تأملاتی در باب رخنه‌ها و رخوت‌های فرهنگی
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در خراسان شمالی، رهبر معظم انقلاب در تحلیل مشکلات و کاستی‌های بخش فرهنگ، رخنه‌ها و رخوت‌های فرهنگی را از جمله عوامل اصلی ایجاد وضعیت موجود عنوان کرده‌اند.
مقصود از رخنه‌ها، شبیخون‌ها و تهاجم‌هایی است که بيشتر از خارج و به دست بيگانگان به سمت‌وسوی فرهنگ خودي و فرهنگ ديني و اسلامي نشانه می‌رود و سوگمندانه برخي از غیرخودی‌ها و نااهل‌ها و نامحرم‌ها هم به آن دامن می‌زنند.
مقصود از رخوت‌ها، کم‌کاری‌ها، برنامه نداشتن‌ها، سستی‌ها و رفاه‌زدگی‌هایی است که در جبهه خودي رخ داده و فرهنگ را مورد بی‌مهری و بی‌محبتی قرار می‌دهد و در نتیجه به جبهه حق صدمه و خسارت‌های جبران‌ناپذیری وارد می‌سازد.
رخنه‌های فرهنگي
اين تعبير و واژه را رهبر انقلاب وارد ادبيات اجتماعي کرده و مقصودشان را در رابطه با آسیب‌های فرهنگي با اين واژه بيان کردند، رهبری از مصاديق زير به‌عنوان رخنه‌های فرهنگي ياد کردند.
1- آزادي بدون ضابطه (ولنگاري و اباحه‌گري)
2- به تمسخر گرفتن روح استقلال ملي
3- تئوريزه کردن وابستگي
4- قداست‌شکني از مباني ديني و اخلاقي
5- تعرض و توهين به شعارهاي انقلابي اصيل
6- نشانه گرفتن روح عزت ملي جوانان
انقلاب اسلامي بنيان مرصوص و سد فولاديني است که از ارزش‌های اصيل ديني برخاسته و فرهنگ اسلام ناب محمدي را در خود ذخيره دارد و اين منبع انرژي براي غنی‌سازی امت اسلام منبعي لايزال و تمام‌نشدنی است.
اما دشمنان در تلاش‌اند تا با ضربه وارد کردن به اين سد استوار و ايجاد شکاف و رخنه در بدنه آن، با هدر دادن ذخیره‌ها و يا کم‌رنگ کردن و استحاله نمودن ارزش‌ها، اقشار مختلف مردم به‌ویژه جوانان غيور و ولايتمدار را از آن کوثر زلال دور کنند تا بتوانند به اهداف شوم و شیطانی خود برسند.
مقام معظم رهبري در اين رابطه به جوانان می‌فرمایند: «نکته مهم‌تر حرف من در باب فرهنگ خطاب به جوانان مؤمن و انقلابي است که به‌صورت خودجوش و با اراده و ابتکار در سراسر کشور به فعالیت‌های فرهنگي مشغول‌اند و کارهای بسيار خوبي انجام داده‌اند، عزيزان من کار را هرچه جدی‌تر ادامه دهيد چراکه فعالیت‌های فرهنگي شما از اول انقلاب نقش مهمي در ايستادگي و پيشرفت کشور ايفا کرده است»[1].
رخنه‌های فرهنگي امري بی‌سر و صدا است و اگر عزم ملي و بصیرت انقلابي نباشد به تدریج آثار زیان‌بار خود را بر رفتار و منش و بينش جامعه اسلامي خواهد گذاشت، به گفته سعدي:
درختی که اکنون گرفته است پاي/ به نيروي شخصي برآید زجاي
و گر همچنان روزگاري هِلي/ به گردونش از بیخ برنگسلي
سر چشمه شايد گرفتن به بيل/ چو پر شد نشايد گرفتن به پيل
نخبگان و فرهيختگان جامعه اسلامي به‌ویژه عالمان و حوزويان بايد در برابر اين رخنه‌ها و زخم‌های فرهنگي واکنش و تدبیر مناسب نشان دهند و هجمه‌های ناجوانمردانه و قداست‌شکن را پاسخ دهند و به برنامه ارزش‌سوز و فساد‌آفرين جواب‌های متين و انسان‌ساز ارائه دهند.
حوزه‌های علمي شيعي و علمان پرورش‌یافته در آن «مرزبانان» جبهه حق به شمار می‌روند که شايسته است راه‌های نفوذ دشمن را شناسايي و رخنه‌های ورودي آن را مسدود سازند.
امام صادق (ع) در این زمینه می‌فرماید: «علماء شيعتنا مرا بطول في الثغر الذي يلي ابليس و عفاريته و يمنعونه عن الخروج عن ضعفاء شيعتنا و عن ان يتسلط عليهم ابليس» [2]؛ دانشمندان پيرو ما همانند مرزداراني هستند که در برابر لشکر ابليس صف کشیده‌اند و از حمله آنها به افرادي که قدرت دفاع از خويش ندارند جلوگيري می‌کنند.
رهبر معظم انقلاب هم فرمودند: «مسئولان فرهنگي بايد با حساسيت و هوشياري مراقب رخنه‌های فرهنگي باشند و به وظایف ايجابي و دفاعي خود در اين زمينه عمل کنند» [3]
رخوت‌های فرهنگي
برخي از فرمايشات رهبر معظم انقلاب ناظر به سستی‌ها، کم‌کاری‌ها، غفلت‌ها و مشغول شدن به مسائل دست‌دوم و حاشیه‌ها و دامن زدن به اختلاف‌ها است که همه این‌ها جبهه حق را سست و دچار رخوت می‌سازد.
همه مشکلات فرهنگي را نبايد از چشم فعالیت‌های دشمن دانست گرچه فعالیت‌های مخرب و ويرانگر 38 ساله آنها را نمی‌توان انکار کرد، لکن بايد به نقد خويش هم پرداخت، مواردي مانند:
1- اختلاف و تنازع‌ها
2- تمسک به فروع و نادیده گرفتن اصول
3- عدم خودجوشي در کارهاي فرهنگي
4- عدم هماهنگي مراکز و نهادهای فرهنگی
5- خودخواهی‌های شخصي، حزبي، گروهي
6- تکليف گريزي و ناامیدی و توقف در مسير حق
7- بزرگ‌نمایی معلول‌های فرهنگي و غفلت از علت‌ها
8- عملکرد جزیره‌ای و نداشتن رويکرد واحد در موضوعات فرهنگي
این‌ها و ده‌ها عنوان ديگر می‌توان نام برد که خودی‌ها را گرفتار ايستادگي در مسير و هدر دادن انرژی‌ها کرده است.
هشدار جلودار کاروان آن است که بايد «رخوت‌ها» را تبديل به «قوت‌ها» و «تهديد» ها را تبديل به «فرصت» کنيم، بايد بپذيريم که برخي از غفلت‌هاي فرهنگي و شاید لجاجت‌ها و خودمحوری‌ها سبب شده که در عرصه‌های سياسي و اجتماعي آسیب‌پذیر شویم، با شعارهای سال شعارگونه برخورد کرده و رهنمودهاي رهبر معظم انقلاب را جدي نگرفته‌ایم و درنتیجه دچار رخوت و سستی شده‌ایم، ايشان فرموده‌اند:
«براي مقابله با تهاجم فرهنگي دشمن ابزار فرهنگي لازم است به همين دليل ما دائماً به کساني که اهل کار فرهنگي هستند می‌گوییم کار کنند به بعضي مکرراً می‌گوییم، به بعضي التماس می‌کنیم، بعضي را در اينجا جمع می‌کنیم و به بعضي پيغام می‌دهیم که جواب کار فرهنگي باطل، کار فرهنگي حق است» [4]
پيش از کار فرهنگي بايد به باور فرهنگي رسيد اگر به اینکه فرهنگ به‌منزله تنفس است و به تعبير زيباي رهبري «فرهنگ مثل هوايي است که چه بخواهيم و چه نخواهيم بايد تنفس کنيم» [5] برسیم، در عملکردها و رفتارهايمان تجدیدنظر خواهيم کرد.
در پاسخ به سؤالاتی چون براي فضاسازي فرهنگ چه اقدامي کرده‌ایم و چقدر بستر گسترش فرهنگ ناب محمدي (ص) و فرهنگ ناب ولايي را بين جامعه و جوانان نهادينه کرده‌ایم؟ آيا جواب قانع‌کننده‌ای داريم؟
اين امر رخوت فرهنگي است که زمینه‌ساز برخي از رخنه‌ها و زخم‌های فرهنگي از سوي دشمنان شده است.
ریشه‌یابی رخوت‌ها
قرآن کريم چند چيز را عامل رخوت و رکود و شکست جبهه حق در برابر باطل می‌داند، «لقد صدقکم الله وعده اذ تحسو نهم بأذنه حتي اذا فشلتم و تنازعتم في الامر و عصيتم من بعد ما اريکم ما تحبون ...» [6].
خداوند وعده خود را به شما درباره پيروزي در برابر دشمن در احد تحقق بخشيد در آن هنگام که در آغاز جنگ دشمنان را به فرمان او به قتل رسانديد و این پيروزي ادامه داشت تا اینکه سست شديد و بر سر رها کردن سنگرها در کار خود به نزاع پرداختيد و بعد از آن آنچه را که دوست می‌داشتید از غلبه بر دشمن به شما نشان داده نافرماني کرديد؛ بعضی از شما خواهان دنيا شدند و بعضي خواهان آخرت، سپس خداوند شما را از آنها منصرف ساخت و پیروزی شما به شکست انجاميد تا شما را آزمايش کند.
در اين آيه شريفه عوامل رخوت، غفلت و سپس شکست به شايستگي ترسيم شده است:
1- سستي و فشل، تنبلي و تن‌پروری
2- نزاع و اختلاف هدر دادن انرژی‌ها
3- نافرماني از فرمان رهبري
4- دنیادوستی و رفاه‌زدگی
5- غفلت و انصراف از خطر دشمن
نکته ديگر در اين رابطه اين است که هرگز نبايد دشمن را ضعيف بشماريم، زيرا اين باور روحيه جهادي و دفاعي ما را کند و کم‌رنگ کرده و زمينه نفوذ و هجوم دشمن را فراهم می‌سازد.
امام علي (ع) می‌فرماید: «آفة القوي استضعاف الخصم» [7] و تأکید می‌کند که آفت انسان و جامعه قدرتمند ناچیز شمردن عِده و عُده دشمن است.
چه بايد کرد؟
چگونه می‌توان جلوی رخنه‌ها را گرفت، رخوت‌ها را از بین برد و جبهه حق را در ميدان فرهنگي ياري کرد؟ نگارنده بر اين باور است که از راه «عون‌هاي فرهنگي» به معنای یاوران فرهنگی و «عين‌هاي فرهنگي» می‌توان باورهاي ديني را ايجاد و گسترش داد و درنتیجه می‌توان فعالیت‌های فرهنگي ايجابي و دفاعی را سامان‌دهی و سازمان‌دهی کرد.
عون‌هاي فرهنگي
امیرالمؤمنین (ع) چهار چيز را به‌عنوان عون‌هاي فرهنگي و زيرساختي مطرح فرموده که رعايت و عمل به آنها فونداسیون فعالیت‌های فرهنگي را مستحکم می‌سازد:
«اعينوني بورع و اجتهاد و عفه و سداد»؛ شيعيان مرا با ورع (پرهيز از گناهان و شبهات)، اجتهاد (پرکاری و جهادي تلاش کردن)، عفه (پر پيمانه شدن پاکی‌ها) و سداد (پاک‌زیستی و استواري در برابر دشمن‌های دروني و بیرونی) ياري رسانيد.
روشن است که اگر در ساخت جامعه ديني ورع به‌عنوان عامل سلبي، اجتهاد به‌عنوان عامل ايجابي، عفت به‌عنوان عامل بازدارندگي از پليدي و زشتي و سداد به‌عنوان پايه سازي و استوارسازي ايجابي رخ بنماياند چهره حيات طيبه ديني بر اساس حسن فاعلي و حسن فعلي خود را نشان خواهد داد.
«من عمل صالحا من ذکر او انثي و هو مؤمن فلنحيينه حياة طيبه ...» [8]؛ هرکس کار شایسته‌ای انجام دهد خواه مرد باشد يا زن در حالي که مؤمن است او را به حياتي پاک زنده می‌داریم.
عین‌های فرهنگي
چهار عامل زيربنايي در جامعه ديني اگر همسو و هم‌زمان شوند تحول فرهنگي و تکامل فرهنگي روی داده و درنتیجه تعامل فرهنگي به منصه ظهور خواهد رسيد.
1- عقل (گسترش عقلانيت همراه با معنويت، پرهيز از احساسات و روي آوردن به استدلال)
2-علم (دانش‌افزایی، توليد علم، بومی‌سازی علوم، جهت‌دهی علوم انساني به سمت قرآن و آموزه‌های ديني)
3- عزم (انگيزه جدي براي عملياتي کردن آرمان‌های ديني و انقلابي)
4-عدل (گسترش عدالت در کنار پیشرفت‌های مادي و توسعه‌یافتگی)
اميد آنکه با اين «عون» ها و «عين» ها بتوانيم بخشي از غبار مظلوميت از چهره فرهنگ بزداييم و اندکي از نگرانی‌ها و دغدغه‌های رهبر معظم انقلاب را برطرف سازيم./9314/704/ب1
منابع و مآخذ:
[1]. بیانات رهبر معظم انقلاب در حرم مطهر رضوی، 1/1/1393.
[2]. بحارالانوار، جلد 2، ص 5.
[3]، [4] و [5]. بیانات رهبر معظم انقلاب.
[6]. قرآن کریم، سوره آل‌عمران، آيه 152.
[7]. غررالحکم، چاپ دانشگاه، جلد 3، ص 105.
[8]. قرآن کریم، سوره نحل، آيه 97.