امامی برای روشنگری

به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، برای شناخت و بهره‌گیری از یک الگوی والا، به ناچار باید با سیره و سیر حرکتی آن الگو آشنا شد. چه بسا شناخت سطحی و اندک از یک الگو و بسنده کردن به یک سری اطلاعات خام تاریخی مصداق «اسراف الگو» باشد. هرچه موضوع الگو برداری مهم­تر باشد، این شناخت سیره ضروری­‎تر می­‌نماید. شناخت سیره‎ی یک قهرمان علمی، سیاسی، اجتماعی و یا مذهبی، کم اهمیت‌­تر از شناخت سیره پیشوای بزرگواری است که جامع علم، سیاست، اجتماع و مذهب است و فهم سیره و پیروی از او، به حکم شرع و عقل، واجب­ترین واجبات است. چنین الگوی جامعی را نمی­‌توان تنها از یک جنبه شناخت، زیرا ابعاد شخصیتی او چنان در هم تنیده‌­اند که قابل تفکیک و جداسازی نیستند و علم و سیاست و اجتماع و مذهب او یکی است.

در میان معصومان والاسیرت، دوران امام محمدتقی (علیه السلام) ویژگی­‌ها و شرایط خاص خود را دارد. از یک سو جامعه‎ی شیعه برای نخستین بار با مسأله «امامت کودک» مواجه شد که دل­هایی را لرزاند و اشخاصی را به طمع انداخت، از سوی دیگر «نهضت ترجمه» آثار یونان و ایران و هند و سایر بلادِ مولد علم، به اوج خود رسید و نحله‎­های فکری و عقیدتی جدیدی به وجود آمد که گاه با تعالیم اسلامی در تناقض و تضاد بودند. از طرف دیگر دستگاه حکومت با حیله و فریب و زور به دنبال محدودسازی حرکت جریان امامت بود.

رسالت و جایگاه امام (علیه السلام) اقتضا می­‎کرد که نسبت به همه این مسائل توجه داشته و امت اسلامی و به ویژه شیعیان را از این مرحله عبور دهد. ایشان با تدبیر، از یک سو اجازه بهره­‎برداری حکومت از جایگاه خود را نداد و از سوی دیگر توانست با مهره‎چینی در دل حکومت از ستم حاکمان بر مردم بکاهد؛ همچنین با روشنگری و مناظرات و مباحثات، از کیان اسلام و تشیع دفاع کند. آن حضرت خود در این مسیر ثابت قدم بود و دیگران را نیز به استواری فرامی­‎خواند و می­‎فرمود: «ثابت قدم باش تا به هدف برسی یا به آن نزدیک شوی.» [۱]مهم­ترین فعالیت­‎های سیاسی اجتماعی امام جواد (علیه السلام) را می­‎توان به شرح زیر دسته‎بندی کرد:

آماده‌سازی جامعه برای عصر غیبت؛ دوران ائمه نزدیک به عصر غیبت را باید عصر آماده‌سازی شیعیان برای دوران غیبت دانست. ائمه در این دوران از یک سو ارتباط مستقیم خود را با شیعیان و مردم کاهش دادند و از سوی دیگر دستگاه جائر حکومت به امید جلوگیری از ولادت آخرین منجی الهی، محدودیت­‎های خود را نسبت به آن بزرگواران افزایش داد و شاید به همین دلیل باشد که سیاست‌های اتخاذی از طرف ائمه بعد از امام هشتم علی‌بن‌موسی‌الرضا (ع) به یکدیگر شبیه و به نوعی مکمل همدیگر است؛ آنگونه که در خاتمیت و غیبت آمده است «جواد الائمه و دو امام بعد از ایشان را «ابن الرضا» نامیده‌اند. بعید است که علت این نام‌گذاری صرفا، رابطه نسبی و ژنتیکی آن سه بزرگوار با امام هشتم (ع) باشد به نظر می‌رسد که دلیل عمده این نام‌گذاری وحدت موضع و سیاست مشترکی بوده است که این بزرگواران در مدیریت حرکت داشته و با حفظ تجربه اجتماعی امام هشتم (ع) کوشیده‌اند تا به رغم همه حصر و حصار‌ها و تنگنا‌ها و فشار‌ها، مردم را برای عبور به دوره غیبت و استقبال از عصر اجتهاد آماده سازی کنند.» [۲]

راه اندازی جریان وکالت و همچنین ارجاع مردم به فقیهان از جمله برنامه­‎ریزی­‎های ائمه (ع) برای آماده‎سازی جامعه برای دوران غیبت بود. از همین روی جواد الائمه (ع) جریان وکالت را که از زمان امام صادق (ع) تأسیس شده بود، گسترش داد. ایشان علاوه بر وکلای مستقر در مناطق مختلف، وکلایی را به اهواز، ری، همدان، سیستان، بغداد، واسط، بصره، کوفه و قم فرستادند.

امام جواد(ع) فرهنگ مراجعه به عالمان و خبرگان را گسترش دادند. ایشان به علت محدودیت ارتباط با مردم، آنان را به عالمان تربیت شده در عصر صادقین(ع) ارجاع می‎­دادند. این کار مردم را برای حل مشکلات علمی و فقهی خود در دوره غیبت و عصر فقیهان آماده می­‎کرد.

نفوذ در دستگاه خلافت؛ دستگاه خلافت چه در دوران بنی امیه و پیش از آن و چه در دوره عباسی، غاصب حق امامان(ع) بود. از این روی ایشان همواره از هرگونه تأییدی نسبت به خلفا پرهیز می­‎کردند؛ و شیعیان و پیروان خود را نیز از همکاری با آنان نهی می­‌کردند. چنان که امام کاظم(ع) به "صفوان جمّال" حتی اجازه‎ی اجاره دادن شتر به هارون برای سفر حج را نداد. امام سجاد(ع) نیز به یکی از شیعیان که گمان می­‎کرد می‎­تواند بدون ستم­کاری در دستگاه خلافت کار کند فرمود: «رسیدن به آسمان­‎ها از این کار آسان­تر است.» [۳]با این حال آن بزرگواران گاه برخی از شیعیان خود که ایمان استواری داشتند را به دستگاه خلافت نفوذ می‌دادند. امام جواد(ع) در راستای نفوذ نیرو‌های شیعی در ساختار حکومتی بنی‌عباس برای یاری شیعیان در مناطق گوناگون به افرادی، چون "احمد‌بن‌حمزه قمی" اجازه پذیرفتن مناصب دولتی داد، تا جایی که افرادی، چون "نوح بن دراج" که چندی قاضی بغداد و سپس قاضی کوفه بود، از یاران حضرت به شمار می‌رفت؛ افرادی از بزرگان و ثقات شیعه، چون "محمد بن اسماعیل بن بزیع نیشابوری" که از وزرای خلفای عباسی به شمار می‌رفت به گونه‌ای با حضرت در ارتباط بودند.  وی از حضرت جواد(ع) پیراهنی درخواست کرد که به هنگام مرگ به جای کفن بپوشد و حضرت خواست او را اجابت و برای وی پیراهن خویش را فرستاد.

مبارزه با جریان­های انحرافی؛ عصر امام جواد(ع) دوران سر برآوردن گروه‎­های مختلف فکری بود که از انحراف خالی نبودند. امام جواد(ع) به عنوان، ولی خدا و پاسدار دین به روشنگری درباره این نحله‎­ها می‌پرداخت. در این دوره جریان فکری معتزله که عقل­گرایان افراطی بودند و از جانب حکومت مأمون حمایت می­‎شدند، به اوج خود رسیدند. امام جواد (ع) مناظرات بسیاری با این گروه داشت، از جمله  آن گفتگو‌ها مناظرات مشهوری است که امام با فقیه بزرگ معتزلی «یحیی بن اکثم» داشتند.

ایشان زیدیان و واقفیان را که از انشعابات مذهب شیعه بودند، ذیل آیه شریفه: «عامِلَةٌ ناصِبَةٌ تَصْلى‏ ناراً حامِیَة» [۴]نکوهش کرده، از جمله ناصبیان شمردند و شیعیان را از نماز گزاردن پشت سر آنان باز داشتند. [۵]از جمله کسانی که از دم تیغ روشنگری امام جواد(ع) گذشتند غلات بودند؛ غالیان شیعیانی بودند که ائمه (ع) را تا سرحد خدایی بالا بردند. پیدایش غالیان در زمان امام صادق(ع) بود، ولی بار دیگر در زمان امام جواد (علیه السلام) سر برآوردند. حضرت به شدت با آنان برخورد کرد، به گونه‎­ای که آنان را لعنت کرده، حکم اعدام دو تن از سران آنان را صادر کرده فرمود: «ابوالسمهری و ابن ابی الزرقاء باید به هر شکل ممکن کشته شوند.» [۶]

آن حضرت خطای فرقه «مجسمه» را نیز که برای خدای متعال جسم قائل بودند، آشکار کرد و شیعیان را از نمازگزاردن با آنان و پرداخت زکات به آن‌ها منع فرمود. [۷]خلاصه آنکه سطح دغدغه امام جواد (ع) در حوزه فکر و اندیشه بیش از هر موضوع دیگری بود و اگر چه عمر مبارک آن حضرت کوتاه بود ولی در همین عمر کوتاه توانستند پنبه بسیاری از فرق انحرافی را بزنند و حقیقت این جریان‌ها را برای عموم امت اسلامی برملا سازند.

سیره انحراف‎ستیز امام جواد می‎تواند به عنوان الگویی عملی برای فعالان عرصه تبلیغ خصوصا طلاب علوم دینی معرفی شود./918/ی703/ب1

عبدالصالح شمس اللهی

[۱]نزهه الناظر، ص ۱۳۵.

[۲]. خاتمیت تا غیبت، ص ۱۷۶

[۳]. کافی، ج ۵، ص ۱۰۸.

[۴]. غاشیه، ۲.

[۵]. البرهان، ج ۵، ص ۶۴۴.

[۶]. رجال کشی، ج ۲، ص ۸۱۰.

[۷]. امالی صدوق، ص ۲۷۷.