هرچند مطرح کردن این گونه مسائل یک سری آرزوها است و نمی توان همه این مسائل را یک مقاله پاسخگو باشد ولی به هرحال با کار و تلاش بیشتر بهتر می توان نتیجه گیری کرد.

 

پژوهشگر باید فارغ البال کار کند

در پایان اظهار نظران حاضران، حجت الاسلام محمدجواد رودگر عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی نیز با تأکید بر اینکه در هر پژوهشی ما باید بدانیم روی چه موضوعی می خواهیم تأثیر گذار باشیم، عنوان داشت: مرحله نخست برداشتن گام های واقعی و اساسی است و دوم آنکه اگر قرار است اتفاقی بیافتد کسانی که وارد این میادین می شوند باید از تمام کارهای دیگر خلاص باشند و اگر در کارهای تحقیقاتی منفصل کارهای جنبی هم صورت بگیرد پژوهش لطمه می خورد.

وی افزود: اگر قرار است به عنوان نمونه حجت الاسلام ترخان روی این موضوع کار کنند باید فارغ البال باشند و همایش و هم اندیشی هایی نیز صورت بگیرد تا شاهد تولید علم باشیم.

حجت الاسلام رودگر با اشاره به اینکه اگر قرار است سنت های الهی با مبانی کلامی و فلسفی یا عرفانی دنبال شود ابتدا باید تمام آنچه در آموزه های دینی و وحیانی از آیات و احادیث موجود است استخراج شود، اظهار داشت: چراکه این یک کار درون دینی است و تا این مسأله درست نشود مبنا مشخص نمی شود و بعد از این مرحله است که ما می توانیم این آیات و روایات را طبقه بندی کنیم و هنگامی که این موضوع کشف شد می توانیم ادبیاتی که در این زمینه وجود دارد را بررسی کنیم.

یادآور می شود، به دلیل کمبود زمان در پایان نشست فرصتی برای دفاع از جانب نویسنده این مقاله باقی نماند و جلسه بعد از صحبت های حجت الاسلام رودگر به پایان رسید/1330/ز501/ج