آداب و رسومی که هنجارها را تثبیت می‌کنند

باشگاه نویسندگان حوزوی خبرگزاری رسا، مهدی خدایی

در بین منقولات روایی و تاریخی که از سنت اسلامی وجود دارد، دسته‌ای بسیار جالب توجه، به چشم می‎خورد. آداب و رسوم و سنت‌های خاص در میان همه‌ی اقوام و قبایل وجود دارد. هر کدام از این آداب و رسوم، مفهوم و کاربرد خاصی دارند. در اسلام نیز در بین اعمال و گفتار پیشوایان دین، مواردی از این دست را می‎توان رصد کرد.

برای مثال در اسلام، دوران بلوغ از برهه‌های مهم زندگی فرد است. شخص بعد از رسیدن به بلوغ مکلف شده و رابطه‌ی خاصی بین او و احکام الهی به وجود می‌آید. او باید یاد بگیرد که از این به بعد مسئول رفتار خویش است و باید اعمال و رفتار خاصی را هرچند خوشایندش نباشند انجام دهد.

بحث اینجاست که با نگاه به سنت‌های بومی و محلی مشاهده می‎کنیم که تشریفات و مراسم خاصی در واردکردن فرد از یک مرحله زندگی به مرحله بالاتر صورت گرفته و می‌گیرد. این امر موجب می‎شود که این فرد بفهمد که وظایفش به عنوان یک عضو اجتماع عوض شده و یک تحول در زندگی او صورت گرفته است. از طرفی جامعه هم او را به عنوان یک عضو با ویژگی‌های جدید قبول می‎کند. مثلا در رابطه با بلوغ دختر و پسر در اقوام مختلف رسومات ویژه و خاصی وجود دارد.

در سنت اسلامی نیز از این قبیل موارد در تولد و نام گذاری و بلوغ و ازدواج و مرگ و فرزنددار شدن و ... قابل پیگیری است.

در همان بحث بلوغ، چون باید فرد بعد از این، همه‌ی احکام را تام و کامل انجام دهد، باید در او، این ظرفیت از قبل به وجود آید. به همین دلیل روایات به ما توصیه میکنند که فرزندانتان را از سنین کودکی به انجام دادن فرائض تشویق و بعضاً تنبیه کنید. تا وقتی زمانش فرا رسید عبور از این آستانه برای او راحت‌تر باشد.

مراسمی را برگزار کنید که فرد ملتفت شود که واقعاً یک دگرگونی قابل توجه در زندگی او به وجود آمده و دیگران را نیز از این امر آگاه کنید که رفتار متقابل آن‌ها هم با این ذهنیتِ جدید باشد. این امور را در مثل مراسم عروسی و فرزند دار شدن هم می‎توان دید.

وقتی نگاهی به مراسم‌ها و رسوم گذشته اسلام می‌اندازیم، این نکته برایمان روشن می‎شود که هدف و تأثیر واقعی این مراسم راهنمایی انسان‌ها برای عبور از آستان تحولات مشکل بوده است. چنین گذاری نیازمند تغییر، هم در الگو‌های زندگی خودآگاه و هم در الگو‌های زندگی ناخودآگاه است. آیین‌های گذار مثل مراسم‌هایی که به آن‌ها اشاره شد و جایی مهم در فرهنگ یک جامعه دارند، از طریق مراسم رسمی و معمولا با تمرین‌های جداسازی مشخص می‎شوند. طی این مراسم ذهن کاملاً از انگاره ها، وابستگی‌ها و الگو‌های مرحله پیشین که باید آن را پشت سر بگذارد جدا می‎شود.

در این مراسم‌ها نه تنها خود افراد از یک مرحله به مرحله دیگر می‌روند بلکه والدین و اقوام نیز تأثیر می‎پذیرند. زیرا این گونه اعمال، اموری هستند که همه‌ی اعضای خانواده و حلقه‌ی اطراف را نیز تحت تأثیر قرار می‎دهد.

بسیاری از ناهنجاری‌هایی که در مراحل بعدی زندگی رخ می‌دهد به دلیل کم رنگ شدن همین امداد‌های حالت گذار است. این امر یکی از مشکلات جامعه امروز اسلامی ایران می‌باشد.

 مراسم‌هایی که به عنوان جشن تکلیف در مدارس برپا می‎شود و امروزه بسیار کم فروغ‌تر شده است این ذهنیت را برای دختر و پسر  به وجود می‌آورد که وارد مرحله‌ی جدیدی از زندگی شده است و باید رفتار جدیدی در مقابله با دیگران داشته باشد. دختران یاد می‎گیرند که باید از این به بعد پوشش خاصی را اعمال کنند و الی آخر.

ولی با از بین رفتن همه‌ی این قبیل رسومات که یا ریشه در اسلام دارند و  یا بعضاً رسومات محلی‌ای  هستند که مفید بوده و منافاتی  با شریعت ندارند؛ یک سستی در فرد در پذیرش شرایط جدید و کندی در انتقال از مرحله قبل به بعد به وجود آمده است.

بسیاری از دستورات دینی می‎توانند در یک بستر این چنینی به سادگی نهادینه شوند. از طرف دیگر این قبیل مراسمات می‎تواند ادامه‌ی زندگی در شرایط جدید را برای فرد آسانتر کند. مثلاً عمل به راهکار‌هایی که اسلام در رفتار با خانواده‌ای که کسی از آن‌ها از دنیا رفته است به ما نشان می‎دهد می‎تواند اولاً تحمل این داغ را بر آن‌ها آسانتر کرده و مرگ آگاهی را نیز در بین دیگران بالا ببرد. همچنین منجر به رشد عبودیت و معنویت در جامعه شود که هم آثار دنیوی و هم آثار اخروی دارد.

 نمونه‌ای از آداب و رسوم محلی را می‎توان در مراسم‌های پیشوازی که برای محرم در شهر‌های مختلف برگزار می‎شود دید. پیشواز رفتن البته به صورتی که بر اصل آیین غلبه پیدا نکند، موجب می‎شود ارزش آن آیین بیشتر فهمیده شده و آمادگی لازم برای انجام آن به وجود آید. در حالی که نبود این گونه مراسم‌ها باعث شده است که فرد بعد از چند روز گذشتن از محرم تازه بفهمد محرم شده است. همان بلایی که امروز در جامعه ما نسبت به خیلی از امور وجود دارد. ولی این آداب رسوم اسلامی و محلی رفته رفته با تغییر سبک زندگی مضمحل شده و یا بسیار کمتر شده اند.

به نظر می‎رسد باید آداب و رسوم اسلامی که کارکرد‌های ذکر شده را دارند، از متون دینی استخراج شده و آداب محلی با ویژگی‌های بیان شده نیز شناسایی و از منقرض شدن آن‌ها جلوگیری به عمل آید. سپس با توجه به شرایط مختلف، خانواده‌ها و مدارس و ... در کاربست آن‌ها تلاش کنند./918/ی702/س