از لزوم بازنگری در «مکانیسم صدور فتوا» تا تاکید بر ترویج «اجتهاد گروهی»
خبرگزاری رسا ـ گروه بین‌الملل: مسأله فتوا و بحران‌های به وجود آمده در اثر ولنگاری در عرصه فتوا و آسیب‌ها و تبعات آن برای جامعه دینی جهان عرب موضوع تازه‌ای نیست. متولیان امور دینی در جهان عرب با مشاهده افزایش التهاب در میان مردم در اثر صدور فتواهای متناقض از سوی برخی شخصیت‌هایی که صلاحیت آنان در عرصه دینی محل تردید و شببه است دست به اقدامات گسترده‌ای برای یکپارچه سازی مکانیسم صدور فتوا کرده‌اند.
در این میان الازهر مصر به عنوان بزرگترین مرجع رسمی اهل سنت با همراهی دارالافتا و نیز وزارت اوقاف این کشور و با حضور نخبگان دینی از 70 کشور جهان برای چهارمین بار متوالی کنفرانس جهانی فتوا را برای بررسی چگونگی برون رفت از بحران فتوا، اجماع پیرامون ضوابط صدور فتوا، تبیین مفاهیم فقهی به شکل واضح، مشارکت در حل مشکلات اجتماعی به ویژه مسأله افزایش میزان طلاق و نیز تبدیل عرصه فتوا از بستری منفعل که تنها در عرصه حل مشکلات به کار می‌آید به عرصه‌ای با فعالیت بیشتر با هدف اقدامات پیشگیرانه و جلوگیری از بروز آسیب‌های اجتماعی برگزار کرده است.
تحول در فقه مستلزم فهم صحیح از تحولات تاریخی ـ اجتماعی است
چهارمین کنفرانس جهانی فتوا در حالی روز چهارشنبه برگزار شد که شوقی علام مفتی مصر به عنوان سخنران آغازین این همایش بر ضرورت بازخوانی گفتمان دینی و مقابله با افکار و جریان‌های انحرافی در راستای تقویت ثبات اجتماعی و گسترش ارزش‌های اخلاقی ـ دینی مانند همزیستی مسالمت آمیز تاکید کرد.
شوقی علام با بیان اهمیت ویژه مسائل جهان اسلام و تلاش برای ایجاد راهکارهای برون رفت از مشکلات خاطر نشان کرد: تروریسم و افراط گرایی در پوشش گروهک‌های تکفیری و با لباس دین به جنگ امنیت و رفاه کشورهای اسلامی آمده و باید نهادهای دینی، اندیشه‌ای و رسانه‌ای با اتحاد خود در برابر این دو پدیده شوم بایستند.
وی با انتقاد از برخی نگرش‌ها پیرامون عدم امکان بازخوانی میراث اسلامی افزود: پس از آنکه افراط گرایان از فتوا به عنوان سلاحی برای شرعی سازی اقدامات جنایت آمیز خود استفاده کردند، برخی ضرورت خوانش مجدد متون دینی و نیز نقش فتوا به عنوان نوک پیکار مقابله با افراط گرایی را انکار کردند در حالی که نوآوری در عرصه اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و تکنولوژی بسیار ضروری است.
مفتی مصر همراهی فقیه با تغییرات شرایط اجتهاد به ویژه بروز موضوعات جدید و عمق یافتن پرسش‌ها ادامه داد: در این همایش با عبور از مصداق‌ها و موضوعات جزئی به دنبال دستیابی به اصول و قواعد فقهی و اندیشه‌ای جهانشمول و عام با استفاده از نظرات بزرگان و علما هستیم تا بتوان پاسخ بسیاری از فتواهای مغایر با اصول دینی را در قالبی علمی ارائه نمود.
عالم اهل سنت مصر با تاکید بر ضعف و کج فهمی افراط گرایان از تحولات تاریخی ـ اجتماعی اظهار داشت: تنها گروه‌های دارای اندیشه غلط، شاذ که توانایی درک احکام دینی را نداشته و قواعد صحیح فهم متون دینی را به دست نیاوردند از شیوه متداول فتوا خارج شدند. این جریا‌ن‌ها از شیوه رایج اهل علم که همان نقل حدیث با ارائه سلسله احادیث است، فاصله گرفته و حتی نسبت به واقعیت پیرامون خود نیز درک درستی را ندارند.
نواندیشی و اجتهاد ضرورتی غیر قابل انکار
شیخ علام همچنین به اهمیت تجدّد گرایی در شرایط کنونی جهان پرداخته و تصریح کرد: نواندیشی رکن اساسی دین مبین اسلام، مقصدی از مقاصد شریعت و ثمره عظیم اجتهاد در فقه است. بنابر نقل تاریخی نیز پیامبر اکرم (ص) اولین فردی است که مسلمانان را به اندیشیدن در احکام دینی و بازخوانی میراث اسلامی مبتنی بر تحولات دعوت کرده است. اجتهاد و تجدّد موتور محرکه اسلام است.
وی با بیان لزوم فهم تغییرات و تحولات رخ داده در جوامع در نتیجه تحولات تمدنی گفت: باید دیدگاه نظری شفاف و دقیقی پیرامون تعریف نواندیشی دینی ارائه شود تا با تعیین حدود و ثغور چگونگی صدور فتوا امکان مقابله با چالش‌های روز، سیطره بر فرهنگ‌های مختلف و مقابله با تهدیدات اندیشه‌ای را داشته باشیم.
مفتی مصر تمامی نهادهای دینی جهان اسلام را به وحدت کلمه برای مقابله با تروریسم و خشکاندن ریشه‌های مالی، اندیشه‌ای و رسانه‌ای دعوت کرده و اظهار داشت: جهان اسلام در انتظار چشم انداز تحول در عرصه فتوا، برنامه‌های مدوّن در عرصه عمل و ارائه قوانین و ساختارهای علمی ـ آموزشی برای آیندگان است تا از این رهگذر بتوان مشکلات کنونی جهان اسلام را از میان برداشته و رسالت عظیمی را که خداوند بر عهده علما قرار داده را به نحو احسن انجام دهیم.
زمان و مکان در عرصه اجتهاد اهمیت ویژه‌ای دارد
شیخ مختار جمعه وزیر اوقاف مصر از دیگر سخنرانان این کنفرانس با خوشامد گویی به علما و صاحب نظران دینی بر اهمیت نواندیشی دینی تاکید و خاطر نشان کرد: بازخوانی مکانیسم صدور فتوا در شرایط فعلی به همراه رعایت اقتضای زمان و مکان به هنگام صدور احکام شرعی و نیز تمییز میان اصول و قواعد ثابت و متغیر دین امری حتمی و غیر قابل انکار است.
وی افزود: پوشاندن لباس متغیّر به احکام ثابت دین منجر به از میان رفتن احکام لایتغیر الهی منجر خواهد شد همانگونه که دیدگاه ثابت انگارانه داشتن به احکام قابل تغییر دین به عقب ماندگی تمدنی، تحجّر و جمود فکری منجر می‌شود.
وزیر اوقاف مصر با تجلیل از تلاش علما در عرصه صدور فتوا گفت: علمای صدر اسلام در سایه شرایط زمان خود دست به اجتهاد در احکام دین زده و ما نیز وظیفه داریم با رعایت شرایط زمان حال در چارچوب احکام متغیر به اجتهاد بپردازیم که در این راه باید ضمن توجه به عقل و احیای ساختارهای عقلی، شرایط مکانی و زمانی را نیز مورد توجه قرار داد.
عالم اهل سنت مصر ادامه داد: بسیاری از احکام دین با تغییر زمان و مکان، تغییر خواهد کرد از این رو ما نیازمند به جانشینی الگوهای فکری به جای الگوهای حفظ و تلقین آموزه‌های دین هستیم زیرا تنها با تعمق و تعقل است که می‌توان از داعیه اسلام مبنی بر «دینی جهانمشول برای تمامی زمان‌ها» دفاع کرد.
شیخ جمعه در پایان با تجلیل از اقدامات صورت گرفته از سوی علما در عرصه پاسخگویی به مسائل مستحدثه اقتصادی و پزشکی اظهار داشت: وزارت اوقاف چشم انتظار نتیجه تبادل نظر علما است تا در ضمن برنامه‌های فرهنگی ـ آموزشی از این نتایج در متون درسی و نیز کتاب‌های آماده سازی ائمه جماعات برای پاسخ به مسائل جدید استفاده لازم را ببرد.
کتاب و سنت بر مشروعیت اجتهاد حکم داده است
از سوی دیگر محیی الدین العفیفی دبیرکل مجمع پژوهش‌های اسلامی الازهر نیز در این کنفرانس تاکید کرد که میزان و کمیّت نصوص دینی ثابت است از این رو بازخوانی میراث اسلامی و نیز اجتهاد در احکام شرع با بهره گیری از شیوه‌های علمی مورد تایید شرع امری ضروری است.
شیخ عفیفی با بیان وجوب اجتهاد در زمان فعلی خاطر نشان کرد: برای هر موضوع مستحدثه‌ای باید اجتهاد کرد. قرآن و سنت نیز بر مشروعیت اجتهاد صحّه گذاشته و حتی صحابه پیامر اکرم(ص) نیز چه در حضور و چه در غیاب ایشان اجتهاد می‌کردند. در هر زمانی حوادثی متفاوت از دیگر زمان‌ها پدید می‌آید که گذشتگان آن را نمی‌دانستند از این رو پیامبر اکرم(ص) شیوه استنباط را به پیروانش تعلیم فرمودند.
عالم اهل سنت مصر افزود: باید مفتیان و افراد مدّعی فهم دین را که به دلیل عدم درک صحیح نصوص شرعی و ضعف در تطبیق اصول بر فروع و مصادیق، با ترویج فتواهای گمراه کننده خود، حکم به مباح بودن جان، مال و ناموس دیگران داده‌اند را شناسایی و به شدت با آنان برخورد کرد.
رییس مجمع پژوهش‌های اسلامی الازهر با اشاره به نقش این نهاد در عرصه اجتهاد گروهی تصریح کرد: علما و صاحب نظران دینی مورد تایید مجمع، با تشکیل بخش اجتهاد گروهی به وظیفه خود در صدور فتواهای برخاسته از آموزه‌های شرع مبادرت می‌ورزند. اجتهاد گروهی به عنوان یک الگوی موفق اجتهادی مورد توجه بسیاری قرار گرفته است.
نواندیشی دینی اولویت اصلی جهان اسلام است
مجدی عاشور مشاور علمی مفتی مصر و دبیر فتوای دارالافتا آخرین سخنران روز اول کنفرانس جهانی فتوا در سخنان خود اهتمام به مسأله نواندیشی و احیای علوم شرعی از جهت ساختارها و ابزار و وسایل شیوه استنباط را واجب برشمرد.
شیخ عاشور افزود: تعداد قابل توجهی از صاحب نظران در فهم و برداشت از دین دچار سوء فهم و انحراف شده، برخی از آنان به سوی افراط گرایی و برخی دیگر به سمت تفریط کشانده شدند از این رو اولویت امروز جهان اسلام درمان این معضل از طریق همراهی دین با تمدن جدید و احیای نواندیشی دینی است.
وی با واکاوی مفهوم «نواندیشی دینی» گفت: خطای در اصول و ابزار اجتهاد به خطای در فهم، نتیجه و غایت منتهی می‌شود. کلمه «تفکر» به معنای استفاده از عقل و ابزارهای فهم در استنباط احکام از نصوص دینی است لذا بایستی ساز و کارهای اجتهاد را مورد دقت قرار دهیم.
دبیر دارالافتای مصر با اشاره به جایگاه اجتهاد در نزد فقهای اسلام خاطر نشان کرد: علمای اسلام در طی قرن‌های گذشته، در مسیر استنباط احکام شرعی مناسب برای پاسخگویی به نیازهای زمان خود مطابق با قواعد عمومی شیوه فهم احکام شرعی از هیچ تلاشی فروگذار نکردند. مطابقت میان شرایط، حال مکلف و دیدگاه شرعی همواره مورد توجه علما بوده است.
مشاور علمی مفتی مصر به مسأله اجتهاد گروهی و مشروعیت آن اشاره و تصریح کرد: به دلیل تنوع و گسترش موضوعات فقهی، تشکیل کارگروه «اجتهاد گروهی» گامی مثبت در جهت پاسخگویی دقیق به سوالات مخاطبان است. همراهی اسلام با نیازهای مردم تنها از مسیر اصلاح و نگرش در ساختارها و مکانیسم صدور فتوا امکان پذیر است./981/ب950/ر