مسجد محل ظهور و بروز عبادت بر روی زمین است
به گزارش خبرگزاری رسا، مسجد، محل ظهور و بروز عبادت بر روی زمین است. مسلمانان برای اطاعت خداوند کارهای ویژه‌ای را در مسجد انجام می‌دهند. این اعمال اگرچه معنایِ خاص عبادت را دارد ولی عبادت در معنای گسترده خود شامل هرگونه پیروی و خشنودی خدا خواهد بود. به عبارتی هرآنچه در مسیر اطاعت او باشد و موجب رضایت او گردد، عبادت به شمار می‌آید. در خصوص اهمیت مسجد و کارایی آن و همچنین آسیب هایی که مانع تحقق اهداف آن می شوند با حجت الاسلام ابراهیم عبدی، پژوهشگر حدیث و فقه، و استاد حوزه و دانشگاه به گفتگو نشستیم.
*منشا میل انسان به پرستش چیست؟
در نظام توحیدی، یکی از شئون خداپرستی، توحید در عبادت است. بدین معنا که در هستی فقط یک موجود، شایسته پرستیده شدن است انسان در بُنیاد دوست دارد به یک «بهتر» دست یابد. بهتر در هر زمینه‌ای که باشد. اینکه نمی‌گویم یک «چیز برتر» به این خاطر است که شریف ترین تا پست ترین ها را دربر بگیرد. حال پرسش این است که برتر کیست؟ برخی نگاهشان به همان هایی است که می‌بینند بنابراین باد، بت، آتش و خورشید را خدا می‌دانند و اگر کسی هم از خدا خبر دهد به دنبال ساختن برجی بلند مرتبه می‌گردد که از آن بالا رود تا به خدا دست یابد! اما برخی دیگر برای خدا ویژگی‌هایی قائل هستند. آنها بر این باورند، برتر اوست که زنده می‌کند و می‌میرانَد. اوست که می‌آفرینَد. اوست که در تاریکی‌های خشکی و دریا، انسان را نجات می‌دهد. اوست که اگر چیزی را باز کند، کسی نمی‌تواند آنرا ببندد و اگر از چیزی جلوگیری کند، دیگری توانِ رهاسازی را ندارد. اوست که کلید گنج های آسمان و زمین در دستش است. اوست که روزی دهنده است. اوست که ... . حال این خدا شایسته عبادت است یا آن که نمی‌تواند بدی را برطرف کند؟! کدام؟!
*مسلمانان برای عبادت به مسجد می روند. چه شد که مسجد پدید آمد و از ابتدای پیدایش چه کارکردی داشت؟
انسان خداپرست به دنبال عبادت خداست. مسجد محل ظهور و بروز عبادت بر روی زمین است. مسلمانان برای اطاعت خداوند کارهای ویژه‌ای را در مسجد انجام می‌دهند. این اعمال اگرچه معنایِ خاص عبادت را دارد ولی عبادت در معنای گسترده خود شامل هرگونه پیروی و خشنودی خدا خواهد بود. به عبارتی هرآنچه در مسیر اطاعت او باشد و موجب رضایت او گردد، عبادت به شمار می‌آید. مسجد با این معنای عبادت کمی کارایی گسترده تری دارد. چون فقط به مناسک عبادی مثل نماز و اعتکاف و ذکر و ... خلاصه نمی‌شود، بلکه تبدیل به یک جایگاه باشکوه و قدرتمند اسلامی خواهد شد. به طور روشن اگر قرار بود عبادت در ساحت فردی شخص خلاصه شود، نیازی به تأسیس یک پایگاه در بیرون از خانه و در میان اجتماع مردم نبود.
عبادت در معنای گسترده خود شامل هرگونه پیروی و خشنودی خدا خواهد بود، به عبارتی هرآنچه در مسیر اطاعت او باشد و موجب رضایت او گردد، عبادت به شمار می‌آید. مسجد با این معنای عبادت کمی کارایی گسترده تری دارد
*مایه قوام مسجد چیست؟ چه مؤلفه‌هایی در کارکرد آن مؤثر هستند و به عبارتی چه ارکانی دارد؟
به نظر می‌رسد این پایگاه چهار رکن دارد: امام جماعت، خادم، اُمنا و مردم.امام در لغت یعنی پیشوا و در اصطلاح ما شیعیان یعنی کسی که در امور دنیوی و اخروی پیشوا باشد. اما امام جماعت به کسی گفته می‌شود که در مسجد، جلوتر از همه می‌ایستد و دیگران به وی اقتدا می‌کنند و امور مسجد و محله را به عهده دارد. در روایات ما توصیفات بسیار ارزنده‌ای در مورد اینکه امام جماعت چگونه باید باشد، آمده است. پیامبر اسلام (ص) فرموده‌اند: «إِمَامُ الْقَوْمِ وَافِدُهُمْ فَقَدِّمُوا أَفْضَلَکُمْ؛ امام یک گروه، پیشرویِ آن گروه است، پس برترین‌ها را پیش بیندازید.» و یا در حدیث آمده است که مردم باید به دین و ایمان امام جماعت اطمینان داشته باشند. تعبیر روایت « مَنْ تَثِقُ بِه » است. عرب به طنابی که در چاه می‌اندازد تا دلو را بیرون بکشد، «وثاقة» می‌گوید. یعنی اطمینان دارد آب را به بالا می‌رساند. پوسیدگی ندارد. در این روایت شرط امامت جماعت، اطمینان به دین اوست. اینکه دینش پوسیده نباشد و مردم مطمئن باشند با رجوع به او به زلال معرفت دست پیدا خواهند کرد. حال پرسش مهم این است مردم چگونه به چنین اطمینانی خواهند رسید؟ آیا با یک برخورد به دین او اطمینان پیدا می‌کنند؟ دور از ذهن است که با یک برخورد کوتاه، بتوان کسی را شناخت. چون انسان رفتارهای زیاد و پیچیده‌ای دارد و افزون بر آن نیات و و درون او نیز با یک آشنایی ساده قابل تشخیص نیست از این رو در یک فرایند دقیق باید به دینداری امام اطمینان پیدا کرد. این فرایند نیز با آمد و شدِ او و یا زندگی او در بین مردم پیموده خواهد شد. زیباتر آنکه در میان توصیفات امام جماعت عبارتِ «فَلْیَؤُمَّهُمْ أَقْدَمُهُمْ هِجْرَةً؛ هر کدام از افراد که در هجرت با رسول الله (ص) پیش قدم بود، باید به او اقتدا کنید.» به چشم می‌خورد که نشان از اهمیت چهره‌ی سیاسی ـ اجتماعی امام جماعت دارد.
*خادم مسجد باید چگونه فردی باشد؟ آیا شناخت شخصیت به لحاظ دینداری مهم است؟
خادم مسجد اهمیت بسیار بالایی دارد. بر پایه آیه ۱۲۵ سوره بقرة، برترین، پاکترین، پرهیزکارترین، عالم‌ترینِ انسانها یعنی دو پیامبر الهی، خادم خانه خدا هستند. «وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهیمَ مُصَلًّی وَ عَهِدْنا إِلی إِبْراهیمَ وَ إِسْماعیلَ أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطَّائِفینَ وَ الْعاکِفینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُود؛ و (یاد کن) آنگاه را که خانه (کعبه) را برای مردم جای بازگشت و امن کردیم و (گفتیم) از «مقام ابراهیم» نمازگاه گزینید و به ابراهیم و اسماعیل سفارش کردیم که خانه مرا برای طوافکنندگان (مسافر) و مجاوران (حرم) و رکوع کنندگان سجدهذگزار، پاکیزه بدارید.» این مسئولیت به صورت عهد الهی در آیه آمده است.
*آیا در مورد هیئت امنای مساجد هم در قرآن اشاره شده است؟
در قرآن کریم با این اصطلاح نامی به میان نیامده است. اما می‌توان از آیه ۱۸ سوره توبة چنین سود جُست که نمی‌توان آبادانی و رتق و فتق امور مسجد را به هر کسی سپُرد: «اِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکاةَ وَ لَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللَّهَ فَعَسی أُولئِکَ أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدین؛ تنها آن کس مساجد خداوند را آباد میتواند کرد که به خداوند و روز واپسین ایمان آورده و نماز را بر پا داشته و زکات پرداخته و جز از خداوند نهراسیده است پس امید است که اینان از رهیافتگان باشند.» اینکه آیه با واژه «انما» آغاز شده است، نشان از اهمیت این امر دارد زیرا با این واژه، آبادانی مسجد، فقط باید در دست مؤمنین به خدا و روز جزا باشد. و نیز کسانی که نماز می‌خوانند و زکات می‌دهند (یعنی برای پیشبرد اسلام خرج می‌کنند) و از هیچ کسی به جز خدا نمی‌هراسند. اینکه ترس از غیر خدا ندارند به خاطر این است که در این مسیر نیاز به برخورد با ظالمین و یا متجاوزین به حقوق الهی و مردم وجود دارد و این امر با ترس از ظالم و سازشکاری با وی همخوان نیست.
*منظور از رکن چهارم که مردم هستند، چیست؟ آیا منظور مأمومین هستند که در مسجد نماز می خوانند؟
وقتی گفته می‌شود مردم، منظور فقط مأمومین نیستند؛ بلکه توده مردم یک محله را شامل می‌شود. غیر مأمومین اگرچه به مسجد آمد و شد ندارند ولی در زیر چتر حمایتی امام جماعت هستند. مردم نیز اگر از نقش مهم خود در آبادانی مسجد غافل باشند، قطعا با مسجدی ویران روبرو خواهیم بود. یکی از دلایل بانشاطی مسجد شرکت کنندگان در مسجد هستند. به ویژه اگر نونهالان و نوجوانان و جوانان بیشتری در مسجد حضور یابند. بنابراین حضورِ فردِ باایمانِ موجب آبادانی مسجد است وگرنه یک فردِ باایمان بدون حضور یافتن در مسجد نتیجه‌بخش نیست. در قرآن کریم نیز به مردم دستور داده شده است که زینت‌های خود را به مسجد ببرید: «یا بَنی آدَمَ خُذُوا زینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ». برخی از روایات ذیل این آیه اشاره به لباس خوب یا شانه کردن موها شده، و یا مراسم نماز عید و نماز جمعه دارند و البته این دلیل بر انحصار نیست بلکه هدف بیان مصداقهای روشن است و همچنین در بعضی دیگر از روایات، زینت به معنی رهبران و پیشوایان شایسته تفسیر شده است. این روایات دلیل بر وسعت مفهوم آیه است که همه زینت های ظاهری و باطنی را در بر می گیرد.
دو کار ظلم است و فردی که این دو کار را مرتکب شود ظالم است، خواری دنیوی و عذاب اخروی را در پی دارد: یکی جلوگیری از اینکه یاد خدا در مسجد صورت بگیرد و دیگری اینکه در خراب نمودن مسجد تلاش کند
*با توجه به عظمت مساجد، کسانی که مانع تحقق اهداف مسجد میشوند، چگونه در قرآن توصیف شده اند؟ آیا قرآن به چنین افرادی اشاره کرده است؟
تعبیر «و من أظلم ممن ...» در قرآن ۹ مرتبه تکرار شده است. این تعبیر یعنی چه کسی ظالم تر است از ...». از این همه، یک مورد در مورد مسجد وارد شده است مسجدی که یکسوی آن پیامبر (ص) بود و سوی دیگر، مشرکینی بودند که مانع از حضور ایشان بودند: «وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ أَنْ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ وَ سَعی فِی خَرابِها أُولئِکَ ما کانَ لَهُمْ أَنْ یَدْخُلُوها إِلَّا خائِفِینَ لَهُمْ فِی الدُّنْیا خِزْیٌ وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظِیمٌ؛ از آن کس که نگذارد در مسجدهای خدا نام او را یاد کنند و در ویرانی آنها بکوشد، چه کسی ستمکارتر است؟ روا نباشد که اینان، جز در حال ترس به مسجدها وارد شوند. در دنیا، خواری و در آخرت، عذابی بزرگ، گریبانگیر آنهاست.» این آیه به روشنی بیان می‌کند دو کار ظلم است و فردی که این دو کار را مرتکب شود ظالم است، خواری دنیوی و عذاب اخروی را در پی دارد: یکی جلوگیری از اینکه یاد خدا در مسجد صورت بگیرد و دیگری اینکه در خراب نمودن مسجد تلاش کند.بنابراین اگرچه آیه بالا در مورد ورود پیامبر (ص) به مسجد الحرام آمده است ولی هم می‌توان مفهوم حکم را گسترده تر نمود و هم باید به تعلیل هایی که در آیه آمده است بیشتر فکر کرد. تلاش برای خراب نمودن مسجد یعنی تلاش برای اینکه مسجد از رونق بیفتد و چه ظلمی از این بالاتر که مردم به بی دینی سوق داده شوند و شیطان یاری و اطاعت شود؟!
*به هر حال مسجد با تمام فوایدی که دارد، ممکن است با آسیبهایی مواجه شود، آنها چیستند؟
نپرداختن به اولویت ها، به کارگیری نکردن از همه‌ی اقشار یک محله، عدم به کارگیری امام جماعتِ توانمند (طلبه مجتهد یا عالمِ پرهیزکارِ مدیر)، حل نشدن برخی از اختلافات بین ارکان مسجد، عدم شفافیت مالی، بی هدفی، اکتفا به مناسک، لاینحل ماندن بسیاری از مشکلات مردم محل با وجود مسجد ، به کارگیری خادمین ناتوان و ضعیف، حرکت به سمت درآمدزایی و در نتیجه تبدیل شدن مسجد به بنگاه اقتصادی، هیئت امنای ناتوان و یا سودجو، شخصی کردن مسجد، برخورد بد با مردمی که در مسجد حضور نمی‌یابند، عدم واسپاری برنامه خواهران، به خودشان، خرافه و بدعت زیاد در محفل خواهران، چند صدایی مدیریتی در مسجد، عدم ارائه متن دین به مردم، ناهمخوانی ادعیه با ایام، ناهمخوانی تعقیبات با نمازها، عدم ترویج نوافل، نبودِبرنامه سالانه، اقدام نکردن برای حل مشکلات مظلومین محل، نداشتن «خانه‌ی بازی» در مسجد برای کودکان زیر ۷ سال، نبود کلاس مکاسب در مسجد برای کسبه و ضعف ارتباطی با کسبه، عدم حضور مستمر امام جماعت در مدرسه‌های نزدیک مسجد و تدریس نداشتن امام جماعت در آن مدرسه‌ها./۹۶۹/د۱۰۲/ب۱
منبع: مهر