نماز؛ سبک زندگی صالحان
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در خراسان شمالی، نماز حقیقی سبب نجات کلی و همه‌جانبه می‌شود، انسان را از آفت‌ها، آسیب‌ها و فرجام‌های ناگوار رها می‌سازد و باب رحمت یزدان را بر او می‌گشاید.
نماز رهایی از تنبلی فکری و ضعف عقلی در شناخت بزرگ‌ترین حقایق هستی به‌ویژه هستی کردگار، رهایی از تنبلی جسمی و تن‌پروری، رهایی از بی‌انضباطی و نداشتن یک برنامه منظم در طول زندگی، رهایی از حواس‌پرتی، بی‌توجهی و بلاهت، رهایی از ناسپاسی و حق‌پوشی و حق کشی، رهایی از دوستی و همراهی با مغضوبان و گمراهان است.
نماز حقیقی رهایی از عصبیت و نژادپرستی، رهایی از تفرقه و پراکندگی، رهایی از تنهایی و جدایی از مردم، رهایی از نفاق و دورویی، رهایی از آرزوهای دور و دراز، رهایی از غضب‌ها و شهوت‌ها، رهایی از تملق و چاپلوسی، رهایی از پرستش بت‌ها و مردم‌پرستی، رهایی از خرافه و جهل، رهایی از حسادت و خودآزاری، رهایی از حرص و بخل، رهایی از همه صفات زشت و نامطلوب و برخورداری از خصال خداپسند، رهایی از انواع گناه و تباهی، رهایی از بسیاری امراض جسمانی و روحانی است.
نماز با اخلاص رهایی از معیشت ضنک و تنگ، رهایی از اشرار و مرتبط شدن با نیکان، رهایی از اسارت بیگانگان، رهایی از زندان تن، رهایی از حصار جهان ماده و متصل شدن به عالم ملکوت، رهایی از خود و پیوند با خدا، رهایی از خشم و غضب پروردگار، رهایی از سختی جان کندن، رهایی از عذاب عالم برزخ، رهایی از کوری روز رستاخیز و عذاب یوم‌الحساب، رهایی از نار و رسیدن به خوشبختی ابدی است.
تعابیر قرآن درباره نماز
در قرآن کریم با تعبیر بسیار انسان‌سازی که خداوند می‌فرماید: اقم الصلوة لذکری؛(1) دستوری صادر شده که شاخه اصلی و زیربنای پرورش است، سپس به فلسفه بزرگ نماز پرداخته و می‌فرماید: «ان الصلوة تنهی عن الفحشاء والمنکر؛ زیرا نماز انسان را از زشتی‌ها و منکرات بازمی‌دارد»(2) از آنجا که طبیعت نماز انسان را به یاد نیرومندترین عامل بازدارنده؛ یعنی اعتقاد به مبدأ و معاد می‌اندازد دارای اثر بازدارندگی از فحشاء و منکر است.
مؤذن با اذان خویش خود را در زمره مجاهدان فی سبیل الله قرار داده(3) و مؤمنین را به نماز فرامی‌خواند، انسانی که به نماز می‌ایستد، تکبیر می‌گوید، خدا را از همه‌چیز برتر و بالاتر می‌شمرد، به یاد نعمت‌های او می‌افتد، حمد و سپاس او را می‌گوید، او را به رحمانیت و رحیمیت می‌ستاید، به یاد روز جزای او می‌افتد، به بندگی او اعتراف می‌کند، از او یاری می‌جوید، صراط مستقیم را از او می‌طلبد و از راه کسانی که غضب بر آنها شده و گمراهان به خدا پناه می‌برد(4).
بدون شک در قلب و روح چنین فردی جنبشی به‌سوی حق، حرکتی به‌سوی پاکی و جهشی به‌سوی تقوا پیدا می‌شود. برای خدا «رکوع» می‌کند و در پیشگاه او پیشانی بر خاک نهاده و با سجده حقیقی برای یک عمر خود را بیمه می‌کند (5) غرق در عظمتش می‌شود و خودخواهی و خودبینی را از خود می‌زداید.
شهادت به یگانگی او می‌دهد، گواهی به رسالت پیامبر (ص) را ندا می‌کند. بر پیامبرش درود می‌فرستد و دست به درگاه خدای بلند می‌کند که در زمره بندگان صالح او قرار گیرد(6).
همه این امور موجی از معنویت را در وجود او ایجاد می‌کند موجی که سد نیرومندی در برابر گناه محسوب می‌شود. این عمل چند بار در شبانه‌روز تکرار می‌شود، هنگامی که صبح از خواب برمی‌خیزد در یاد او غرق می‌شود. در وسط روز هنگامی که غرق زندگی مادی شده ناگهان صدای تکبیر مؤذن را می‌شنود، برنامه خود را قطع کرده و به درگاه او می‌شتابد و حتی در پایان روز و آغاز شب پیش از آنکه به بستر استراحت رود با او راز و نیاز می‌کند و دل را مرکز انوار او می‌سازد.
از این‌ها گذشته به هنگامی که آماده مقدمات نماز می‌شود خود را شستشو داده و لباسش را پاک می‌کند(7)، حرام و غصب را از خود دور می‌سازد(8) و به بارگاه دوست دست می‌یازد.
طبق نقل حدیث نمازگزار با پروردگار خود راز می‌گوید.(9) همه این امور تأثیر بازدارنده در برابر خط فحشاء و منکرات دارد.
البته هر نمازی به همان اندازه که از شرایط کمال و روح عبادت برخورداراست از فحشا و منکر نهی می‌کند، گاه نهی کلی و جامع و گاه نهی جزئی و محدود، ممکن نیست کسی نماز بخواند و هیچ‌گونه اثری در او نبخشد هرچند نمازش با خضوع و خشوع نباشد البته قاعدتاً تأثیر چنین نمازی کم است؛ اما این‌گونه افراد اگر همان نماز را نمی‌خواندند آلودگی آنها به‌مراتب بیشتر می‌شد.
اگر روشن‌تر بیان شود باید گفت: نهی از فحشاء و منکر سلسله مراتب و درجات زیادی دارد و هر نمازی به نسبت رعایت شرایط دارای بعضی از این درجات است.
عبادتی که امیرالمؤمنین(ع) حتی در میدان نبرد صفین ترک نکرد.(10) در هر صورت اگرچه ظاهر آیه این است که نماز اثر بازدارنده دارد ولیکن مانعی ندارد که بگوییم نماز هم نهی تکوینی از فحشاء و منکر می‌کند و هم نهی تشریعی(11).
نماز در احادیث و روایات
- لزوم پرهیز نمازگزار از منکرات:
پیامبر گرامی اسلام (ص) می‌فرماید: من لم تنهه صلاته عن الفحشاء والمنکرلم یزدد من الله الا بعدا؛
کسی که نمازش او را از فحشاء و منکر بازندارد هیچ بهره‌ای از نماز جز دوری از خدا حاصل نکرده است.(12)
- ضرورت توجه ویژه به ترک منکرات:
در حدیث دیگری از آن حضرت نقل شده است که: «لاصلوة لمن لم یطع الصلوة، وطاعة الصلوة ان ینتهی عن الفحشاء والمنکر؛ کسی که اطاعت فرمان نماز نکند نمازش نماز نیست و اطاعت نماز آن است که نهی آن را از فحشاء و منکر به کار بندد.»(13)
- تأثیر نماز در بازدارندگی از گناه:
نقل شده جوانی از انصار نماز را با پیامبر اسلام(ص) ادا می‌کرد؛ اما با این حال آلوده گناهان زشتی بود این ماجرا را به پیامبر(ص) عرضه داشتند فرمود: «ان صلاته تنهاه یوماً.» سرانجام نمازش روزی او را از این اعمال پاک می‌کند.(14)
- معیار سنجش:
اثر نماز به‌قدری مهم است که در بعضی از روایات به‌عنوان معیارِ سنجشِ نمازِ مقبول و غیرمقبول از آن یاد شده، چنان که امام صادق(ع) می‌فرماید: «من احب ان یعلم اقبلت صلوته ام لم تقبل؟ فلینظر: هل منعت صلوته عن الفحشاء والمنکر؟ فبقدر ما منعته قبلت منه؛ کسی که دوست دارد ببیند آیا نمازش مقبول درگاه الهی شده یا نه؟ باید ببیند آیا این نماز او را از زشتی‌ها و منکرات بازداشته یا نه؟ به همان مقدار که بازداشته نمازش قبول است»(15)
از همه مهم‌تر آنکه در قرآن می‌فرماید «و لذکرالله اکبر؛ ذکر خدا از آن‌هم برتر و بالاتر است»(16).
یکی دیگر از آثار و برکات مهم نماز که حتی از نهی از فحشاء و منکر هم مهم‌تر است این است که انسان را به یاد خدا که ریشه و مایه اصلی هر خیر و سعادت است می‌اندازد و حتی عامل اصلی نهی از فحشاء و منکر نیز همین «ذکر الله» است، درواقع برتری آن به خاطر آن است که علت و ریشه محسوب می‌شود؛ زیرا یاد خدا، مایه حیات قلوب و آرامش دل‌ها است و هیچ‌چیز به پای آن نمی‌رسد. «الا بذکرالله تطمئن القلوب؛ آگاه باشید یاد خدا مایه اطمینان دل‌ها است»(17)
اصولاً روح همه عبادات- چه نماز و چه غیر آن- ذکر خدا است؛ اقوال نماز، افعال آن و آنچه به‌عنوان مقدمات و تعقیبات مطرح هستند همه و همه درواقع یاد خدا را در وجود و نهان آدمی زنده می‌کنند.
چقدر زیبا در حدیث بیان شده است که نماز معراج مؤمن است.(18) قابل توجه اینکه در آیه‌ای دیگر بسیار باظرافت به فلسفه نماز اشاره شده است، آنجا که خطاب به حضرت موسی (ع) می‌فرماید: «اقم الصلوة لذکری؛ نماز را بر پا دار تا به یاد من باشی.»(19)
قابل توجه اینکه مفسران بزرگ برای جمله فوق تفسیرهای دیگری ذکر کرده‌اند، ازجمله اینکه ابراز می‌دارند: منظور ازجمله فوق آن است که «یاد خدا از شما به وسیله رحمت» برتر از «یاد شما از او به وسیله طاعت» است.(20)
تأثیر نماز در تربیت فرد و جامعه
گرچه نماز آن‌چنان امر مهمی است که فلسفه آن بر کسی پوشیده نیست؛ اما دقت در متون آیات و روایات اسلامی ما را به ریزه‌کاری‌های بیشتری در این زمینه رهنمون می‌سازد:
1- روح و اساس و هدف و پایه و مقدمه و نتیجه و بالاخره فلسفه نماز همان «ذکر الله» و یاد خدا است که در آیه مورد پژوهش به‌وضوح و صراحت به‌عنوان برترین نتیجه بیان شده است. البته ذکری که مقدمه فکر و فکری که انگیزه عمل باشد، چنانکه در تفسیر جمله و لذکرالله اکبر نقل شده امام صادق(ع) فرمود: «ذکر الله عند ما احل وحرم؛ یاد خدا کردن به هنگام انجام حلال و حرام» یعنی به یاد خدا افتاده و سراغ حلال برود و از حرام چشم بپوشد.(21)
2- نماز وسیله شستشو از گناهان و مغفرت و آمرزش الهی است؛ چراکه خواه و ناخواه نماز انسان را به توبه و اصلاح گذشته دعوت می‌کند، جان آدمی را با صیقل عبادت و معنویت از آلودگی‌ها و زشتی‌ها زدوده و انسان را به صفای باطن سوق می‌دهد.
لذا در حدیثی می‌خوانیم پیامبر(ص) از یاران خود سؤال کرد: «لوکان علی باب دار احدکم نهرواغتسل فی کل یوم منه خمس مرات أکان یبقی فی جسده من الدرن شیئ؟ قلنالا، قال(ص): مثل الصلوة کمثل النهر الجاری کلما صلی کفرت مابینهما من الذنوب؛ اگر بر در خانه یکی از شما نهری از آب صاف و پاکیزه باشد و در هر روز پنج بار خود را در آن شستشو دهد، آیا چیزی از آلودگی و کثافت در بدن او می‌ماند؟ در پاسخ عرض کردند خیر، فرمود: نماز همانند این آب جاری است هر زمان که انسان نمازی می‌خواند گناهانی که در میان دو نماز انجام شده است از بین می‌رود.»(22)
و به این ترتیب جراحاتی که بر اثر گناه بر روح و جان انسان می‌نشیند با مرهم نماز التیام یافته و زنگارهای نشسته بر قلب زدوده می‌شود.
3- نماز سدی در برابر گناهان آینده است، چراکه روح ایمان را در انسان تقویت نموده و نهال تقوی را در دل پرورش می‌دهد. با ذکر تسمیه بر خود علامت الهی می‌نهد.
نیک می‌دانیم «ایمان» و «تقوی» نیرومندترین سد در برابر گناه هستند و این همان چیزی است که در آیه 45 سوره عنکبوت به‌عنوان نهی از فحشاء و منکر بیان شده است.
4- نماز، غفلت‌زدا است، بزرگ‌ترین مصیبت برای رهروان راه حق آن است که هدف آفرینش خود را فراموش کرده و در زندگی مادی و لذایذ زودگذر غرق شدند؛ اما نماز به حکم اینکه در فواصل مختلف و در هر شبانه‌روز پنج بار انجام می‌شود مرتباً به انسان اخطار می‌کند، هشدار می‌دهد، هدف آفرینش او را خاطرنشان می‌سازد و موقعیت او را در جهان به او گوشزد می‌کند.
اینکه انسان وسیله‌ای هشداردهنده و انذارکننده در اختیار داشته باشد تا در هر شبانه‌روز چند مرتبه قویاً به او بیدارباش گوید نعمت بس والایی است.
5- نماز خودبینی و کبر را درهم می‌کشند؛ چراکه انسان در هر شبانه‌روز 17 رکعت و در هر رکعت دو بار در برابر ذات حق پیشانی بر خاک می‌ساید، خود را نه‌تنها ذره کوچکی در برابر عظمت او بلکه صفری در برابر بی‌نهایت مشاهده می‌کند؛ لذا پرده‌های غرور و خودخواهی را کنار زده و تکبر و برتری‌جویی را درهم می‌کوبد.
به همین دلیل است که علی(ع) در حدیث معروفی که فلسفه عبادات اسلامی در آن منعکس شده بعد از ایمان، نخستین عبادت را که نماز است با همین هدف تبیین کرده و می‌فرماید: «فرض الله الایمان تطهیرا من الشرک والصلوة تنزیها عن الکبر...؛ خداوند ایمان را برای پاک‌سازی انسان‌ها از شرک واجب کرده است و نماز را برای پاک‌سازی از کبر.»(23) زیرا کبر و خودپسندی موجب افتادن در دام نفس و موجب خواری و ذلت است.(24)
6- نماز وسیله پرورشِ فضایل اخلاقی و تکامل معنوی انسان است؛ زیرا انسان را از جهان محدود ماده و چهار دیوار عالم طبیعت بیرون برده، به ملکوت آسمان‌ها دعوت می‌کند و با فرشتگان هم‌صدا و همراز می‌سازد، خود را بدون نیاز به هیچ واسطه در برابر خدا می‌بیند و با او به گفتگو برمی‌خیزد.
تکرار این عمل در شبانه‌روز آن‌هم با تکیه بر روی صفات خدا؛ رحمانیت و رحیمیت و عظمت او، به‌ویژه با کمک گرفتن از سوره‌های مختلف قرآن بعد از حمد که بهترین دعوت‌کننده به‌سوی نیکی‌ها و پاکی‌ها است اثر فراوانی در پرورش فضائل اخلاقی در وجود انسان دارد؛ لذا بی‌دلیل نیست در مورد فلسفه نماز از امیر مؤمنان علی (ع) نقل شده که فرمود: «الصلوة قربان کل تقی؛ نماز وسیله تقرب هر پرهیزکاری به خداست.(25)»
7- نماز به سایر اعمال انسان ارزش و روح می‌بخشد؛ زیرا نماز روح اخلاص را زنده می‌کند و اصولاً نماز مجموعه‌ای است از نیت خالص و گفتار پاک و اعمال خالصانه که تکرار این مجموعه در شبانه‌روز بذر سایر اعمال نیک را در جان انسان انتشار داده و روح اخلاص را تقویت می‌کند.
به این سخن امیرالمؤمنین (ع) که در وصایای حضرت به چشم می‌خورد توجه کنید: «الله الله فی الصلوة فانها عمود دینکم؛ خدا را خدا را درباره نماز؛ زیرا ستون دین شماست» (26)
می‌دانیم هنگامی که عمود خیمه درهم بشکند یا سقوط کند طناب‌ها و میخ‌های اطراف آن با هر استحکامی بنا نهاده شده باشند اثری در حفظ آن ندارد، همچنین هنگامی که ارتباط بندگان با خدا از طریق نماز از میان برود اعمال دیگر اثر خود را از دست خواهد داد.
امام صادق (ع) می‌فرماید: «اول ما یحاسب به العبد الصلوة فان قبلت قبل سائر عمله و ان ردت رد علیه سائرعمله؛ نخستین چیزی که در قیامت از بنده حساب می‌شود نماز است اگر مقبول افتاد سایر اعمالش قبول می‌شود و اگر مردود شد سایر اعمالش هم مردود می‌شود» (27)
شاید دلیل این سخن آن باشد که نماز رمز ارتباط خلق و خالق است اگر به‌طور صحیح انجام گیرد قصد قربت و اخلاص که وسیله قبولی سایر اعمال است در او زنده می‌شود وگرنه بقیه اعمال او مشوب و آلوده شده و از درجه اعتبار ساقط می‌شوند.
8- نماز قطع نظر از محتوا، با توجه به شرایط صحت دعوت به پاک‌سازی زندگی می‌کند؛ چراکه می‌دانیم مکان نمازگزار، لباس نمازگزار، فرشی که بر روی آن نماز را اقامه می‌کند، آبی که با آن وضو گرفته و غسل می‌کند و محلی که در آن غسل و وضو انجام می‌شود باید از هرگونه غصب و تجاوز به حقوق دیگران پاک باشد.
کسی که آلوده به تجاوز و ظلم، ربا، غصب، کم‌فروشی، رشوه‌خواری و کسب اموال حرام باشد چگونه می‌تواند مقدمات نماز را فراهم سازد؟ بنابراین تکرار نماز در شبانه‌روز، خود دعوتی است به رعایت حقوق دیگران.
9- نماز علاوه بر شرایط صحت، شرایط قبول (28) و به تعبیر دیگر شرایط کمال دارد که رعایت آنها نیز عوامل مؤثر دیگری برای ترک بسیاری از گناهان است.
در کتب فقهی و منابع حدیث امور زیادی به‌عنوان موانع قبول نماز ذکر شده است؛ ازجمله مسئله شرب خمر است که در روایات آمده: «لاتقبل صلوة شارب الخمر اربعین یوما الا ان یتوب؛ نماز شراب‌خوار تا چهل روز مقبول واقع نمی‌شود مگر آنکه توبه نماید.»(29) و در روایات متعددی می‌خوانیم: ازجمله کسانی که نماز آنها مقبول درگاه ربوبی واقع نخواهد شد پیشوای ستمگراست (30) در بعضی روایات دیگر عدم پرداخت زکات (31)، دچار عجب و خودبینی بودن (32) و خوردن غذای حرام (33) از موانع مقبولیت نماز است، پیدا است که فراهم کردن این شرایط تا چه حد سازنده است؟
10- نماز روح انضباط را در انسان تقویت می‌کند؛ چراکه دقیقاً باید در اوقات معینی انجام گیرد که تأخیر و تقدیم آن هر دو موجب بطلان نماز است (34) همچنین آداب و احکام دیگر در مورد نیت و قیام و قعود و رکوع و سجود و مانند آن (35) که رعایت آنها سبب سهولت در پذیرش سختی‌های انضباط در تمام برنامه‌های زندگی فردی و اجتماعی می‌شود.
همه این‌ها ازجمله فواید نماز است که قطع نظر از موضوع جماعت وجود دارد و اگر ویژگی جماعت را بر آن بیفزاییم- که روح نماز همان جماعت است- برکات بی‌شمار دیگری دارد (36) که شرح آن در این مختصر نمی‌گنجد.
«فلسفه و اسرار نماز در سخن و بیان گهربار امام علی ابن موسی‌الرضا (ع)»
آن بزرگوار در پاسخِ سؤالی که در مورد فلسفه نماز مطرح شده بود چنین فرمود: «علت تشریع نماز توجه و اقرار به ربوبیت پروردگار درنهایت خضوع و نهایت تواضع، اعتراف به گناهان و تقاضای بخشش از معاصی گذشته و همه روز نهادن پیشانی بر زمین برای تعظیم پروردگار است و نیز هدف این است که انسان همواره هشیار و متذکر باشد، گردوغبار فراموش‌کاری بر دل او ننشیند، مست و مغرور نگردد، خاشع و خاضع باشد و طالب و علاقه‌مند افزونی در مواهب دین و دنیا گردد علاوه بر اینکه مداومت ذکر خداوند در شب و روز که در پرتو نماز حاصل می‌گردد سبب می‌شود انسان مولا و مدبر و خالق خود را فراموش نکند، روح سرکشی و طغیانگری بر او غلبه ننماید و همین توجه به خداوند و قیام در برابر او، انسان را از معاصی بازمی‌دارد و از انواع فساد جلوگیری می‌کند.» (37)
طبیعت نماز بازدارندگی است
بازدارندگی از گناه جزئی از طبیعت نماز است، نمازی که نمازگزار را به یاد نیرومندترین عامل بازدارنده از گناه؛ یعنی مبدأ و معاد می‌اندازد باید دارای خاصیت بازدارندگی از فحشا و منکر باشد.
وقتی انسان در محضر خدا حضور می‌یابد او را از همه‌چیز و همه‌کس بالاتر و برتر و بزرگ‌تر از حد وصف می‌بیند، به یاد نعمت‌های او می‌افتد و حمد و سپاس او را می‌گوید، تنها او را می‌پرستد و از او کمک می‌جوید، راه راست را از او می‌خواهد و بیزاری خود را از راه غضب شدگان حضرت کردگار و گمراهان بروز می‌دهد.
انسان در نماز بی‌تردید حرکتی در قلب و روحش به‌سوی پاکی و تقوا پدید می‌آید، قامتش را برای او خمیده ساخته و با غرق شدن در بزرگی مربی مطلق عالم، خود و خواسته‌هایش را فراموش کرده، بر یگانگی خدا و رسالت رسولش مهر تأیید می‌زند، خود را در زمره صالحان ذکر می‌کند و اذکار و اعمال نماز را در هر شبانه‌روز حداقل پنج بار تکرار می‌کند و علاوه بر آن پیش از هر نماز خود را می‌شوید و پاک می‌سازد و از پلیدی نجاست و حرام دوری می‌کند.
چنین امور و حالاتی طبیعتاً موجی از معنویت در او پدید می‌آورد که خس و خاشاک گناه و هوس و پوچی و بیهودگی را از وجودش دور می‌سازد؛ زیرا هر یک از آنها به‌تنهایی تأثیری بازدارنده در برابر فحشا و منکر دارد و البته مجموعه آنها که نماز نامیده می‌شود تأثیر کلی‌تر و قوی‌تری در بازداری از فحشا و منکر دارد.
البته هر نمازی به میزان برخورداری از کمال و روح عبادت، از فحشا و منکر بازمی‌دارد؛ به عبارت دیگر هر نمازی به‌اندازه نقص و کمالش صاحب خود را از فحشا و منکر منع می‌کند لیکن نماز هرچند سطحی و ناآگاهانه باشد غیرممکن است که هیچ‌گونه تأثیری در نمازگزار نگذارد.
نماز مؤثرترین سلاح علیه شیطان‌ها
نماز شیطان را دور می‌سازد و انسان را از دام مکر و حیله او نجات می‌بخشد. امام صادق (ع) فرمود: «انظر اذا قمت الی الله فان الشیطان أبعد ما یکون من الانسان اذا قام الی الصلاة؛ آنگاه که به درگاه خدا قیام می‌کنی، به‌دقت بنگر که شیطان هیچ‌گاه از انسان دورتر از زمانی نیست که به نماز می‌ایستد.»(38) شیطان مردم را از اطاعت پروردگار به اطاعت خود فرامی‌خواند؛ اما نماز آنان را به فطرت اصلی‌شان سوق می‌دهد. ازاین‌رو؛ نماز سبب افسرده گشتن شیطان‌ها است. دور کردن شیطان؛ یعنی نزدیک کردن انسان به ساحت قدس پروردگار و نهی از منکرات و امر به معروفات و هر عبادتی که دارای این ویژگی باشد اهمیت ویژه‌ای دارد و نماز این خصوصیت را به نحو اکمل و احسن دارا است؛ لذا اهریمنان نمی‌توانند نمازگزاران حقیقی را به دام خویش اندازند و ناگزیر از آنان دور می‌شوند. دیو بگریزد از آن قومی که قرآن‌خوان بود.
رسول اکرم (ص) فرمودند: «لا یزال الشیطان یرغب من بنی‌آدم، ما حافظ علی الصلوات الخمس فاذا ضیعهن تجری علیه و اوقعه فی العظائم؛ تا زمانی که فرزندان آدم بر نمازهای پنج‌گانه مواظبت دارند، شیطان پیوسته از آنها دور می‌شود، پس آنگاه که آنها را تباه گردانند، جرئت و جسارتش بر آنان زیاد می‌گردد و آنان را به گناهان بزرگ می‌اندازد.»(39)
به‌راستی آیا تصور شما هم چون نگارنده بر این نیست که گویا پیامبر گرامی (ص) در آن عصر، وضعیت کنونی امت خود را به‌خوبی مشاهده می‌کرده و راه مبارزه با دشمنان امروزمان را به ما نشان داده است؟! آیا امروز شیاطین و صاحبان فرهنگ‌های شیطانی، از نماز این سلاح مؤثری که در دست مسلمان‌ها است نمی‌ترسند! آیا درصدد آن نیستند که این حربه فرهنگی مؤثر را از دست مسلمانان ربوده و آنها را خلع سلاح کنند؟
آیا از جامعه‌ای که افراد آن بر نماز خود مواظبت دارند و حقیقتاً نماز را اقامه می‌کنند قطع امید نمی‌کنند؟ آیا آنان درصدد آن نیستند که فرهنگ فحشا و منکرات را ترویج کنند و فرهنگ نماز را براندازند؟ آیا بی‌توجهی به نماز تأمین‌کننده مقاصد شوم آنان نیست؟
باید همه باهم نماز را بپا داشته و با طرح‌ریزی قواعد محبت و لذت و تشویق (40)، فرزندان خود را به نماز فراخوانده و نقشه‌های دشمنان خدا و نماز و انسانیت را نقش بر آب کنیم.
باید برنامه‌های اقامه نماز را درست طرح‌ریزی کرده و راه‌های اقامه آن را پس از یادگیری، به نسل نو و آتی بیاموزیم. به او بیاموزیم که نماز یکی از مهم‌ترین عبادات و از ارکان دین است (41)، به او یاد بدهیم که هرکس نماز بخواند یک دعای مستجاب دارد (42).
او از ما فراگیرد که:
بنده همان به که ز تقصیر خویش عذر به درگاه خدا آورد
ورنه سزاوار خداوندیش کس نتواند که بجا آورد (43)
نماز، مهم‌ترین پایگاه اخلاص
اگر کسی از مرحله علم گذر کند و به مرحله عمل قدم بگذارد ولیکن عملش خالص نباشد، عبادتش سودی به حال او نخواهد داشت. عمل شرک‌آلود چه اثر و فایده‌ای دارد؟ چه‌بسا که نداشتن اخلاص، سبب هلاکتش گردد؛ بنابراین بالاترین مقام سلوک و بندگی، مقام اخلاص بوده و نماز یکی از مؤثرترین عوامل پیدایش آن است؛ زیرا این عبادت سراسر یادآوری از مقام توحید و عظمت و پاکی پروردگار است.
برخی از جملات نماز مانند «ایاک نعبد و ایاک نستعین» دلالت بر اخلاص دارد و اگر نمازگزار بفهمد که چه می‌گوید و بداند این خود اوست که ابراز می‌دارد: «ما فقط تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌طلبیم» به اخلاص در عبادت و استعانت خود از حضرت حق اقرار کرده است.
از سوی دیگر نماز را که تمرین اخلاص است در هر شبانه‌روز تکرار می‌کند و این تمرینی برای عملکرد خالصانه در هر عبادت دیگری خواهد بود، بی‌جهت نیست که در وصایای امام باقر (ع) به جابر جعفی می‌خوانیم: «الصلوة بیت الاخلاص؛ نماز خانه اخلاص است» (44) یعنی پایگاه و مرکز اخلاص و جای صدور آن به دیگر اعمال نماز است.
نماز کارستان است
اگر مردم جامعه‌ای چنین پندارند که نماز کار نیست یا کاری زاینده و سودآور نیست و درنتیجه انجام آن را از اول وقت به تأخیر افکنده و برای اوقات فراغت خود بگذارند قطعاً در حق نماز ستم کرده‌اند؛ زیرا نماز خود نوعی کار و بلکه مهم‌ترین کار است. هم کار قلبی است وهم کار قالبی و هم زاینده و سودآور.
اگر به فضایل، اسرار، حکمت‌ها و آثار نیکو و فراوان نماز توجه کنیم آنگاه جایگاه سترگ و سودمند نماز را درک می‌کنیم. امر خطیری که خدای تعالی آن را در قرآن کریم در صدر فهرست جای داده و بیشترین اهمیت و ارزش را برای آن قائل شده است. نه‌تنها قرآن درباره آن سفارش و تأکید بسیار کرده؛ بلکه در اخبار و سیره پیامبر اکرم و خاندان مطهرش هم درباره‌اش سخن‌ها رفته و ارائه الگو شده است.
افزون بر این تأثیر مثبت و سازنده نماز را در تنظیم، اصلاح و تصحیح اعمال دیگر به‌وضوح مشاهده می‌کنیم، بی‌وجه نیست که در دوره شاه اردشیر بابکان، کتابی مشتمل بر حکمت و حقایق ایزدشناسی و خداپرستی می‌نویسند و نام «کارستان» بر آن می‌گذارند. (45) و بی‌دلیل نبود که پیر ما فرمود: به نماز نگویید کار دارم، به کار بگویید وقت نماز است. (46)
سخن پایانی
نماز را همچون پیامبر(ص) به جای آوریم(47) تا ایمان را بارور کنیم، اگر ایمان را همانند یک درخت بدانیم، نماز به‌منزله آبکش‌ها و آوندهای آن است و بازماندن از گناهان، میوه‌های آن. درختی که آبکش نداشته باشد و شیره گیاهی در آن جریان نیابد می‌خشکد و به بار نمی‌نشیند و این‌چنین است ایمان بدون نماز. درخت چنین دینی بدون تردید خشک خواهد شد، میوه منعِ از گناه نخواهد داشت و اجتماع بیمار را شفا نخواهد داد.
نمازی دارای فضیلت است که همانند رگ‌های موجود در گیاهان عمل کند، نقش غذارسانی و آب‌رسانی به دیگر اندام‌های درخت دین را به عهده گیرد و آن را سرسبز، شاداب و پرثمر نگاه دارد، هم از مرگ ایمان جلوگیری کرده وهم مانعِ گناه بوده و با دفع آفت فساد برای آوردن بار شیرین صلاح و سداد، انسان‌ساز و جامعه‌ساز شود./9314/۷۰۴/ب۱
علیرضا احمدی
منابع و مأخذ:
1. سوره عنکبوت، آیه 45.
2. همان
3. اهمیت اذان و اقامه، انتشارت مسجد مقدس جمکران، ص 8.
4. مضمون سوره حمد
5. آداب و مستحبات نماز، عباس عزیزی، ص 49 و عرفان اسلامی، حسین انصاریان، ج 6، ص 54.
6. همان، مضمون تشهد و سلام.
7. مسئله 779 توضیح المسائل مراجع و رساله دانشجویی ص 95 و 96.
8. همان، مسائل 815،821، 824.
9. اسرارالصلوه، امام خمینی (ره)، ص 39.
10. سفینه البحار و مدینه الحکم والآثار، شیخ عباس قمی، ج 2، ص 44 و داستان‌های نماز، ستاد اقامه نماز، ص 13.
11. تفسیر نمونه، آیه الله ناصر مکارم شیرازی، جلد 16، ص 286.
12. تفسیرهای نمونه و مجمع‌البیان، حسن طبرسی، ذیل آیه مورد بحث.
13. همان
14. همان
15. همان
16. سوره عنکبوت، آیه 45.
17. سوره رعد، آیه 28.
18. سرالصلوه، امام خمینی (ره)، ص 23.
19. سوره طه، آیه 14.
20. تفسیر نمونه، آیه الله ناصر مکارم شیرازی، ذیل آیه مورد بحث.
21. بحارالانوار، علامه مجلسی، جلد 82، ص 200.
22. سرالصلوه، امام خمینی(ره)، ص 21.
23. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، جلد 4، ص 12، باب وجوب صلوات الخمس و عدم وجوبه و کتاب 400 سخن پیرامون نماز، سید جواد بهشتی، ص 20 و کتاب نماز چیست؟ سید محمدحسین بهشتی، ص 7 و صحیح بخاری، ابوعبدالله محمد ابن اسماعیل بخاری، کتاب نهم، باب ششم، آداب‌الصلوه، ص 258.
24. نهج‌البلاغه، کلمات قصار، حکمت 2.
25. همان، حکمت 136.
26. همان، نامه 47.
27. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 7، ص 267 و یک‌صد و چهارده نکته از نماز، محسن قرائتی، ص 33 و نماز حقیقت درخشنده، ستاد اقامه نماز و احیای زکات، ص 23 و من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج 1، ص 208 و هزار کتاب و رساله پیرامون نماز، رضا استادی، ص 11.
28. معراج المؤمنین، حسین امین، ص 9.
29. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 84، ص 317 و 320.
30. تفسیر نمونه، آیه الله ناصر مکارم شیرازی، جلد 16 ص 293.
31. همان
32. همان
33. همان
34. توضیح المسائل امام خمینی (ره)، احکام وقت نماز و همراه با نماز، ص 279 و 280 و آموزش نماز ویژه نوجوانان، محمدحسین فلاح زاده، ص 20 و پرسش‌های نوجوانان و جوانان پیرامون نماز، ص 31.
35. رساله مراجع، مسائل واجبات نماز.
36. همان، مسئله 1400، پرتوی از اسرار نماز، محسن قرائتی، ص 213، مستدرک الوسائل، شیخ حر عاملی، ج 1 ص 487 و بوستان معرفت، سید هاشم حسینی تهرانی، ص 148 و 149.
37. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، جلد 3، ص 2.
38. جامع الاخبار، شیخ صدوق، ص 211 و بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 91، ص 243.
39. عیون الاخبار، شیخ صدوق، ج 2، ص 28 و بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 80، ص 14.
40. اقامه نماز در دوران کودکی و نوجوانی، علی قائمی، ص 59.
41. با نماز به‌سوی پروردگار، زهرا عبادی، ص 12.
42. راز نماز (برای جوانان)، محسن قرائتی، ص 61.
43. گلستان سعدی، دیباچه.
44. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 82، ص 209 و ج 78، ص 183.
45. نمازشناسی، حسن راشدی، فصل 4، ص 214.
46. همان.
47. اشاره به سخن حضرت رسول (ص) که فرمود: «نماز بخوانید همان‌گونه که می‌بینید من نماز می‌خوانم.» (بحارالانوار، ج 82، ص 279.)