از هزار سال قرآن‌نگاری تا مناجات با حضرت حق
به گزارش خبرگزاری رسا در مشهد به نقل از آستان نیوز، دلت سفر می‌کند به صفوف منظم زائران حرم مطهر رضوی در شب‌های قدر. وقتی نوای دلنشین دعای جوشن کبیر از هر سو به گوش می‌رسد. با خودت زمزمه می‌کنی: «ای خدای من... ای بخشنده... ای کریم...» و صدای راهنمای موزه، تو را به خود می‌آورد. در ماه خوبی‌ها، ماه رحمت و مغفرت، میهمان نمایشگاه «تک اثر پانزدهم» کتابخانه و موزه ملی ملک شده‌ای؛ نمایشگاهی که با محوریت نمایش مرقع «مناجات منظوم حضرت علی(ع)» به خط سلطان محمد خندان؛ خوش‌نویس برجسته خراسانی برپا شده است.
با راهنمای موزه ملی ملک، همراه می‌شوی و به سرسرای نخستین موزه وقفی- خصوصی ایران می‌روی تا به تماشای نمایشگاه دیگری با عنوان «مصحف نور» بنشینی. چه زیباست حال و هوای این روزهای بزرگترین موقوفه فرهنگی آستان قدس رضوی در تهران.
تبلور رنگ و نور
مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک در آستانه شب‌های قدر، به مناسبت ماه مبارک رمضان دو نمایشگاه ویژه با بهره‌گیری از نفایس گنجینه سه هزار ساله تاریخی این مؤسسه دایر کرده است. نمایشگاه مصحف نور؛ شامل 15 نسخه نفیس خطی قرآن کریم این گنجینه است. نمایشگاهی که به گفته رضا دبیری‌نژاد؛ معاون فرهنگی این مؤسسه، نشان‌دهنده سیر تاریخی قرآن‌نگاری در دوره‌های مختلف اسلامی است. قرآن‌هایی از دوره کُتاب وحی تا دوره قاجار، زینت‌بخش ویترین‌های بزرگ سرسرای این موقوفه است. آثاری فاخر که هر هنردوستی را محو ذوق و سلیقه هنرمندان گذشته می‌کند. نقوش اسلیمی، ترنج‌ها، گل و بوته‌ها و اشکال هندسی، کلام الهی را در بر گرفته است. آیاتی که به همت خوش‌نویسان بزرگ تاریخ با خطوط نستعلیق، ثلث، نسخ و ریحان، بر روی کاغذهای دست‌ساز تحریر یافته و تحولات این هنر قدسی را در گذر زمان به نمایش گذاشته است.
اما در لابه‌لای این آثار نفیس، مصحف قرآنی که به خط کوفی منسوب به امام حسن علیه‌السلام در قرن چهارم هجری قمری بر روی پوست آهو نوشته شده، توجه همه مخاطبان را جلب کرده است. به روایت یکی از تابلوهای این نمایشگاه، قرآن‌های اولیه بدون اعراب و اعجام بودند. گسترش فتوحات اسلامی، به‌خصوص در ایران، موجب شکوفایی خط کوفی به دو شاخه مشرقی و مغربی شد و ضرورت نقطه‌گذاری و ذکر حرکات را بیشتر نمایان کرد.
پنجره‌ای به هنر قدسی
طرح کریستالی و ترنج و دوسر ترنج شنگرف اندود، بر زمینه طلایی اوراق یکی دیگر از آثار قرآنی نمایشگاه نقش بسته است. صفحات آغازین آن مذهب مرصع است، اما در انتهای نسخه، تسجیل حسین صحاف‌باشی آستان قدس موجود است. هنرمندی که خط نسخ و ثلث این نسخه قرآنی قرن دهم هجری قمری را به یاقوت مستعصمی منتسب دانسته است. این خوش‌نویس، از جمله هنرمندان نام‌دار کشور است که دست‌خطش در کنار علاء‌الدین تبریزی، علی‌بن سلطان محمد هروی قاری، محسن بن میر محمد تقی بن حسین شیرازی، عبدالله بن عاشور رنانی و میرزا آقا جان پرتو اصفهانی، در نمایشگاه مصحف نور؛ منتخب قرآن‌های نفیس کتابخانه و موزه ملی ملک قابل مشاهده است.
دبیری‌نژاد بیان می‌کند: «آثار قرآنی این نمایشگاه را می‌توان از جنبه‌های مختلف مانند آرایه‌های قرآنی مثل تذهیب، نوع خط، کاغذ و جلدسازی مورد بررسی قرار داد و از این دریچه با بعضی از هنرمندان سرشناس در حوزه قرآن‌نگاری آشنا شد». این قرآن‌های گشوده، مزین به رنگ‌های طلایی و لاجوردی، منظومه کم‌نظیری است از آثار خطی گنجینه این موقوفه که یکی از شش کتابخانه بزرگ کشور در حوزه نسخه‌های خطی به‌شمار می‌رود. هنر کتاب‌آرایی، قرآن‌نویسی و تزئین آن در دوره سلجوقی توسط ایرانیان خوش‌ذوق صورت گرفت. هر چند تاریخ کتابت نزد ایرانیان به زمان ساسانیان برمی‌گردد، اما پس از ورود اسلام به ایران، هنرهای اسلامی، یکی پس از دیگری بسط و گسترش پیدا کرد. خطوط قرآن‌ها و تزئیناتی که مورد استفاده قرار می‌گرفتند بسته به زمان خود، عناصر خاصی را می‌طلبید. به‌طور مثال، در دوره تیموری، رنگ غالب در تزئینات لاجورد و در دوره صفویه، طلا رنگ غالب بود.
نقش‌آفرینی پانزدهمین تک اثر
عبارت «الهي لَئِن اَقْصَيتَني اَو اَهَنتَنـي فَما حيلَتي يا رَبِّ اَم كَيفَ اَصنَعُ» در میان دشتی از گل، از مناجات‌نامه امیرالمؤمنین علیه‌السلام به خط سلطان محمد خندان بیرون آمده است و دل‌های بازدیدکنندگان نمایشگاه تک اثر پانزدهم را به سمت خود می‌کشد. کمی پایین‌تر، تابلوی دیگری روی دیوار نقش‌آفرینی می‌کند؛ تابلویی مزین به همین عبارت اما با ترجمه؛ «اي خدا اگر تو مرا از درگاه كرمت براني يا خوار گرداني، پس چه چاره‌انديشي و چه كار توانم كرد»؟ سه بخش منتخب این مناجات‌نامه منظوم، ابتدا روی تابلوهایی مثل اصل مرقع و سپس در تابلوهایی دیگر، همراه با ترجمه به چاپ رسیده است. در سوی دیگر، ترجمه کامل اثر روی دو تابلوی قدی بزرگ قابل رؤیت است.
معاون فرهنگی این مؤسسه می‌گوید: «این مرقع نفیس کتابخانه و موزه ملی ملک، برای نخستین بار در معرض دید عموم گذاشته شده است. این مناجات‌نامه با حفظ ویژگی‌های نسخه اصلی و همکاری فرهنگستان هنر در سال 1391 بازنشر شد که مورد توجه مخاطبان قرار گرفت. در این نمایشگاه تک اثر، مرقع حاضر نه تنها از جنبه محتوایی بررسی شده بلکه با همکاری هنرمندان و کارشناسان برجسته هنرهای سنتی کشور، از نظر هنری هم مورد ارزیابی قرار گرفته است».
میهمان ویژه ویترین شیشه‌ای
مرقع مناجات حضرت علی علیه‌السلام، سفر کوتاه؛ از گنجینه تا تالار تک اثر موزه را طی کرده است تا چند ماهی از پشت ویترین شیشه‌ای این تالار، مورد توجه دوستداران فرهنگ و هنر اسلامی- ایرانی قرار گیرد. استاد مجید فدائیان؛ نقاش و نگارگر نامی کشور درباره آرایه‌های تزئینی این مرقع ابراز می‌کند: «از حیث طراحی و رنگ‌آمیزی بیشتر به شیوه اولیه دوره صفویه متمایل است و احتمالاً قدمت آن به میانه قرن دهم هجری قمری می‌رسد. خوش‌نویسی آن هم با رنگه‌نویسی الوان به نهایت استادی اجرا شده است».
کتیبه لاجوردی نه چندان تیره، چرخش اسلیمی‌های طلایی، چرخش رنگین گل‌های ختایی، ترنج کتیبه‌ای، دسته‌های گل و بوته، پرندگان، گل‌های ختایی متعدد و جدول‌کشی ساده طلایی و لاجوردی، بعضی از عناصر آرایه‌های تزئینی این اثر نفیس به‌شمار می‌رود. به گفته استاد فداییان، به‌کارگیری نقوش حیوانی، پرندگان و پروانه‌ها به شکل طبیعت‌گرایانه، ویژگی خاص تزئینی اثر حاضر است. شیوه‌ای که در پی ارتباط فرهنگی ایران و هند و مهاجرت هنرمندان ایرانی به هندوستان به وجود آمده است. جلد فاخر اثر، یکی دیگر از بخش‌های دیدنی نمایشگاه است. او در این باره می‌گوید: «بر اساس تاریخچه و وضعیت زمانی کتابچه دعای حضرت علی علیه‌السلام، جلد آن باید چرمی باشد.اما از آن‌جایی که جلد اثر، لاکی گل و بوته است، بی‌شک جلد اصلی آن از بین رفته و در اواسط دوره قاجاریه، جلد کنونی جایگزین شده است».
خط نستعلیق سلطان محمد خندان، جلوه دیگری به مناجات‌نامه مولا علی علیه‌السلام بخشیده است. چنانکه خط این مرقع فاخر، متن معیار خوش‌نویسان در دوره‌های پس کتابت آن بوده است. استاد علیرضا فراستی؛ خوش‌نویس برجسته درباره این هنرمند بیان می‌کند: «سلطان محمد خندان، از خوش‌نویسان بزرگ دربار سلطان حسین بایقرا و از شاگردان ممتاز سلطان علی مشهدی بود. او هنرمندی لطیف طبع و بی‌تکلف بود و تمام عمرش را در هرات گذراند.
به اعتقاد دکتر بیانی، او از هنر تذهیب هم بهره داشته و تسمیه‌هایی که نوشته است را خود تذهیب کرده و یا مذهب واحد داشته است». دبیری‌نژاد در پایان خاطرنشان می‌کند: «مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک به تناسب ایام و مناسبت‌ها، از نظر هنرمندان و کارشناسان مطرح و مجرب کشور برای ایده‌پردازی و طراحی نمایشگاه‌‌های جذاب با محوریت آثار برگزیده موجود در این گنجینه استفاده می‌کند»./934/د103/ب1