زیبایی‌های سیره نبوی راه رسیدن به وحدت در جامعه اسلامی

به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از فارس، حجت‌الاسلام والمسلمین امیرعلی حسنلو، مدیرگروه تاریخ مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم در یادداشتی نوشت: سیره پیامبر(ص) مؤلفه‌هایی زیبایی برای وحدت در جامعه مسلمین دارد؛ مدارا ومدیریتی که حضرت در جامعه اسلامی برای انسجام و وحدت انجام داد بی‌مانند بود؛ جامعه اسلامی وا ندیشمندان برای ایجاد انسجام و همدلی در میان امت اسلامی باید به آن بخش از سیره که مؤلفه‌های برجسته درباره وحدت وجود دارد مراجعه و آن‌ها را برجسته‌تر کرد.

از جمله مؤلفه‌های وحدت‌بخش از سیره نبوی مؤلفه‌های سیره فردی است،  در سیره فردی حضرت نکاتی بسیار درس‌آموز است از جمله سیره بهداشتی حضرت که نمودی از زیبایی‌های اسلام در این مؤلفه وجود دارد که برای نشر اسلام واقعی بسیار کارایی دارد، به ویژه که جریان تکفیر درصدد بسط خشونت به نام اسلام و پیامبر(ص) است که برای خاموش کردن این موج اسلام‌هراسی بازتبیین جزئیات سیره و زیبایی‌های آن بسیار مؤثر است.

از این رو امروز بر دانشمندان و پژوهشگران ضرورت دارد برای زدودن غبارهایی که دشمنان اسلام بر چهره دین اسلام پراکنده‌اند و چهره‌ای مخدوش و وارونه از اسلام به نمایش گذاشته‌اند، بزدایند، بی‌گمان بر علمای اسلام تکلیف الهی است با قلم و بیان آنچه را گروه‌های تکفیری از اسلام با خونریزی وحشت به نام جهاد خود درآورده و التقاطی به نمایش گذاشته‌اند، پاکسازی شود.

یکی از روش‌هایی که می‌توان به وسیله آن این شبهات را زدود و چهره زیبای اسلام را به جهانیان شناساند و با گروه‌های تکفیری مقابله و اسلام واقعی را به مردم معرفی کرد، بیان زیبایی‌هایی از سیره رسول رحمت است، اختصاص دادن بخش عمده‌ای از کتاب‌های تاریخی و فصولی از آن به سیره و زیبایی‌هایی از زندگی پیامبر رحمت(ص) و ناگفته‌هایی از این زیبایی‌ها، وظیفه و رسالتی بر عهده علمای فریقین و دانشمندان آگاه است تا ضمن بیداری دادن به مسلمانان، خشونت‌گرایی و خونریزی را از چهره تابناک دین مبین و حضرت خاتم النبیین محو کنند.

پیامبر مهربانی و مهرورزی و رحمت تلاش نمود و علاقه داشت، اسلام با زیبایی ذاتی که دارد شناسانده شود، از این رو به همه جزئیات آن خود عمل کرد و سیره نورانی از خود بر جای نهاد که در منابع روایی و فقهی و تاریخی و...اهل سنت و شیعه جمع‌آوری شده است؛ امروز ضروری‌ترین کار تبیین و باز تبیین این آثار است.

در این مقاله گوشه ناچیزی از آن ارائه می‌شود تا الگویی برای پژوهشگران و صاحبان قلم‌های فاخر باشد تا در این عرصه وارد شوند و این زیبایی‌ها را به جوامع انسانی بشناسانند، از طرفی چهره واژگونی که گروه داعش از اسلام با دسیسه‌های صهیونیست به نمایش گذاشته است آشکار و حقایق برای همه روشن شود که اسلام دین مهرورزی و منطق و عقلانیت است.

بهداشت فردی پیامبر(ص)

بهداشت به معنای نیکو داشتن، نگهداری تندرستی، حفظ صحت است(1) و در اصطلاح به مجموعه فعالیت‌ها و اقداماتی که برای بهبود و ارتقای تندرستی و توانایی یک فرد یا جامعه انجام می‌شود، بهداشت می‌گویند که شامل همه دانش‌ها و روش‌هایی است که به حفظ سلامت فرد و جامعه کمک کند.

اهمیت پاکیزگی در اسلام

با نگاه به وضع بهداشت در زندگی عرب عصر جاهلی و مقایسه آن با پس از بعثت می‌توان دریافت که تأکیدهای قرآن و دیدگاه و سیره نبوی در تغییر فرهنگ زندگی اثرگذاری عمیق و چشمگیر داشته است. عرب قبل از اسلام، از نظر بهداشت و کیفیت تغذیه و خوراک که از نمادهای تمدنی است، وضع اسفباری داشت. خوردن خون و گوشت درندگان و خزندگان و حیوانات وحشی و حتی گوشت انسان نیز در بین آنان رواج داشت.

آنان در اشعار خود به هجو قبایل با خوراکی‌های پست پرداخته و نمایی از فرهنگ تغذیه عرب را به تصویر کشیده‌اند. این گزاره‌های ادبی بیانگر وضع معیشتی عرب و فقدان هرگونه بهداشت و توجه به این مسائل، قبل از اسلام است. آنان از خوردن گوشت سگ نیز ابایی نداشتند؛ عرب با این خوراکی‌ها که فاقد بهداشت بود، تنها به فکر تأمین خوراک به حسب ضرورت بود. برخی از آثار ادبی سروده‌هایی دارند که حاکی از این مسأله است که برخی قبایل عرب از خوردن گوشت سگ چاق خود پرهیز نداشتند، همه این­ها علاوه بر فقدان بهداشت در امر تغذیه و پست بودن خوراک آنان، بیانگر درنده‌ خویی و نهایت قساوت و گمراهی برخی قبایل عرب قبل از اسلام است.

دین اسلام آداب رسوم آنان و فرهنگشان را دگرگون و تعالی بخشید، امیرمؤمنان(ع) وضع فرهنگی و معیشتی عرب را قبل و بعد از اسلام مقایسه و تأثیر نبوت و کتاب آسمانی را در تمام ابعاد زندگی عرب تبیین کرده و می‌فرماید: «عرب قبل از اسلام در پست‌ترین معیشت و زندگی قرار داشت و فاقد معرفت و تشخیص بود؛ بهترین غذای آنان خرما بود که به آسانی تحصیل نمی‌شد، فاقد زراعت و کشاورزی، به ویژه در مکه شرایط سخت‌تری نسبت به یثرب حاکم بود و آغاز دعوت پیامبر اکرم(ص) در مکه و دعوتش از مکیان بود که با مقاومت سرسخت قریش و قبایل دیگر مواجه شد».

احمد امین مصری که خود عرب است، درباره‌ وضعیت معیشتی اعراب  قبل از اسلام چنین می‌نویسد: «... گوشت آن‌ها را با یک مختصر طبخی ساده می‌خورند ... و نیز سوسمار و موش صحرایی و پشم شتر را هنگام تنگدستی می‌خوردند ... و هنگام اضطرار، آب و عصاره موادی را که در شکم حیوانات است می‌خورند. از خوردن هیچ جانوری هر چه باشد، خودداری نمی‌کردند».

اما پس از ابلاغ آئین اسلام به تدریج فرهنگ قرآنی و فرامین الهی و نوع رفتار پیامبر هنجارها و آداب و رسوم را دگرگون کرد. وضع عمومی معیشت نیز مشمول این دگرگونی بود.

در سیره آن بزرگوار نکاتی بسیار دقیق و موشکافانه درباره توجه به بهداشت فردی و اهتمام به آراستگی و پاکیزگی ظاهری و دوری از پلیدی دیده می‌شود که همه اینها اصولی است که بشریت به آن محتاج است، به اختصار در این مقاله به برخی ابعاد پرداخته می‌شود:

1- توجه به بهداشت در تغذیه

امروز 95 درصد از بیماری‌های جامعه مربوط به امور تغذیه است؛ آگاهی از اصول تغذیه و روش‌های درست تغذیه و اقتدا به سیره نبوی در این مسأله می‌تواند در پیشگیری از گسترش بیماری‌ها جلوگیری کند، در باب حفظ الصحه و مراقبت از سلامتی در روایات صحیح نبوی مطالب بسیار مفید وجود دارد که نیازمند تبیین روشمند و علمی است.

بر اساس نص قرآن پیامبر اکرم(ص) در رفتار از امور شخصی و فردی تا آداب و امور اجتماعی سرآمد و اسوه است.(2) از جمله این امور توجه به بهداشت بود که ابتدا خودشان عمل می‌نمود و پس از آن نزدیکان و خانواده را دستور و سفارش می‌کردند.

در مرحله بعدی مردم و عموم مسلمانان مدینه و مسلمان آینده و انسان‌ها را به رعایت بهداشت و عمل به دستورات اسلام سفارش می‌کرد. پیامبر اکرم(ص) به اهمیت بهداشت و نظافت در اسلام به حدی تأکید داشت که گاهی علت توقف وحی از طرف خداوند را کوتاهی مسلمانان در رعایت بهداشت و پاکیزگی می‌دانست.

از این رویکرد الهی به امر بهداشت بر می‌آید که ممکن است آلوده بودن محیط زندگی و جامه و بدن سبب نزول بلا و گرفتاری و بسته شدن درهای رحمت برای یک امت باشد و انواع بیماری‌ها در جامعه شیوع یابد و مرگ و میر و قحطی فراگیر شود. از این روی بهداشت اجتماعی در اسلام و سیره نبوی و دیگر پیشوایان بسیار مهم نمایان شده و با سرنوشت انسان پیوند خورده است.

بر این اساس انواع غسل‌ها در اسلام و سیره نبوی وجود دارد که برای آنها پاداش و وعده‌های معنوی و ظاهری در نظر گرفته شده است که مسلمانان بدین وسیله تشویق به حفظ بهداشت و پاکیزگی فردی و اجتماعی گردیده‌اند.

روش پیامبراکرم(ص) از آغاز رسالت در تمام امور از ترتیب عقلانی بسیار منظم و نتیجه بخش برخوردار بوده؛ به نحوی که سیره‌اش در تمام امور ضابطه‌مند و قابل الگوبرداری است.

وقتی حکیمان دیگر ملل درباره دیدگاه اسلام از مسلمانان درباره طب پرسیدند؛ جواب شنیدند که پیامبر(ص) ما فرموده است: معده مرکز تمام بیماری‌هاست، آن حکیم گفت چه سخن عمیق و ژرف است که تمام طب در آن گنجانده شده است یا وقتی پزشکی مسیحی در مدینه به پیامبر(ص) از عدم مراجعه مردم شکوه کرد، حضرت فرمود مسلمان تا گرسنه نشود غذا نخورد و اگر این نسخه را رعایت کرد هرگز بیمار نخواهد شد؛ همه اینها نمونه است از اینکه دین اسلام و پیامبرش برای انسانیت سعادتی را تضمین می‌کند که اساس آن بهداشت و علم الصحه می‌باشد.

پیامبراکرم(ص) در هنگام خوردن، این دستورات خاص بهداشتی را، رعایت می‌کرد:

1. قبل از هر چیز با گرسنگی کامل بر سر سفره حاضر می‌شد و قبل از سیر شدن دست می‌کشید و پرخوری نمی‌کرد. اصحاب خود را نیز به این روش دعوت و از پرخوری و آروغ زدن بر سر سفره و در جمع نهی می‌کرد.(3)

اولین آسیب‌پرخوری و مصرف بی‌رویه غذا، استهلاک دستگاه گوارش و کاهش عمر آن‌هاست. بیماری‌ها وقتی در بدن، زمینه رشد پیدا می‌کنند که نظام دفاعی بدن نتواند در مقابل ویروس‌ها و میکروب‌ها مقاومت نماید. علت کاهش توان دفاعی، پیری سلول‌های بدن و استهلاک آن­ها است که حاصل فرایند کار و تلاش فراوان بدن جهت هضم و جذب غذاها و دفع سموم و اضافات آنهاست.

2. پیامبر برای اجرای دستورات بهداشتی برای آن‌ها تضمین و پشتوانه عملی و پایبندی در نظر می‌گرفت. علاوه بر اینکه در وهله اول، خود پایبندی پایدار و مداوم نشان می‌داد؛ برای آن‌ها پادش اخروی پایدار و مستمر که نشانگر نتیجه باطن اعمال و رفتارهای بهداشتی بود مقرر می‌کرد. آن حضرت پس از  شستن کامل دست و صورت و انجام وضو و مسواک بر سر سفره می‌نشست و می‌فرمود، هر کس علاقه‌مند است در خانه‌اش، برکت باشد با وضوء بر سر سفره بشیند. این شیوه فرهنگ‌سازی با اصول بهداشتی تنها در مکتب او صورت گرفته که در جوامع اسلامی نمایی از دین محسوب می‌گردد.

3. نمک و سرکه دو مواد غذایی افزودنی هستند که خاصیت ضد انگلی و ویروسی دارند؛ نمک در جذب اکسیژن برای سلول‌ها از ریه‌ها و تقویت گلبول‌ها برای مبارزه با میکروب‌ها و مواد خارجی مؤثر است. پیشرفت علوم تجربی این خواص را برای این دو ادویه اثبات کرده؛ چهارده قرن پیش در جامعه عربستان و جوامع دیگر درباره خواص مواد چون نمک و سرکه و ... کسی فکر و اندیشه‌ای نداشت. اگرچه استفاده از آنها در غذا رواج داشته اما پیش از غذا چشیدن نمک و سرکه روش معمول نبوده؛ اما پیامبر اکرم(ص) با نمک آغاز به خوردن می‌نمود و به دیگران سفارش می‌کرد و آن­را به عنوان عمل استحبابی(دارای پاداش) مطرح می‌کرد. بدین روش فرهنگ بی‌توجه به بهداشت و پاکیزگی عربستان را به تدریج تغییر داد و بهداشت و اهتمام به سلامتی را همگانی می‌کرد.

4. بر سر سفره طولانی می‌نشست و به آن اهمیت می‌داد و غذا را بسیار می‌جوید.

 5. از ظرف مقابل خودش غذا می‌خورد. ظاهراً ظرف شخصی داشت و هنگام خوردن به صورت دیگران، خیره نمی‌شد و از مقابل کسی غذا بر نمی‌داشت مگر سبزی، نمک و ... .

6. در غذا نمی‌دمید. شاید دمیدن در غذا عمل غیر بهداشتی تلقی شود؛ از آن جهت که میکروب و یا ذرات معلق در هوا که آلوده هستند، با دمیدن روی غذا نشسته و آن را آلوده می‌کنند.

7. پرهیز از خوردن غذای داغ؛ به جهت آسیب‌رسانی به بافت‌های مخاط دهان و دندان‌ها کاملاً امر بهداشتی است که در سلامتی دهان و دندان مؤثر است. از این روی پیامبر توصیه فراوان می‌کرد که از خوردن غذای داغ پرهیز کنید. هرگز غذای داغ نمی‌خورد و آن­را منع می‌کرد و برای سلامتی زیان بار می‌دانست.

8. آب را یکباره به سر نمی‌کشید، بلکه با مکث و سه بار می‌نوشید و آرام می‌خورد و با غذای چرب آب کمتر می‌خورد. دوست داشت در ظرف‌های تمیز و بهداشتی بلورین که از شام برایش می‌آوردند، آب بخورد که آن­ها را تمیزترین ظروف می‌دانست.(4) گاهی نیز با دست‌هایش و یا ظروفی که از چوب می‌ساختند؛ آب می‌خورد.

9. لقمه‌ها را بسیار کوچک بر می‌داشت.

10. نان خورده و ریزه‌های بر سر سفره را جمع می‌کرد و می‌خورد.

11. وجود نمک یا سرکه و سبزی بر سر سفره جهت بهداشتی دارد؛ چون نمک و سرکه هر دو ضد عفونی کننده هستند و قبل از شروع غذا استفاده از یکی آنها مستحب شمرده شده است؛ پیامبر (ص) اغلب نمک و سرکه و سبزی بر سر سفره‌اش بود(5). امروزه با استفاده از علوم تجربی اثبات شده که سبزی‌ها حاوی موادی به نام فیبرها هستند که مهمترین عامل پیشگیری از سرطان می‌باشند؛ از این روی پیامبر و معصومان دیگر بر سر سفره به لحاظ خواص ضد ویروسی آن، سبزی مصرف می‌کردند.

2- توجه به بهداشت بدن و لباس:

پیامبر اکرم(ص) در جامعه‌ای به پیامبری برانگیخته شد که از نظر تمدنی و بهداشتی دارای وجه برجسته‌ای نبوده و به آن توجه عمومی و انگیزه کافی وجود نداشت. بر این اساس به اصلاح امور زندگی و بهبود معیشت آنان نیز توجه نمود و خداوند نیز در این راستا از وی پشتیبانی کرد. لذا علاوه بر سیره پسندیده، در امور زندگی خصوصاً بهداشت دستورات بهداشتی نیز از آن حضرت خطاب به امتش رسیده که هر زمان به آن­ها نیازمند هستند. به برخی از این توصیه‌ها اشاره می‌شود:

1. شستن لباس: در میان عرب و محیط عربستان توجه به بهداشت و پاکیزگی کمتر بود، به ویژه اینکه بعضی با لباس‌های کثیف در انظار حاضر می‌شدند. پیامبر(ص) رحمت با تلاش فروان و با بیان احکام و نصایح ویژه و با لطافت و نرمش خاص که مورد ستایش قرآن است تمام رفتارهای ناپسند را از زندگی عرب محو کرد یا با نوعی کنش ناپسندی آنها را برای آنان بیان کرد تا به تدریج به سوی زندگی پاکیزه رغبت داشته باشند. درباره رعایت پاکیزگی سعی کرد بدون تنش، عیوب آنها را یادآوری و نظافت را به عنوان عبادت و همراه پاداش اخروی و آسایش زندگی مطرح کرد و در غالب احکام دینی به آن‌ها تبیین کرد و آنان را به شستشو و بهداشت ترغیب نمود و بارها فرمود: لباس‌های خود را بشویید و از ژولیدگی و کثافات دوری کنید.

2. پرهیز از آلودگی و ژولیدگی: خداوند چروک و ناپاک بودن لباس و ژولیدگی را دشمن می‌دارد(6)؛ در سایه این رهنمودهای بهداشتی و فرهنگی که پیامبر(ص) برای مردم و تازه مسلمانان می‌فرمود، به تدریج سبک زندگی آنان را به سوی تعالی تغییر داد.

3. سفارش به نزدیکان: اصلاح هر فرهنگ و بنای روش نو، نیازمند بستر مناسب برای تجربه نمودن است. پیرامون نزدیک؛ در امر فرهنگ‌سازی می‌تواند در صورت موفقیت، برای دیگران الگو و سرمشق باشد؛ از این روی پیامبر هر دستوری را از خویشان و نزدیکان شروع می‌کرد از دعوت(7) تا اعلام حجاب و نماز و... همه از خویشان و نزدیکان آغاز شده است. در امر بهداشت اجتماعی و فرهنگ‌سازی بهداشتی، علاوه بر اینکه خود پایبندی استوار داشت، به أنس، خادم خود، توصیه می‌کند: «به پاکیزگی لباس و نظافت شخصی زیاد اهمیت بده و به بهداشت خود مراقب باش تا خداوند عمرت را زیاد کند...».

پیامبر اکرم(ص) با این نگرش و روش، اسلام را به مسلمانان معرفی و بنای اسلام را با بهداشت و پاکیزگی آغاز کرد و ریشه ژولیدگی و خمودی را از دین اسلام می‌زداید و هیچ جایگاهی به این گونه رفتارها که ظاهراً در بین برخی از صحابه وجود داشت باقی نمی‌گذارد و آن را با اساس ایمان بیگانه دانسته و پاکی را با ایمان پیوند می‌دهد.

4. پاکیزگی نماد مسلمانی: مردم یثرب به خاطر نداشتن فرهنگ مستقل، مجاورت و داشتن زندگی مشترک با یهود در برخی از مظاهر فرهنگی از سبک زندگی یهود پیروی و تأثیر پذیر بودند؛ از این روی آن حضرت رفتار قوم یهود را که با هیأت و لباس مندرس و کریه در جامعه حاضر شده و به نظافت اهمیت نمی‌دادند، نادرست شمرد و مسلمانان را به رعایت دستورات شرع مقدس و متمایز شدن با یهود دستور داده و فرهنگ اسلام را فرهنگی اصیل و برگرفته از توحید نشان  می‌دهد.  و هنجارهای غیر بهداشتی که یهود گرفتار آن شده بودند را از  علل و اسباب، مفاسد و پیامدهای اخلاقی و اجتماعی آن می‌داند و به مسلمانان در این باره هشدار می‌دهد.

5. اهتمام به آرایش مو و لباس: وقتی پیامبر اکرم(ص) خودش را پیرایش می‌کرد و آیینه نداشت، به ظرف آب زلال می‌نگریست. روزی، به این سبک و با نگاه بر کاسه آب خود را می آراست و موهای خود را تمیز کرده و شانه می‌زد. وقتی مؤمن دوست خود و برادر دینی را با لباس ژولیده و مندرس و غیر نظیف ببیند، افسرده و دلگیر و نگران می‌شود. پیامبر اکرم(ص) این قدر به مؤمنین و خوشحالی و نشاط آن­ها اهمیت می‌دهد که دوست نداشت آن‌ها با دیدن ظاهری غیر آراسته از دوستان رنجیده‌خاطر شوند. نشاط جامعه اسلامی برای پیامبر مهربان اسلام، اینگونه دارای اهمیت و جایگاه است که حاضر نیست به خاطر ژولیدگی ظاهری همدیگر، دلگیر شوند. این فرهنگ اسلام است که دارای چنین پیشوایی است. اما معاندان اسلام از این پیامبر چهره ای دگرگونه و خشن به جهان معرفی می‌کنند که از کم کاری دانشمندان اسلامی است که کتاب‌های سیره خود را اختصاص به امور نظامی و دفاعی پیامبر دادند و این زیبایی‌ها را برجسته و آن گونه که شایسته است، مطرح نکردند.

شاید مهم‌ترین چیزی که پیامبر درباره‌ لباس و پوشش به آن توجه داشته، بهداشت لباس بوده که گمان می‌رود بدان جهت باشد که خداوند در اولین فرامین آسمانیش این مسأله را آغازین راه دیانت اسلام قرار داد.(8) پاکیزگی لباس و ظاهر و اینکه بهداشت و طهارت در اسلام قبل از همه فرائض، فرض شده و در کتب فقهی سرآمد مباحث است، این رویکردها و رویکردهای خاص دیگر که در رهنمودهای نبوی وجود دارد، بیانگر نکات زیبا در توجه پیامبر(ص) به بهداشت و نظافت پوشش می‌باشد.

در نگاه‌ نبوی گزاره‌های فراوانی درباره رعایت بهداشت لباس وجود دارد که به برخی آن‌ها اشاره می‌شود:

پیامبر اکرم با این نگرش و روش اسلام را به مسلمانان معرفی کرد و بنای اسلام را با بهداشت و پاکیزگی آغاز کرد و ریشه ژولیدگی و خمودی را از دین اسلام می‌زداید و هیچ جایگاهی به این گونه رفتارها که ظاهراً در بین برخی از صحابه وجود داشت باقی نمی‌گذارد و آن را با اساس ایمان بیگانه دانسته و پاکی را با ایمان پیوند می‌دهد.

6. پوشیدن لباس پاکیزه و تمیز: لباس تمیز را عامل سلامتی و عمر طولانی معرفی کرد و فرمود: لباس پاکیزه و بپوشید تا زندگی خوب و عمر طولانی داشته باشی  از آن رو که انتخاب رنگ مناسب برای لباس در سلامتی روحی و جسمی تأثیر دارد و این تأثیر از نظر علمی نیز ثابت شده (عشرت ساطعی، 1383، ص32ـ33.) تأثیر لباس تمیز در سلامتی پوست و شادابی روح، عاملی است که سلامتی و حیات سلول‌ها را بالا می‌برد. (ابی داود،1410ق، ج2، ص267) نتیجه‌ این فرایند استمرار حیات تمام اعضای بدن که به عبارت دیگر عمر طولانی است. حکمت کلام نورانی پیامبر(ص) را می‌توان چنین دریافت که پوشش نو و پاکیزه تأثیر مستقیم در استمرار حیات انسان دارد./۹۶۹//۱۰۲/خ

*پی‌نوشت‌ها:

1-بهشتی،فرهنگ صبا، 1367،19

2-احزاب/21

3-شیخ حرالعاملی، الوسائل، ج2، ص81

4-کلینی، الکافی، ص77

5-عبدالله بن بهرام دارمی،سنن دارمی ، ج2، ص102ـ95

6-ابن عساکر، التاریخ الدمشق، ج36، 124)

7-شعراء، 214

8-مدثر، 4